3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilen “Tanzimat Fermanı”, Osmanlı modernleşme­sinin en önemli gelişmelerinden bir tanesidir.

Tanzimat’la birlikte modernleş­me veya yenileşme Osmanlı Devleti’nin resmî siyaseti şeklini almıştır.

3 Kasım öncesinde Osmanlı yenileşmesinde çok önemli ve radikal faaliyetlerin yapıldığı vakıadır, fakat bunların hepsi dönemin hükümdarlarının iradeleri ve istekleriyle olmaktaydı. Tanzimat Fermanı, bu faaliyetleri şahsî tercih veya irade olmaktan çıkarıp, devletin vazgeçilmez bir siyaseti hâline getirmiştir. Nitekim bundan son­raki yıllarda modernleşme faaliyetleri hem süreklilik kazanmış hem de devletin ve toplumun her alanını ve kesimini kapsayacak resmî bir boyuta sahip olmuştur.

Hâriciye Nezâreti, Hâriciye Müsteşarlığı, Maruzât­ı Hâriciye Kâtibliği, Mektu­ bîi Hâriciye, Divân­ı Hümayûn Kalemi, Babıâli Tercüme Odası.

Dışişleri Bakan­lığı’nın dış teşkilatı bu süreçten nasibini almıştır. İlgili dış temsilcilikler teşkilat olarak söyle belirlenmiştir: Sefâret­i Kübra (Büyükelçilik), Sefâret (Elçilik), Baş­ şehbenderlik (Baş Konsolosluk), Şehbenderlik (Konsolosluk), Şehbender Vekâleti ve Tüccar Vekâleti.

• Hâri­ciye Nezâreti
• Hâriciye Müsteşarlığı
• Babıâli Tercüme Odası
• Hâriciye Kâtibliği
• Mektubî­i Hâriciye Kalemi Müdüriyeti (Türkçe yazışmalar)
• Tahrirât­ı Hariciye Kalemi Müdüriyeti (yabancı dillerde yazışmalar)
• Tabiyyet Kalemi
  • Hâriciye Matbuat Kalemi

Bu devlet adamlarından özellikle de Mustafa Reşid Paşa (1800­1858), Sadrazam Mehmed Emin Âlî Paşa (1815­1871), Keçecizâde Fuad Paşa (1814­1868) ve Mah­mud Nedim Paşa (1818­1883) sembol isimlerdir. Bunlar, bazı iç ve dış gelişmelerin halledilmesinde; duruma göre kendilerinin göreve gelmelerinde veya rakiplerinin görevden alınmasında İngiltere, Fransa ve Rusya gibi Avrupalı Büyük Devletle­ rin tercihlerinin etkili olduğu devlet adamlarıydı.

Modern Osmanlı diplomasisinin başlatıcısı ve ilk önemli temsilcisi olan Mus­tafa Reşid Paşa'dır ve İngiltere siyasetine meyilli olduğu genel bir kanaat olarak bilin­mektedir.

Modern Osmanlı diplomasisinin başlatıcısı ve ilk önemli temsilcisi olan Mus­tafa Reşid Paşa, İngiltere siyasetine meyilli olduğu genel bir kanaat olarak bilin­ mektedir. Onun rakipleri ve aynı zamanda öğrencileri olan Âlî Paşa ile Fuad Paşa ise Fransa’yı tercih etmekteydiler. Fakat başka bir tespite göre ise, Mustafa Reşid Paşa’nın İngiliz, Âlî Paşa’nın Fransız siyasetine temayülleri olmasına mukabil, Fu­ad Paşa bu iki devlet arasında bir yol tutmuştur. Duruma göre bazen Fransa’ya bazen de İngiltere’ye yaslanmıştır.

Mahmud Nedim Paşa ise, farklı bir tercihle, Osmanlı Devleti’nin baş düşmanı olarak kabul edilen Rusya’yı tercih etmiştir. Kendisi bir şekilde kendi istikbâli­ni ve devletin menfaatini Rusya’da görmüş ve Rus yanlısı siyaset takip etmiştir. Mahmud Nedim Paşa Rusya ile münasebetlerini öylesine ilerletmişti ki, Rus Bü­yükelçisi Nikolai Pawlowitsch İgnatijew’e (1832­1908) danışarak iş yapmasından dolayı; hatta daha da ileri giderek “bir Moskof dostu olarak tanındığı için halk ta­rafından ­hakaret anlamında­ Nedimof diye anılan” bir devlet adamı olmuştur.

Kutsal Yerler Meselesi sürecini, Fransa adına Napolyon Bonaparte’ın 1798 yı­ lında Mısır’ı işgal etmesiyle birlikte başlatmak gerekiyor. Çünkü bu işgalle birlikte, Avrupalı Büyük Devletlerin bütün dikkatleri dar anlamda buraya ve geniş anlamda ise Akdeniz’e yoğunlaşmıştır.

Avrupalı Büyük Devletlerin bu rekabeti Osmanlı için olumlu ve olumsuz ol­mak üzere paradoksal bir anlam taşımaktaydı. Osmanlı devlet adamlarının, bu durumdan istifade ederek Fransa’nın rakibi Rusya ve İngiltere ile ittifak yapmak suretiyle Fransa’yı Mısır’dan çıkartması, bu bağlamdaki olumlu gelişmeydi. Fa­ kat bunun bölgesel olarak çok olumsuz bir sonucunun da ortaya çıktığının be­lirtilmesi gerekiyor: Avrupalı Büyük Devletler arasındaki rekabetin, Akdeniz ve Mısır’a kaymasıyla bölge istikrarsızlaştırmıştır. Nitekim Fransızların Mısır’dan çıkartılmasının ardından, bölgedeki Osmanlı hâkimiyeti ve istikrarı bir daha sağlanamamıştır.

Mehmed Ali Paşa İsyanı, Osmanlı Devleti için tam bir hezimet ol­muştur. Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa, Osmanlı Ordusu’nu ardı ardına mağlup ederek Kütahya’ya kadar ilerlemiş ve İstanbul’u tehdit etmiştir.

• Öncelikle İngiltere’nin desteğini alabilmek için 16 Ağustos 1838 tarihinde Bal­ta Limanı Ticaret Antlaşması imzalanmıştır.
  • İkinci önemli hamle askerî ittifakların yapılması olmuş­tur. Bunun için önce 8 Temmuz 1833’de Hünkâr İskelesi İttifak Antlaşması Rusya ile imzalanmıştır. Fakat İngiltere ve Fransa’nın buna tepki göstermesi üzerine bu uygulanmamıştır. Devamında ise, İngiltere ve Avusturya’nın donanmasıyla Meh­med Ali Paşa mağlup edilmiş; 27 Kasım 1840 tarihindeki anlaşmayla bu isyan res­men sona ermiştir.

Boğazlar Soru­nu, Rus donanmasının Boğaz’dan geçerek İstanbul’a gelmesi Çanakkale Boğazı ve Marmara Denizi’nin durumu hakkında Avrupalı Büyük Devletler arasında başla­ yan tartışmalara verilen isimdir.

Kırım Harbi, Rus Ordusu’nun Ef­lak-­Boğdan’a girmesiyle 22 Haziran 1853’te fiilî olarak başlamıştır.

Osmanlı dev­ let adamları, diplomatik bir hamle yaparak ilgili hususun barış antlaşmasına bir madde olarak girmemesi için acilen bir ıslahat fermanı hazırlanarak ilan edilme­sine karar verdiler.

Osmanlı iç mesele­si olarak öteden beri devam edegelen bazı iç gelişmeler, Paris Kongresi’nin ilgili maddelerine istinaden Avrupalı Büyük Devletlerin araya girmesiyle Osmanlı’nın kontrolünden çıkarak milletlerarası bir sorun hüviyeti kazanmıştır. Bu ise devleti iyice istikrarsızlaştırmıştır.

1857­1862 Ef­lak­Boğdan Meselesi, bu iki prensliğin birleşerek Romanya Prens­liği ismini alması, Paris Kongresi’nin kararlarına imza atan devletlerin doğrudan devreye girmeleriyle başlamıştır. Yine Osmanlı Devleti’nin Belgrat dışındaki bü­ tün kaleleri boşaltarak meydanı ayrılıkçı Sırplara bırakması, Paris Kongresi’nde imzası bulunan devletlerin 8 Eylül 1862’deki protokolleriyle olmuştur. Böylece Romanya ve Sırbistan’ın bağımsızlıklarını kazanması yolunda en önemli adımlar, Osmanlı Devleti’nin kazandığı askerî bir zaferin ardından imzalanan bu antlaş­ manın neticesinde atılmıştır.

Gerek yapılan modernleşme faaliyetlerine göre kültürel olarak ve gerekse Paris Kongresi’nin ka­rarlarına göre hukukî olarak bir Avrupa devleti olan Osmanlı Devleti’nin hüküm­darı ile kendisinden sonra tahta çıkacak iki şehzâdesinin Paris ve Londra gibi iki merkezi ziyaret etmeleri, siyasî ve diplomatik olarak Avrupa’nın vazgeçilmez bir merkez hâline geldiğini bir kez daha göstermektedir.