Batı’da Sanayi Devrimi’yle birlikte meydana gelen göç ve kentleşme olgusu, yoğun işsizlik ve yoksulluk sorunlarına neden olmuştur.

İşsizlik ve yoksulluğun yol açtığı “sefalet” görüntüleri, toplumdaki yardım duygusunu harekete geçirmiştir. Bununla birlikte, yoksulluğu bireyin bir kusuru olarak gören genel toplumsal anlayışın bir sonucu olarak bu dönemde daha çok “gönüllü yardım” çabaları ile yetinilmiş ve sorun daha çok birey temelinde ele alınmıştır.

Türk Dil Kurumunca çıkarılan Güncel Türkçe Sözlük’te yöntem, “bir amaca erişmek için izlenen, tutulan yol” olarak tanımlanmaktadır. Sosyal hizmetin amacı, bireyin sosyal işlevselliğinin korunması ve geliştirilmesidir. Sosyal hizmet, bireyin ve toplumun birinci derecede doyurulması gereken ortak ihtiyaçlarının karşılanmasını amaçlar. Bireyin temel ihtiyacı üretken bir unsur olarak topluma katılmak; toplumun temel ihtiyacı ise bireyleri kendisiyle bütünleştirerek, onları geliştirip zenginleştirmektir.

Bireyin üretkenliği ve toplumla bütünleşmesi bireyden, toplumdan ya da her ikisinden birden kaynaklanan nedenlerle engellenebilmektedir. Bireyin üretken bir unsur olarak topluma katılması ve toplumsal işlevselliğini yerine getirmesinin engellendiği durumlarda sosyal hizmetin müdahale yeteneği, sorunun çözümünde önemli katkılar sağlamaktadır (Karataş, 1996: 41). Sosyal hizmet bu rolünü hem kendi mesleki bilgi, beceri ve yöntemleriyle hem de oluşumuna katkıda bulunduğu hizmet modelleriyle yerine getirir.

Sosyal hizmetin amacı, sosyal değişimi, kalkınmayı ve uyumu sağlamak; insanları güçlendirmek ve özgürleştirmek; yaşamın zorluklarını yenmek ve refahı arttırmaktır.

Sosyal hizmet bu amacına ulaşmak için insanları ve yapıları bir araya getirir. Sosyal adalet, insan hakları, kolektif sorumluluk ve farklılıklara saygı, sosyal hizmetin özünde yer alan değerler ve kavramlardır. Yalnız bir meslek değil aynı zamanda akademik bir disiplin olan sosyal hizmetin bilgi temelinde, sosyal hizmet kuramları, sosyal bilimler, beşerî bilimler ve yerel bilgi yer almaktadır (IFSW, 2016).

Sosyal hizmet mesleği ve disiplini, temelde insan ihtiyaçları ve sorunlarıyla ilgilenir. İlgisi en bireysel düzeyden en toplumsal olana dek geniş bir yelpazede değerlendirme ve müdahale araçları (mikro, mezzo ve makro düzeyde) geliştirmesi anlamına gelmektedir. Bir başka söyleyişle, sosyal hizmet, uygulama temelli bir meslek ve akademik disiplin olarak, rol ve işlevlerini, odağına aldığı müracaatçı sisteminin ihtiyaçları ve karşılaştığı sosyal sorunlara göre geliştirdiği bilgi, beceri ve yöntemlerle yerine getirir. Burada önemli olan müracaatçı sistemi ve sistemin karşılanmayı bekleyen ihtiyaçları ve etkilendiği sorunlardır.

Sosyal hizmet yöntemleri bireylerle sosyal hizmet (mikro sosyal hizmet), gruplarla sosyal hizmet (mezzo sosyal hizmet), toplumla sosyal hizmet (makro sosyal hizmet) ve sosyal hizmet araştırması olarak dört başlık altında incelenebilir.

Mesleki gelişimin başlarında birey odaklı çalışmalar için “sosyal kişisel çalışma” (social case work ya da yalnızca case work) denmiştir. Burada birey ve aile temelli olgularla (case) yapılan sosyal hizmet vurgulanmıştır. Bu ifade zamanla “bireylerle/ ve ailelerle sosyal hizmet” olarak dönüşmüştür. Günümüzde birey ve aile odaklı sosyal hizmet uygulamaları mikro sosyal hizmet (micro social work) olarak da adlandırılmaktadır. Sosyal hizmetin geliştirdiği ilk yöntemdir, bireylerle sosyal hizmet.

Gruplarla yürütülecek sosyal hizmet önceleri sosyal grup çalışması (social group work) olarak adlandırılıyordu. Zamanla bu ifade gruplarla sosyal hizmet (social work with groups) olarak dönüştü. Günümüzde gruplarla sosyal hizmet mezzo sosyal hizmet (mezzo social work) olarak da anılmaktadır. Kapsamında küçük gruplarla ve organizasyonlarla yapılan sosyal hizmet uygulamaları yer almaktadır. Örneğin, kendine yardım grupları, öğrenci toplulukları, dernekler, hastane, cezaevi, okul vb.

Sosyal hizmette grup çalışması örnekleri bu çalışmada şöyle verilmiştir:

• Sosyal söyleşi grupları

• Uğraşı grupları

• Uğraşı-beceri grupları

• Eğitim grupları

• Görev grupları

• Problem çözme ve karar alma grupları

• Kendi kendine yardım grupları

• Sosyalleşme grupları

• Terapi grupları

• Duyarlılık grupları

Mesleki literatürde toplum örgütlenmesi (community organization), toplumla çalışma (community social work, social work with communities) gibi adlarla anılan yöntem, toplum kalkınması (community development) ile de yakından ilişkilendirilmiştir. Günümüzde makro sosyal hizmet olarak adlandırılan bu yöntemin içeriğinde belirli bir coğrafi sınır içinde yaşayan yerel topluluklar (kentler, semtler, mahalleler, köyler vb.), belirli nitelikleri üzerinden tanımlanabilen (göçmenler, işsizler, engelli bireyler vb.) işlevsel topluluklar yer almaktadır. Kavramın İngilizcesi olan “community” sözcüğünün dilimizdeki karşılığı “cemaat, topluluk” tur. Ancak ülkemizdeki mesleki literatürde yukarıda verilen anlamla sınırlı olmak üzere bu kavram “toplum” olarak karşılanmaktadır. Bu yaygın kullanım burada da sürdürülecektir. Ayrıca büyük boy örgütler/kurumlarla (ASPB, Gençlik ve Spor Bakanlığı gibi örgütler) çalışmalar, savunuculuk etkinlikleri, sosyal eylemler, sosyal politika çalışmaları, lobicilik çalışmaları, ulusal ve uluslararası ölçekte yapılanmış kurumlarla çalışmalar da makro sosyal hizmetin kapsamında yer almaktadır.

Sosyal politika genel anlamda sanayileşme, kentleşme, demografik hareketlilik ve piyasa ilişkilerinin yarattığı olumsuz sonuçların giderilmesi amacıyla alınan önlemler olarak tanımlanabilir.

Müracaatçıların yaşadıkları konut ve çevre koşulları, sosyal hizmetin önemle üzerinde durmasını gerektiren, birtakım dezavantajlar içerir. Bu nedenle, çevre koşullarının iyileştirilmesi yönünde yapılacak çalışmalar makro düzey müdahalelerin özünü oluşturur. Özellikle kentsel mekânlarda, göç yoluyla kente gelmiş ve henüz kentle bütünleşmesini sağlayamamış kişilerin oturdukları çevrelerde (gecekondu vb.) kurulacak toplum merkezleri, makro düzey müdahaleler için uygun ortamları oluşturur.

Sosyal hizmet, bir meslek ve disiplin olarak ortaya çıkışını ve gelişmesini bilimsel bilgiye borçludur ve her dönem bilimsel bir temelde gelişme çabasında olmuştur.

Sosyal hizmet araştırması dört odakta gerçekleştirilir.

Bunlardan ilki, bireysel olarak müracaatçının davranışını, ilişkide olduğu diğerleriyle (aile ve küçük gruplar gibi) etkileşimlerini odak alır.

İkinci olarak, müracaatçılara nasıl hizmet verileceği, özel olarak hangi hizmetlere yer vermek gerektiği, hizmet amaçlarına nasıl ulaşılacağı konuları üzerinde durulur.

Üçüncü kategoride sosyal çalışmacının tutumları eğitimsel arka planı, sosyal hizmet mesleğine girmedeki temel eğilimleri yer alır.

Dördüncü olarak araştırmaların odağında “örgütlenmeler, topluluk/toplum ve sosyal politika”lar yer alır. Bu kategorideki araştırmalar daha büyük sosyal çevrenin ve bu çevrenin, müracaatçının davranış ve koşulları üzerindeki etkisini de içerir.

Sosyal hizmet uygulamasında müdahaleye temel oluşturmak için, gereksinim ve sorun inceleme/değerlendirme araştırmaları (Ön değerlendirme=assesment) yapılır. Ön değerlendirme, belirli bir ortamda sosyal sorun ve gereksinimlerin belirlenmesi, özelliklerinin, neden-sonuç bağlantılarının ortaya çıkarılması, çözüm/müdahale için önceliklerin belirlenmesi amacıyla yapılan değerlendirmelerdir. Sorun ve gereksinim değerlendirme (assessment) oldukça geniş tutularak yapılması gereken bir etkinliktir. Söz gelişi bir birey için yapıldığında onun zekâ durumu, aile ilişkileri, sosyal çevresi, fiziksel yetenekleri, özürlü olup olmaması, konut koşulları, gelir durumu gibi birçok boyutu içermelidir. Mesleki uygulamada bu aşama, planlı değişim sürecinin bir parçası olarak değerlendirilmelidir.

Ön değerlendirme (assessment), belirli bir ortamda sosyal sorun ve gereksinimlerin belirlenmesi, özelliklerinin, neden-sonuç bağlantılarının ortaya çıkarılması, çözüm/ müdahale için önceliklerin belirlenmesi amacıyla yapılan değerlendirmelerdir.