Bir ekonomide işlerin nasıl gittiğinin ilk göstergesi, o ekonominin üretim miktarı ve onun nasıl geliştiğidir. Bir ekonominin ne kadar ürettiğinin en önemli göstergesi ise Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH)’dır. Gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) bir ülkenin sınırları içerisinde belirli bir dönemde üretilen tamamlanmış (nihai) mal ve hizmetlerin piyasa değerine denir. Her ne kadar tanımı basit gibi gözükse de aslında GSYH’nın ölçülmesi o kadar da kolay değildir. Zira bir ekonomideki tüm iktisadi aktivitelerin ölçülmesi gerekmektedir.

Birincisi GSYH’nın ekonomideki tüm aktiviteleri içermesi gerekmektedir. Bir ekonomide üretilen domates, petrol, otomobil, film, kitap, ev, yol, köprü aklınıza gelebilecek tüm mal ve hizmetler GSYH’ya dahil edilir. Tabii ekonomik aktiviteler farklıdır. Üretilen otomobillerle bir polisiye dizinin birlikte hesaba katılabilmesi için ortak bir ölçü birimi gerekmektedir. Böyle bir ölçü birimi olsa olsa fiyat olabilir. Çünkü fiyatlar o mal yada hizmetin piyasa değerini yansıtırlar. O yüzden GSYH, bir ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin piyasa değeri ile ifade edilir.

İkincisi GSYH hesaplanırken üretilen tamamlanmış (nihai) mal ve hizmetlerin hesaba katılması gerekmektedir. GSYH hesaplamasında ara mallar hesaba katılmaz. Eğer katılırsa “mükerrer (çif­te) sayma” hatası yapılmış olur. Eğer bir ekonomide üretilen toplam domates ve salça GSYH hesabına dahil edilirse, çif­te sayma hatası yapılmış olur. Doğru bir hesaplamada, eğer üretilen salçalar GSYH’ya dahil edilmişse, salça üretiminde kullanılan domatesin dahil edilmemesi gerekmektedir.

Üçüncüsü GSYH hesaplanmasında hesap döneminde üretilen mal ve hizmetler dahil edilir. Daha önceden üretilmiş mal ve hizmetler hesap döneminde işlem görse de GSYH’ya dahil edilmezler. Örneğin, 2012 yılında üretilmiş bir bilgisayar 2012 yılı GSYH’na dahil edilir. Fakat bu bilgisayar ikinci el piyasada başka birine satılırsa bu işlem GSYH’ya dahil edilmez.

Dördüncüsü, GSYH bir ülkenin sınırları içerisinde üretilen mal ve hizmetleri kapsar. Söz konusu ülkenin vatandaşları tarafından başka bir ülkede üretilen mal ve hizmetleri kapsamaz. Örneğin, bir Amerikan otomobil firması olan Ford’un Türkiye’de ürettiği otomobiller Türkiye’nin GSYH’na kayıt edilirken Zorlu Grubunun Rusya’daki fabrikasında ürettiği televizyonlar Rusya GSYH’na dahil edilmektedir.

Son olarak GSYH belirli bir zaman periyodu için ölçülür. Zaman periyodu genelde üç ay ve/veya bir yıldır. Türkiye GSYH’sı Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından 1987’den beri üç aylık dönemler için ölçülmekte ve açıklanmaktadır.

Bir ekonominin GSYH’ı üç farklı metotla hesaplanabilir. Bunlar:
1. Üretim yöntemi,
2. Gelir yöntemi,
3. Harcama yöntemi’dir.

GSYH’nın üretim yöntemi ile hesaplanması ekonomide üretilmiş nihai mal ve hizmetlerin piyasa değerlerinin toplanması suretiyle yapılır. Bu hesaplama yapılırken özellikle üretim sürecinde ara mal olarak kullanılan mal ve hizmetler hesaplamaya dahil edilmez. Bunu yapmanın yolu ise ekonomik birimler tarafından yaratılan katma değerlerin toplanmasıdır.

Katma değer bir malın piyasa değeri ile bu malın üretim sürecinde kullanılan girdilerin değeri arasındaki farktır.
Katma değeri domates salça örneğini kullanarak açıklayalım: Söz gelimi salça firması domatesin kilosunu 50kr’tan satın alsın. Eğer bir kilo salçayı 5 kg. domatesten üretiyorsa ve ürettiği salçanın kilosunu T5’den satıyorsa, o  zaman salça firması kg. başına T2,5 katma değer yaratmış olur. İşte GSYH’nın üretim yöntemi ile hesaplanmasında domatesi üreten çift­çinin yarattığı katma değer ile salça firmasının ürettiği katma değer toplanarak GSYH hesaplanır.

GSYH’nın gelir yaklaşımı ile hesaplanması bir ekonomide ekonomik faaliyetler sonucu elde edilen gelirlerin toplanması suretiyle olur. Çünkü geliri yaratan şey üretimdir. Dolayısıyla GSYH’nın üretimi sonucu oluşan gelirin GSYH’ya eşit olması gerekir.

Amortisman: Mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan bina, makina, teçhizat gibi fiziksel sermayenin yıpranma ve
eskimesi nedeni ile değerinde meydana gelen azalmanın parasal büyüklüğüne amortisman denir.

GSYH = Ücret + Kâr + Faiz + Rant + Amortismanlar + Dolaylı vergiler Sübvansiyonlar

GSYH’nın harcama yöntemi ile ölçülmesi bir ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin kullanıcıları tarafından yapılan ödemelerin yani harcamaların toplanmasıdır. Bir ekonomideki harcamalar dört farklı gruba ayrılırlar. Bunlar;

• Tüketim harcamaları
• Yatırım harcamaları
• Kamu harcamaları
• Net ihracattır.

Tüketim harcamaları bireylerin nihai mal ve hizmetleri edinmek için yaptıkları harcamalardır. Yani otomobil, ev, beyaz peynir, berber, seyahat vb. mal ve hizmetler için tüketicilerin yaptıkları harcamalar bu kategoriye girmektedir.

Yatırım harcamaları ise firmaların ve devletin başka bir mal ya da hizmet üretmek üzere satın aldıkları nihai mal ve hizmetler için yaptıkları harcamalardır. Yeni bir makina, teçhizat, ya da bir fabrika binası için yapılan harcamalar bu kategoriye girmektedir. Bu durumda bir üniversite öğrencisinin satın aldığı bilgisayara yaptığı harcama tüketim harcaması iken aynı bilgisayarı müşterilerinin rezervasyonlarını yapmak üzere bir seyahat acentesi alırsa yatırım harcaması olur. Bu kategoriye yeni bina ve ev için yapılan harcamalar ile firmaların stok değişimleri de dahil edilir. GSYH’nın harcama yöntemi ile hesaplanmasında kullanılan yatırım harcamaları brüt yatırımlardır. Söz konusu dönemdeki eskime payını temsil eden amortismanlar göz ardı edilmektedir.

GSYH’nın harcamalar yöntemi ile hesaplanmasında kullanılan üçüncü harcama türü devlet tarafından yapılan kamu harcamalarıdır. Devletin eğitim, sağlık, güvenlik, yargı gibi temel fonksiyonlarını yerine getirirken ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetlere yaptığı harcamalar bu kategori içerisinde yer almaktadır.

GSYH’nın hesaplamasında kullanılan son harcama kalemi başka ülkelerin ürettiği mal ve hizmetlere yapılan harcamalar (dış alım - ithalat) ile bizim ürettiğimiz mal ve hizmetlere diğer ülkelerin yaptıkları harcamalar (dış satım - ihracat) arasındaki fark olan net ihracattır.

GSYH’nın harcamalar yöntemi ile hesaplaması şöyle yazılabilir. Eğer tüketim harcamalarını C, yatırım harcamalarını I, kamu harcamalarını G, ihracatı X ve ithalatı M ile gösterirsek;
GSYH = C + I + G + (X-M) olur.

2011 yılında 1,295 trilyon TL olan Türkiye GSYH’sının en önemli kalemini özel tüketim harcamaları oluşturmaktadır. 2011 yılında 921 milyar TL olan özel tüketim harcamalarının GSYH içerindeki payı %71’dir. İkinci önemli kalem yatırım harcamalarıdır. 308 milyar TL olan yatırım harcamalarının (stok değişimlerini içermektedir) payı %24’tür. Devlet 2011 yılında 180 milyar TL harcamıştır. Bu GSYH’nın %18’ine tekabül etmektedir. Son olarak Türkiye’nin net ihracatı, diğer bir deyişle dış ticaret açığı, 2011 yılında 114 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu açık GSYH’nın %9’u büyüklüğündedir.

1990’lara kadar hemen hemen dünyanın birçok ekonomisinde ulusal gelir ölçütü olarak Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) kullanılmakta idi. GSYH ile GSMH arasındaki fark bir ekonominin yarattığı gelir ile elde ettiği gelir arasındaki farka eşittir dersek yanılmış olmayız. GSMH nerede olursa olsun bir ekonominin üretim faktörleri ile üretilen mal ve hizmetlerin parasal değeridir. Diğer bir ifade ile bir ülkenin üretim faktörleri ile o ülke sınırları içerisinde ve dışarısında belirli bir dönemde üretilen nihai mal ve hizmetlerin piyasa değeridir. GSMH hesaplamasında söz konusu olan üretimin mutlaka o ülkenin sınırları içerisinde gerçekleşmesi gerekmemektedir. Ülke dışında yaratılan gelirde GSMH hesaplamasına dahil edilmektedir. Dolayısıyla GSMH’yı elde edebilmek için o ülkenin GSYH’na net faktör gelirlerini (NFG) ilave etmek gerekmektedir.

Net faktör gelirlerini (NFG) yerli üretim faktörlerine yurtdışından yapılan ödemeler ile yerli ekonomi tarafından yabancı üretim faktörlerine yapılan ödemeler arasındaki fark olarak tanımlayabiliriz. Örneğin Kocaeli’ndeki Hyundai Otomobil Fabrikasının elde ettiği kar Türkiye GSYH’na dahil edilirken, GSMH’ya dahil edilmez. Sermaye faktörünün geliri olan bu kar Güney Kore GSMH’sında yer alır. Fakat bu fabrikada çalışan işçilerin aldığı ücret Türkiye’nin hem GSYH’na hem de GSMH’sına dahil edilir. Diğer taraf­tan Rusya’daki Ram Store’un (Koç Grubunun yurtdışındaki süpermarket markasıdır) elde ettiği kar Türkiye GSMH’sında yer alırken, Türkiye GSYH’sında yer almaz.

GSYH brüt bir büyüklüktür. Diğer bir deyişle nihai mal ve hizmetlerin üretimi gerçekleştirilirken yıpranma ve eskime nedeni ile fiziksel sermayede meydana gelen değer kaybı yani amortismanlar hesaplamaya dahil edilmiştir. O yüzden safi (net) yurtiçi hasılaya ulaşmak için GSYH’dan amortismanların çıkarılması gerekmektedir. Aynı durum GSMH içinde geçerlidir. O zaman safi yurtiçi hasıla (SHY) ve safi milli hasıla (SMH) şöyle yazılabilir:

SYH = GSYH - Amortismanlar

SMH = GSMH - Amortismanlar

Milli Gelir (MG), Safi Milli Hasıla (SMH)’dan
dolaylı vergilerin çıkarılıp sübvansiyonların eklenmesi ile bulunabilir. Aynı zamanda, bir ekonominin sahip olduğu üretim faktörlerine yapılan ödemelerin toplamına eşittir.

2010 yılında cari fiyatlarla yaklaşık olarak 1,099 trilyon T olan Türkiye GSYH’sı 2011 yılında 1,295 trilyon T’ye ulaşmıştır. Bu GSYH’nın 2010’dan 2011 yılına yaklaşık olarak %18 büyüdüğü anlamına gelir. Bu aynı zamanda gelirin yada harcamanın 2011 yılında 2010 yılına göre arttığını da gösterir. Bu değişimin farklı nedenleri olabilir: Ya gerçekten 2010’dan 2011 yılına Türkiye’nin üretim kapasitesi artmıştır ya piyasada alınıp satılan malların fiyatları artmıştır ya da hem üretim hem de fiyatlar birlikte artmış olabilir. Hatta üretim artarken fiyatlar azalmış ya da fiyatlar artarken üretim gerçekte azalmış bile olabilir.

Yukarıda verilen 2010 ve 2011 yılları GSYH’ları o an piyasada geçerli fiyatlar, yani cari fiyatlarla hesaplanmış GSYH’lardır. GSYH’nın hesaplandığı dönemde piyasada geçerli olan fiyatlarla hesaplanmış GSYH’ya nominal GSYH diyoruz. Nominal GSYH’ya cari fiyatlarla GSYH’da denir.

Nominal GSYH içinde fiyat değişmelerini de barındırdığı için özellikle bir ekonominin performansını değerlendirmede kullanılamaz. O yüzden fiyat değişmelerinin etkilerini içermeyen, dolayısıyla ekonominin gerçek üretim kapasitesini yansıtan bir ölçüte ihtiyaç vardır. Bu reel yada sabit fiyatlarla GSYH’dır. Reel GSYH fiyat değişmelerini içermediği için ekonominin gerçek üretim kapasitesindeki değişimi yansıtır. Reel GSYH hesaplanırken genellikle bir baz yıl seçilip GSYH o yılın fiyatları ile hesaplanır

Reel GSYH belki de en çok kullanılan ulusal gelir ölçütüdür. Çünkü bir ekonominin bir yıldan diğer yıla büyüme oranı reel GSYH kullanılarak ölçülebilir. Ekonomik büyüme bir ekonominin üretim kapasitesinin zaman içerisinde reel olarak artmasıdır. Ekonomin üretim kapasitesindeki reel değişimi ölçmenin en güvenilir yolu ise reel GSYH’daki değişimi ölçmektir.

Nominal olarak ifade edilen iktisadi değişkenleri reel olarak ifade edebilmek için fiyatların ne kadar değiştiği bilgisine ihtiyaç vardır. Mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişimi genel olarak fiyat endeksi olarak adlandırdığımız endeksleri kullanarak takip ederiz. Fiyat endeksi bir grup mal ve hizmetin cari fiyatlarla değerinin aynı mal grubunun belirli bir yıldaki (baz yıl) fiyatlarla değerine oranıdır. Fiyat endeksindeki bir dönemden bir başka döneme değişim (aylık ya da yıllık olabilir) fiyatlar genel düzeyindeki değişim oranını verecektir. Mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişim farklı fiyat endeksleri kullanılarak ölçülür. Bunlar arasında en çok kullanılan ve bir ekonomideki tüm kesimleri ilgilendiren fiyat endeksleri Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) ve Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE)’dir. Bu fiyat endeksleri bu kitabın ilk ünitesinde incelendiğinden burada ayrıca incelenmeyecektir. Her iki fiyat endeksinde de belirli bir grup mal ve hizmet seçilmekte ve bu mal gurubun fiyatlar genel düzeyindeki değişim incelenmektedir. Ekonomideki tüm mal ve hizmetleri içeren fiyat endeksi ise GSYH Def­latörü’dür. GSYH def­latörü bir ülkede üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin genel
fiyat ortalamasının değişimini yansıtır.

Nominal GSYH’yı hesaplayabilmek için her bir mal için verilen o yılın üretim miktarını malın o yıldaki piyasa fiyatı ile çarpmak, sonrasında üretilen her bir malın toplam piyasa değerini toplamak gerekmektedir.

Reel GSYH’nin hesaplanabilmesi için öncelikle bir baz yıl seçilip GSYH’nın o baz yılın fiyatları kullanılarak hesaplanması gerekmektedir

GSYH def­latörü ekonomide üretilen tüm mal ve hizmetlerin ortalama fiyat değişimini yansıtır ve kabaca nominal GSYH’nin reel GSYH’ya oranıdır.

Öncelikle GSYH kanun dışı ekonomik aktiviteleri içermez. Her ne kadar bu tür aktivitelerle çeşitli mal ve hizmetler üretilip, piyasada alınıp satılıp ve faktör sahiplerine bir gelir yaratsa da bu tür iktisadi faaliyetler GSYH içerisinde yer almaz. Örneğin kaçak içki-uyuşturucu üretim ve ticareti, kumar vb. mal ve hizmetler her ne kadar ciddi bir ekonomik büyüklüğe sahip olsalar da GSYH içerisine dahil edilmezler.

İkincisi kayıt dışı ya da yeraltı ekonomisi dediğimiz, bildirilmeyen dolayısıyla kayıtdışı yapılan iktisadi işlemlerde GSYH hesaplamalarına dahil edilmezler. Örneğin, haf­ta sonu evinizi aslında asıl mesleği boyacı olmayan bir boyacıya boyatıp ve ücretini nakit öderseniz bu işlem GSYH içerisinde yer almayacaktır. Daha çok vergi kaçırmak, sigorta primi ödememek vb. amaçlarla kişi ve kurumların yaptıkları işlemleri yetkili mercilere bildirmemesi bu tür işlemlerin GSYH hesaplamasına dahil edilmesini zorlaştırmaktadır. Her ne kadar bu tür faaliyetler bir uyuşturucu ticareti kadar suç olmasa da, bu tür işlemlerin bildirilmiyor olması kanuna aykırıdır.

Üçüncüsü piyasa dışı iktisadi aktiviteler GSYH’ya dahil edilmezler. Eğer markete gidip bir kilo salatalık alır ve tüketirseniz bu GSYH içerisinde yer alır. Fakat evimizin bahçesinde yetiştirip tükettiğiniz salatalık GSYH’ya dahil edilmeyecektir. Özellikle hanehalklarının temizlik, yemek yapma, çocuk bakma vb. ev içi mal ve hizmet üretimleri gibi piyasa dışı aktiviteler özellikle gelişmekte olan ülkelerde toplam ekonomi içerisinde yadsınamayacak büyüklüklere sahiptir.

Hepimiz biliyoruz ki tükettiğimiz mal ve hizmetlerin kalitesi artan teknoloji ile birlikte her geçen gün iyileşmektedir. 30 yıl önce hiçbir otomobilde hava yastığı yok iken, şimdi neredeyse hava yastığı olmayan otomobil yok. Şu an kullandığımız otomobillerin 10 yıl öncesinden bile çok daha gelişmiş olduğunu söyleyebiliriz. Oysa fiyatlarının o kadar değiştiğini söyleyemeyiz. Ya da gümümüzde kullandığımız bilgisayarlar 20 yıl öncesinin bilgisayarlarından binlerce kat daha hızlı olmasına rağmen fiyatlarının daha ucuz olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İşte GSYH’nın sabit ya da nominal fiyatlarla hesaplanıyor olması mal ve hizmetlerin kalitelerinde ortaya çıkan iyileşmelerin hesaba katılmasını imkansız kılmaktadır.

Son olarak bir ekonomide üretilen mal ve hizmetler GSYH’ya dahil edilirken, bu mal ve hizmetleri üretim ve tüketimi esnasında çevreye verilen zarar GSYH’ya dahil edilemez. Bir hidroelektrik santralı kurularak elde edilen enerjinin değeri GSYH içerisinde yer alırken o hidroelektrik santralı kurulurken ve işlerken çevreye ve insanlara verdiği zarar GSYH hesaplamasında yer almaz.

Bir ekonominin kişi başına düşen GSYH’sı o ekonominin GSYH’nın nüfusuna bölünerek elde edilir. Böylelikle ortalama olarak bir kişi başına düşen gelir bulunmuş olur.

Nominal döviz kuru bir ulusal paranın bir biriminin başka bir ulusal para cinsinden değeri yani fiyatıdır. Diğer bir ifade ile bir ülkenin parasının başka bir ülkenin parasına dönüşüm oranıdır. Yabancı para (döviz) satın almak yada satmak için gittiğiniz döviz bürosunda ya da bankada bir ışıklı tabelada gördüğünüz farklı para birimlerinin dönüşüm oranları nominal döviz kurlarıdır. Eğer döviz bürosuna 100 TL erip, karşılığında 55 ABD aldıysanız bu nominal döviz kurunun yaklaşık 1,8 olduğunu, yani 1 doların 1,8 TL olduğunu gösterir.

Reel döviz kuru, iki ülke arasındaki benzer mal ve hizmetlerin dönüşüm oranıdır. Reel döviz kuru belirli bir grup mal ve hizmetin ülke arasındaki değişim oranıdır. Nominal ve reel döviz kurlarının son derece ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü reel döviz kuru aslında iki ülkenin fiyatları ile nominal döviz kurunun bir fonksiyonudur.

Satın alma gücü paritesi (SGP), ülkelerarasındaki fiyat düzeyi farklılaşmasını ortadan kaldıran bir çeşit düzeltilmiş döviz kurudur. Satın alma gücü paritesi belirli bir mal ve hizmet sepetinin satın alınabilmesi için gerekli ulusal para tutarlarının birbirine oranıdır. Başka bir ifadeyle SGP, farklı para birimlerinin satın alma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır. Eğer T1’nin satın alma gücü Türkiye’de de yurtdışında da aynı ise o zaman iki ülke parası arasında reel döviz kurununda aynı olması gerekir. SGP’ye göre iki ülke parası arasındaki nominal döviz kuru bu ülkeler arasındaki fiyat farkını yansıtmalıdır.

İnsani Gelişme Endeksi (İGE): İGE gelir, eğitim ve
sağlıklı yaşam süresini hesaba katarak ülkeleri insani gelişme düzeyine göre sıralayan bir endekstir. Ülkeler arasında daha doğru bir refah karşılaştırması yapabilmek için Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)tarafından geliştirilen İnsani Gelişme Endeksine (İGE) bakmak gerekebilir. Birleşmiş Milletlerin hazırladığı bu endeks, insan refahını belirleyen üç temel unsuru göz önünde bulundurmaktadır: Gelir, eğitim ve sağlıklı yaşam süresi. Endeksin en önemli bileşeni SGP ile hesaplanan kişi başına reel GSMH’dır. Endeksin amacı, gelir düzeyinin ötesine geçen bir refah değerlendirmesi yapmaktır. Bunun da nedeni, gelir düzeyinin artmasının her zaman sosyal ve kültürel gelişmeye yol açmadığı gerçeğidir.