Mesleki uygulamalarda iyi olmayan iki seçeneğin arasında seçim yapmak zorunda kalmaktır.

Her bireyin biricik olması değeri

Değerler sistemi bireyin ilişkilerini, kararlarını, bir işi yapma şeklini yani yaşam tarzını belirleyen, toplumdan topluma değişebilen hatta toplumların ayırt edilmesini sağlayan edinimleri içerir.

Değer kavramını sosyolojik açıdan ele alırsak, “bir sosyal grubun veya toplumun kendi varlık, birlik, işleyiş ve devamını sağlamak için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen; onların ortak duygu, düşünce, amaç ve hedeflerini yansıtan genelleştirilmiş temel ahlaki ilke veya inançlar” şeklinde tanımlanabilir.

Woodside ve Mc Clam’a göre genel kabul gören değerler;

• Kabul,
• Tolerans,
• Bireysellik/bireyin biricikliği,
• Kendi kaderini tayin,
• Gizlilik.

Egan’a göre değerler;

• Yetkinlik,
• Saygı,
• İçtenlik,
• Hizmet alanın kendi sorumluluğu.

Profesyonellikte değerler;

• Kendi eylemlerinin sorumluluğunu üstlenmek,
• Stresle etkili baş etme stratejileri geliştirmek,
• Başkalarının duygularına karşı duyarlı olmak,
• Kendini kontrol edebilmek,
• Yaşamak için bir amacı olduğu duygusuna sahip olmak,
• Açık, dürüst ve içten (saydam) olmak,
• İşinden doyum sağlamak,
• Bir kimliği olduğu ve değerli olduğu duygusuna sahip olmak,
• Kişiler arası ilişkilerde, duyarlılıkta ve vericilikte/destekleyicilikte başarılı olmak,
• Evlilik, aile ve diğer sosyal ilişkileri kurmakta başarılı olmak,
• Güçlü bir şekilde kendinin farkında olmak ve gelişmeye motive olmak,
• Fiziksel sağlığı konusunda iyi alışkanlıkları taşımaktır.

Değerler, bir toplumun inançları ve doğası hakkında fikir verirken prensipler ise bu değerlere uygun genel davranışları içerir.

Bireyin içinde bulunduğu toplum tarafından belirlenen ahlaki prensipler ve değerler kümesi ise sosyal yaşamdaki görev ve yükümlülükler, doğru ya da yanlış, iyi ya da kötünün ne olduğu hususunda insanların yaşamına kılavuzluk etmektedir.

Banks etik kavramının “doğru veya yanlış ile iyi ve ya kötü olarak varsayılan şeylerle ilgili, insan davranışlarını şekillendiren standartlar ve kurallar bütünü” anlamında da kullanıldığını belirtmiştir.

Felsefi anlamda ise etik, değerlerin özünü ve temellerini araştıran, insanın bireysel ve toplumsal yaşamındaki değer ilişkileri ile ilgili sorunları inceleyen bir dal olarak tanımlanmaktadır. Etik kavramı ödev, yükümlülük, kabul edilen edilmeyen, toplumsal ve sosyal sorumluluk kavramlarını sorgulamaktadır.

İki unsur arasındaki yegâne fark; değerler mesleki uygulamalarla ilgili iyi ve arzu edileni tanımlarken, etik doğru ve yapılması gerekenleri anlatır. Değerler hangi düşüncelerin uygun olduğunu anlatırken, etik bu düşüncelerle ne yapılması gerektiğine ve bu düşüncelerin uygulamasının nasıl olacağına işaret eder.

Etik, ne yapmak veya yapmamak gerektiğine dair birey veya grubun mesleğinde kullanmak üzere benimsediği kurallar, standartlar ve ahlaki ilkeler bütünüdür.

Sosyal hizmetteki kararların çoğu birbirine bağlı olan etik, politik, teknik ve yasal konuların etkileşimini gerektirir.

Sosyal hizmet uygulamasının yaygınlaşmasında çoğunlukla sosyal adalet ilkeleri, halkın yararı ve sosyal hizmet uzmanlarının hizmetten yararlananlarla ilişkileri, ilgili devletin refah sistemi bağlamında ele alınır.

Sosyal hizmet uzmanlarının, uygulamak zorunda oldukları yasa ve yönetmeliklerden dolayı müracaatçı grubuna uygun olmasa da bir karar vermesi anlamına gelir.

İkilem, genel anlamıyla çatışmalı bir durum veya iki fikir arasında yapılan seçim olarak tanımlanabilir.

İkilemin meslek etiği bağlamında ele alınabilmesi için sosyal hizmet uzmanlarının etik sorumlulukları arasında bir çatışmanın olması gerekmektedir.

Sosyal hizmet alanında karşılaşılan etik sorunlar;

• Bireysel hak ve refah sorunları,
• Kamu refahı sorunları,
• Eşitlik, farklılık ve yapısal baskı sorunları,
• Profesyonel rol, sınır ve ilişki sorunlarıdır.

Hizmet kullanıcısının kendi karar ve seçimlerini yapma hakkı; sosyal hizmet uzmanlarının hizmet kullanıcısının refahına katkıda bulunma sorumluluğuna ilişkin sorunlar.

Hizmet kullanıcısı dışındaki grupların hak ve menfaatleri; sosyal hizmet uzmanının işveren kurumu ve topluma karşı sorumlulukları; en fazla sayıda kişiye azami şekilde fayda sağlayabilme fikrinin teşvik edilmesi konusundaki sorunlar.

Farklılıklara karşı saygılı olmayı göz önünde bulundurarak eşitlik için; sosyal hizmet uzmanının baskıya tepki gösterme ve bu konuda kurum politikası ve toplumda değişiklikler yapmaya çalışma konusunda yaşanılan sorunlar.

Belirli durumlarda sosyal hizmet uzmanlarının hangi rolü alacağına karar verilmesi (danışman, kontrolör, savunucu, değerlendirici, eylemci, dost veya arkadaş); kişisel, profesyonel ve politik hayat arasındaki sınır sorunlarının değerlendirilmesi konusunda yaşanılan sorunlar.

Etik prensipleri;

• Yaşamın korunması,
• Eşitlik ve eşitsizlik,
• Özgürlük ve özerklik,
• En az zarar,
• Yaşam kalitesi,
• Gizlilik ve güvenirlik,
• Açık sözlülük ve tam açıklık.

Baier’e göre, prensiplerdeki öncelik hakkı ancak iki ya da daha fazla standardın (kuralın) çatışması durumunda kullanılabilir. Müracaatçının yaşadığı sorun yukarıdaki iki durum ile ilişkili ise uzman öncelik hakkını en önemliden daha az önemliye doğru sıralamalıdır.

Sosyal hizmet alanında yaşanan etik sorunlar, dünyanın pek çok ülkesinde benzer olmakla birlikte az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde çok daha çarpıcı ve çeşitlidir.

Sosyal hizmet alanında birçok konuda etik problemler yaşanmakta, çözümü için birtakım prensipler, yaklaşımlar ve öneriler geliştirilmektedir. Yaşanan problemler ve nedenlerinin incelenmesi, araştırılması, gerçekçi çözüm yollarının bulunmasına temel oluşturmaktadır. Ancak ülkelerin; koşulları, mevcut ortamı, sosyal hizmete ve sosyal hizmet yararlanıcısına bakış açısı, geliştirdiği politikalar yaşanan etik sorunların oluşmasında yada çözülmesinde etkili olmaktadır.

Sıklıkla kullanılan ve uzmanların yaptıkları uygulamalarda daha kolay karar almasını sağlayan en işlevsel modeller olan Reamer Modeli”, GenelKarar Verme Modeli” ve Etik Karar Verme Modeli”

Reamer’in geliştirdiği model etik değerler ve mesleki yükümlülükler üzerine kurulmuştur.

Bu modelde mesleğin temel değerleri olarak, sosyal hizmetin birincil değerlerini içine alan hedefler ve yükümlülükler ele alınmıştır.

İnsanın yaşam kalitesini artırmak için serbest ve/veya boş zamanında doğaya zarar vermeden, kendi istemi ile gönüllü olarak yaptığı faaliyetlerdir.

Reamer doğru karar verme konusunda yer alan kurallar 5 tanedir.

Birinci kural, beslenme, sağlık, barınma gibi temel ihtiyaçların karşılanması, rekreasyon, eğitim, zenginlik gibi ihtiyaçların karşılanmasından daha önceliklidir.

İkinci kural, bireyin kendi kaderini belirleme hakkı, diğer bireyin kendi kaderini belirleme hakkını ortadan kaldırmadığı sürece, daha fazla öneme sahip olabilir.

Üçüncü kural, bireylerin kendi kaderini belirleme hakkına saygı duymaktır.

Dördüncü kural, yasalara, kurallara ve düzenlemelere uyma yükümlülüğü, müracaatçının haklarının üzerinde olabilir.

Beşinci kural, barınma, eğitim, sosyal yardım gibi kamu hizmetlerinin geliştirilmesine yardım etme ve açlık gibi temel zararları önleme yükümlülüğü, bireylerin mal varlığı üzerindeki kontrole sahip olma hakkından daha üstündür.

Dolgoff, Lowenberg ve Harrington (2005).

11 adımdan oluşmaktadır.

Genel karar verme modeline göre;

• Probleme ve problemin devamlılığına neden olan faktörlerin tanımlanması,
• Bu problemle ilişkin kurumların ve bireylerin tanımlanması(müracaatçılar, meslek elemanları, destek sistemleri, mağdurlar ve diğerleri),
• Karar verme sürecine katılanların belirlenmesi,
• Önceden tanımlanan kurumlar ve bireyler (müracaatçının ve sosyal hizmet uzmanının içinde olduğu) tarafından kabul edilen değerlerin tanımlanması,
• Problemin hangi yolla çözülebileceğine inanılan amaç ve hedeflerinin tanımlanması,
• Alternatif müdahale stratejileri ve hedeflerin tanımlanması,
• Tanımlanan hedeflere yönelik her bir alternatifin etkililiğinin ve etkinliğinin değerlendirilmesi,
• En uygun stratejilerin seçilmesi,
• Seçilen stratejilerin uygulanması,
• Uygulamanın izlenmesi ve beklenmedik sonuçların belirlenmesi,
• Sonuçların değerlendirilmesi ve ortaya çıkan problemlerin tanımlanmasıdır.

Birinci adım sorunu tanımlamaktır. Bu adımda,

• Etik güçlüğü veya ikilemi tanımlayın,
• Sorunun taraflarını araştırınız,
• Sadece kimin sorunu olduğuna karar veriniz,
• Sorunun diğer yönlerine bakınız.

İkinci adım etik yönergeleri ve hukuki standartlarını incelemektir.

Üçüncü adımda, eğer çeşitli yönergeler belirli bir sorunu işaret etmiyorsa veya çatışan yönergeler yoksaya da soruna katılanlar arasında bir çatışma varsa o zaman çatışmaları gözden geçirip araştırmak yapılması gerekmektedir.

Dördüncü adım çatışmaların çözülmesidir.

Sorunu, ilgili etik yönergeleri, etik çatışma veya ikilemi bir kez doğru kavramışsak olası tüm eylem alternatiflerini oluşturmaya başlanmalıdır. Çatışmaları ve onların yansımalarını görmemiz önemli olmasına rağmen, çatışmalar henüz çözülmemiş olsa bile eylem alternatifleri oluşturulmalıdır.

Bu adımda hangi eylem alternatiflerinin kabul edilebilir ve öncelikli olduğuna karar vermelidir.

• Hangi alternatif etik eylemler, başkalarının hakları ve refahını olduğu kadar müracaatçıların haklarını ve refahını en fazla korur?
• Hangi alternatif etik eylem, toplumun haklarını ve çıkarlarını en geniş kapsamda korur?
• Hakları korumakla, müracaatçıların, ilgili diğer insanların ve toplumun refahı arasındaçıkabilecek çatışmaları en aza indirgemek için ne yapabilirsin?
• Hangi eylem, yaptığın şeyin mümkün olan en az zararla sonuçlanmasını sağlar?

Yedinci adım, tercih edilen eylemi seçmek ve değerlendirmektir.

Bu adım, eylemin planlanması gerektiğini belirtmektedir.

Bu adım, sonucun değerlendirilmesi gerektiğini belirtmektedir.

Bu adım, çıkarımların gözden geçirilmesi gerektiğini ifade etmektir.

Etik İkilem (ethical dilemma), mesleki uygulamalarda iyi olmayan iki seçeneğin arasında seçim yapmak zorunda kalmaktır.

Woodside ve Mc Clam (1994)’e göre genel kabul gören değerler (Akt: Şahin, 2008):
• Kabul
• Tolerans
• Bireysellik /Bireyin biricikliği
• Kendi kaderini tayin (Self determinasyon)
• Gizlilik
olarak ele alınmaktadır.

Egan (1994)' e göre genel kabul gören değerler (Akt: Şahin, 2008)

• Yetkinlik
• Saygı
• İçtenlik
• Hizmet alanın (client) kendi sorumluluğu şeklinde dört bölümde incelenmektedir.

Bireyin sahip olduğu değerler ve değer sistemleri kişisel ve mesleki tercihlerden oluşan bir temel sağlar. İnsanlar, kişisel değer sistemi içinde, var olduğu aile ve çevreden etkilenir. Seçeceğiniz mesleki etik standartlar çerçevesinde çalışırken göstereceğiniz başarı, kuvvetle kişisel değerleriniz ile mesleki değerler arasındaki tutarlılığa dayanır. Bireyler sahip olduğu değerleri inceleyip, değerlerinin nereden geldiğini, kendisini ve davranışlarını nasıl etkilediğini keşfetmelidir (Kenyon, 1998).

Etik konular, sosyal hizmet uygulamasının yaygınlaşmasında çoğunlukla sosyal adalet ilkeleri, halkın yararı ve sosyal hizmet uzmanlarının hizmetten yararlanan-larla ilişkileri, ilgili devletin refah sistemi bağlamında ele alınır.

Etik Problemler, sosyal hizmet uzmanlarının, uygulamak zorunda oldukları yasa ve yönetmeliklerden dolayı müracaatçı grubuna uygun olmasa da bir karar vermesi anlamına gelir. Örneğin, kriterlere uymadığı için ihtiyaç sahibi birinin başvurusunun reddedilmesi durumunda etik problem yaşanabilir. Türkiye’de engelli bireylere yönelik evde bakım hizmetleri sırasında bazı değerlendirme kriterleri uygulanır.  Belirli bir yüzdenin altındaki sağlık kurulu raporu kabul edilmez ya da eve giren gelirin evde yaşayan kişilerin sayısına bölünmesi ile elde edilen gelir örneğin 402 TL, evde bakım parası ise 401 TL’nin altında geliri olanlara veriliyor ise sosyal hizmet uzmanı ailenin çok ihtiyacı olmasına rağmen
yardım bağlayamamaktadır. Bu durum gerçek anlamda bir etik problemdir.

Etik ikilemler, eşit derecede istenmeyen iki alternatif olduğunda ortaya çıkar, örneğin bir engelliye park izni verme durumunda; çok ihtiyacı olduğu hâlde kriterlere uymuyorsa yardım etmek için park izni verme kriterlerini esnetmeli mi ya da kurallara bağlı kalıp gerçekten ihtiyacı olan birine izni vermeyi ret mi etmeli? Burada SHU bireyin yararı ve kriterlerin herkese uygulanması konusunda kamu yararı arasında ikilem yaşar.

İkilem, genel anlamıyla çatışmalı bir durum veya iki fikir arasında yapılan seçim olarak tanımlanabilir. Günümüzde ise ikilem kavramını karışık bir problem olarak görme eğilimi yaygındır. Ancak bütün problemler beklenmedik bir etik ya da ahlaki etkiye sahip değil iken, her ikilem de etik değildir (Guttmann, 2006: 155; Akt: Gökçearslan Çifci ve Gönen, 2011). İkilemin meslek etiği bağlamında ele alınabilmesi için sosyal hizmet uzmanlarının etik sorumlulukları arasında bir çatışmanın olması gerekmektedir.

Etik değerler her mesleğin uygulamasında önem arz etmekle birlikte sosyal hizmet alanında yaşanan etik sorunlar ve bu sorunların etkileri toplumsal alanda diğerlerine göre daha görünür ve hissedilir olmaktadır. Hizmet verilen kitlenin özellikleri ve sosyal hizmetin ilkeleri doğrultusunda, sosyal adaletin sağlanması adına etik değerler önem kazanmaktadır. Etik sorunların yoğunlukla yaşandığı sosyal hizmet alanında, müracaatçının yüksek yararının korunması ile kanunlar, toplumun bakış açısı, SHU’nun kendi değerleri arasında çatışmalar, ikilemler ortaya çıkabilmektedir.

Banks (2006: Akt: Gökçearslan Çifci ve Gönen, 2011), sosyal hizmet alanında en çok yaşanan etik sorunları dört başlık altında ele almıştır:

1. Bireysel hak ve refah sorunları:

2. Kamu refahı sorunları:

3. Eşitlik, farklılık ve yapısal baskı sorunları: 

4. Profesyonel rol, sınır ve ilişki sorunları:

Sosyal hizmet uzmanları uygulama sırasında teorik bilgi ve felsefi prensipler ile deneyimlerini harmanlayarak hızlı bir şekilde kararlar alırlar. Karar alırken Şekil 1’de yer alan etik prensipler rehberliğinde, çatışma durumu en aza indirgenebilir (Dolgoff, Lowenberg ve Harrington, 2005:40-42). Etik prensiplerin Şekil 1’deki biçimde sıralanması sosyal hizmet uzmanları için bir rehberdir ancak bu rehber sorgulamadan uygulanan bir formül değildir.

Sıklıkla kullanılan ve uzmanların yaptıkları uygulamalarda daha kolay karar almasını sağlayan en işlevsel modeller olan “Reamer Modeli”, “Genel Karar Verme Modeli” ve “Etik Karar Verme Modeli” olarak incelenebilir.

Reamer (1999)’in geliştirdiği model etik değerler ve mesleki yükümlülükler üzerine kurulmuştur. Bu modelde mesleğin temel değerleri olarak, sosyal hizmetin birincil değerlerini içine alan hedefler ve yükümlülükler ele alınmıştır. Sosyal hizmet alanında yapılan araştırmalar, sosyal hizmet profesyonellerinin diğer yardım meslekleri ile benzer şekilde mesleklerinin gerektirdiği rol ve yükümlülüklerinden etkilendiklerini ortaya koymuştur. Bununla birlikte uzmanlar karar verme aşamasında bireysel özelliklerinden de (motivasyon, tutum vb.) farkına varmadan etkilenmektedirler (Abramson; 1996; Mattison, 2000;
Akt: Guttman, 2006; Osmo and Landau, 2006). 

Rekreasyon, insanın yaşam kalitesini artırmak için serbest ve/veya boş zamanında doğaya zarar vermeden, kendi istemi ile gönüllü olarak yaptığı faaliyetlerdir.

Reamer doğru karar verme konusunda aşağıda yer alan kuralları oluşturmuştur:

Kural 1: Beslenme, sağlık, barınma gibi temel ihtiyaçların karşılanması, rekreasyon, eğitim, zenginlik gibi ihtiyaçların karşılanmasından daha önceliklidir (Reamer, 1999:72).

Kural 2: Bireyin kendi kaderini belirleme hakkı, diğer bireyin kendi kaderini belirleme hakkını ortadan kaldırmadığı sürece, daha fazla öneme sahip olabilir (Reamer, 1999:72).

Kural 3: Bireylerin kendi kaderini belirleme hakkına saygı duymak (Reamer, 1999:72).

Kural 4: Yasalara, kurallara ve düzenlemelere uyma yükümlülüğü, müracaatçının haklarının üzerinde olabilir.

Kural 5: Barınma, eğitim, sosyal yardım gibi kamu hizmetlerinin geliştirilmesine yardım etme ve açlık gibi temel zararları önleme yükümlülüğü, bireylerin mal varlığı üzerindeki kontrole sahip olma hakkından daha üstündür.

Genel Karar Verme Modeli,  Dolgoff, Lowenberg ve Harrington (2005), tarafından geliştirilen modelde yoğunlukla problem çözme aşamaları ele alınmıştır. Bu modele göre sosyal hizmet profesyonelleri, karar verme sürecinde yaşadıkları ikilemlerle ilgili çeşitli aşamalardan geçerler. Bu aşamalara “Genel Karar Verme Modeli” denilmektedir. Bu modelin kullanımı uzmanların uygulamalarında bir problemle karşılaştıklarında, hizmet alan birey için en doğru ve standart kararları almalarına yardımcı olur.

Genel Karar Verme Modelinde ilk olarak probleme ve problemin devamlılığına neden olan faktörler tanımlanır.

Etik Karar Verme Modeli, insani hizmetler alanındaki birçok profesyonelin mesleki uygulamalarından uyarlanarak oluşturulan ayrıntılı ve yoğun bir model olan etik karar verme modelinde on adım bulunmaktadır. Bu adımlar hem karar verme sürecinde hem de vakalara yaklaşım tarzının belirlenmesinde etik sorunlarla karşılaştıkça uzmana yardımcı olacak bir kılavuz niteliğindedir. Adımları ilk okuduğunuzda tüm sürece genel olarak bakın ve adımları ezberlemeyin. Mesleki
çalışmalarınızda kullandıkça zaman içerisinde hakimiyet kazanacaksınız (Kenyon, 1998).

Mevcut olan tüm etik yönergeleri ve hukuki standartları inceleyin. Bu ikinci adımda değerleri, ilgili etik ilkeleri ve hukuki yaptırımları anlamak ve kullanmak durumundayız. Sorunla ilgili kişisel değerlerimizi tanımlamamız çok önemlidir. Ancak bundan sonra bunların toplumsal veya topluluksal değerler olup olmadığı-nı, yasalar ve yönetmeliklerle ilgili olup olmadıklarını inceleriz.

Uygulanabilir etik ve hukuki yönergeleri gözden geçirdikten sonra bunları kullanırız. Çok karmaşık olmayan etik bir sorunda bu noktada hangi eylemde bulunmamız gerektiği açık olabilir.

4. Adım olan çatışmaları çözmek konusunda tek başımıza çatışmaları veya ikilemi çözemeyebiliriz. Öyleyse yardım arayışına yönelmeliyiz. Sıklıkla, ilgili etik ilkeleri ve yönergeleri sıralamak yararlı olur. Çoğu zaman meslektaşlara, okula veya süpervizorlere danışmak gerekir. Farklı bir bakış, çatışmaları aydınlatır veya azaltır. Ayrıca ilgili mesleki literatür de izlenebi-lir. Mesleki örgütlerden, kurumu-muzdaki (varsa) etik kurullardan ve akademik kuruluşlardan konsültasyon (danışma) da alabiliriz.

İlk olarak müracaatçının ve ilgili diğer tarafların değerlerini ve/veya etik inançla-rını tümüyle kavramaya dayalı tercihlerini incelemeliyiz. İnsani hizmetlerde, özerklik (otonomi) çok değerli oldugu için müracaatçı ve onun için önemli diğer kişilerin inanç ve değerleriyle gelişen alternatifleri dışlamalıyız

Gerçekçi olarak, herhangi bir kaynak veya destek yoksa o eylem alternatiflerini dışlarız. Geriye kalan eylem alternatiflerini evrensellik, aleniyet (halka açıklık) ve adalet etik ilkelerini kullanarak değerlendirebiliriz.

Loewenberg ve Dolgoff (1996; Akt: Kenyon, 1998)) eylem alternatiflerini sırala-mada yardımcı olabilecek şu soruları sorar:
• Hangi alternatif etik eylemler, başkalarının hakları ve refahını olduğu kadar müracaatçıların haklarını ve refahını en fazla korur?
• Hangi alternatif etik eylem, toplumun haklarını ve çıkarlarını en geniş kapsam-da korur?
• Hakları korumakla, müracaatçıların, ilgili diğer insanların ve toplumun refahı arasında çıkabilecek çatışmaları en aza indirgemek için ne yapabilirsin?
• Hangi eylem, yaptığın şeyin mümkün olan en az zararla sonuçlanmasını sağlar?

Etik Karar Verme Modeli'nde 9. Adım olan " Sonucu Değerlendirmek " konusu-nun özellikleri şunlardır:
• Ne oldu?
• Seçtiğimiz eylem başarıyla uygulandı mı?
• Sonuçlar tahmin ettiğimiz gibi oldu mu?
• Hâlâ bunun en iyi karar olduğunu düşünüyor muyuz?

Sosyal hizmette en sık kullanılan etik karar verme modellerini incelediğimizde temel hedefin ikilemlerin en aza indirgenmesi, en sağlıklı ve çözüm odaklı karar-ların etik ilkeler çerçevesinde alınması ve sürecin tüm katılanlar için tatmin edici bir şekilde sonlanmasının hedeflendiği görülür.