Gecekondu, kişilerin çoğu zaman kendilerine ait olmayan arazi üzerinde, gerekli yapı izinlerini almadan, ruhsatsız olarak imar mevzuatına aykırı, çok kısa sürede yaptıkları ya da yaptırdıkları binalara verilen genel bir tanımlamadır.

Gecekondular çok kısa sürede tamamlandıklarından ve başkasının arazisi üzerine yapıldıklarından hemen tamamı ile her türlü alt yapıdan yoksundurlar. Yani ilk yapıldıkları anda gecekondularda kanalizasyon, su, elektrik gibi normal olarak her konutta bulunması gereken olmazsa olmaz altyapı imkanları bulunmaz. Bu nedenle her türlü hijyen imkanından yoksun yapılardır. Kısaca sağlıklı yapılar değildirler.

Çok yalın olarak bir ailenin, bir grubun evi-barkı, çoluk çocuğu ile bir yerden başka bir yere taşınması, yani yer değiştirmesi olayıdır. Türk Dil Kurumu Büyük Sözlüğü ise göçü “Ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya toplulukların bir ülkeden başka bir ülkeye, bir yerleşim yerinden başka bir yerleşim yerine gitme işi, taşınma, hicret, muhacere” şeklinde tanımlamaktadır.

Gecekondu ve gecekondulaşma, ülkemizde önemli bir kentleşme sorunudur. Ancak gecekondu sorununu yalnızca kentleşme sorunu olarak görmek de çok doğru olmaz. Olaya biraz daha geniş açıdan bakıldığında sorunun kentleşme sorununun ötesinde ülke düzeyinde bir göç sorunu olarak önem taşıdığı kolaylıkla görülebilir.

Kentleşme dar anlamda, kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artması demektir. Kentleşmeyi tanımlarken nüfus hareketini ortaya çıkaran toplumsal ve ekonomik değişmelere de yer vermek gerekir. Olaya böyle yaklaşınca, kentleşmeyi, “sanayileşmeye ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının artması, bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran, toplum yapısında artan oranda örgütleşme, işbölümü ve uzmanlaşma ortaya çıkaran, insan davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikim süreci” olarak tanımlamak mümkün olmaktadır.

Kentleşme akımı sonucunda, toplumsal değişmenin insanların davranışlarında ve ilişkilerinde, değer yargılarında, tinsel ve özdeksel yaşam biçimlerinde değişiklikler ortaya çıkartması süreci kentlileşme olarak tanımlanmaktadır. Kentlileşme tanımından da görüldüğü gibi, kentlileşme ile bireyin toplumsal tutum ve davranışlarındaki değişim ve dönüşüm ifade edilmektedir.

Kente göçenler ile kent kültürü arasında konu edilen etkileşim tek yönlü değil, çift yönlüdür. Yani sadece kentin kendi kurallarını kente göçenlere benimsetmesi söz konusu değildir. Bu uğraşının yanında kente göçenlerde kendi yaşam kurallarını kente dayatmaktadırlar. Böylece çift yönlü bir etkileşim ortaya çıkmaktadır. Yani kent bir yandan kente göçenleri modernleştirmeye çalışır iken, diğer yandan göçenlerin kurallarını ister istemez kabul ederek kendisi kırsallaşmaktadır.

Kente göçenlerin temel amaçları; kentin sosyo-ekonomik ve fiziksel mekanlarında tutunmak ve kentin olanaklarından yararlanmak, kentli gibi tüketebilmek anlamında kentle bütünleşmektir. Kentsel mekana geldiği andan itibaren göçenler, gündelik yaşam uygulamalarından başlayarak kırsallığa ait ekonomik, sosyal ve kültürel norm ve değer yargılarını sürdürmeye çalışmaktadırlar.

Gecekondu kültürü; bu alanlarda yaşayanların, geleneksel ekonomik yapıda sürdürdükleri ilişkilerin belli bir zaman boyutunda, mekana yansıma biçimidir.

Kırsal kesimden kente göçen bireyler ve aileler gerek ekonomik gerek sosyal yönden kentle bütünleşme çabası içerisindedirler. Özellikle kırsal kökenli göçen için kendi gibi olan insanlarla birlikte olmak, yardımlaşmak ve hatta aynı çevrede yaşamak kentsel yaşama uyum sürecinde bir tampon mekanizma işlevi gördüğü için oldukça önemlidir. Bu nedenle gecekondularda ikamet eden birey ya da aileler kendilerini daha fazla güvende hissetmek, yaşamlarını kolaylaştırmak, kent kültürünün ilk anda dayatması olarak algıladıkları kurallarına direnmek ya da benimsemek gibi birçok nedenle sosyal dayanışmaya oldukça fazla önem vermektedirler.

Bu durumda başvurulan dayanışma ağı, hemşerilik dayanışmasıdır. Büyük kentlerimizde zamanla akrabalık bağlarının sarsılmasına karşılık, hemşerilik bağının özellikle gecekondularda gücünü korumaya devam ettiği görülmektedir. Hemşerilik ilişkileri, ilk aşamada ekonomik anlamda işlev kazanmaktadır. Kırsal kesimden kente gelen bireylerin birincil ihtiyaçları olan “barınma” ve “iş bulma” konularında söz konusu bu dayanışma grupları özellikle hemşerilik ilişkileri son derece etkindirler.

Kırsal yaşam tarzına sahip insanların kentsel düşünüş ve davranış biçimlerini anlamak için kurulan birer tampon kurum niteliğinde hemşeri birlikleri/dernekleri bulunmaktadır. Bu birlikler ya da dernekler kentsel yaşama etkin katılmayı böylece bazı alanlarda söz sahibi olmayı amaçlamaktadırlar. Kent içi ilişkilerde “biz” algısını yaşatırlar ve her zaman güçlü olmayı hedeflerler.

Kırla ilişkilerin bu denli yoğun bir şekilde sürdürülmesinin başlıca iki nedeni bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, kırdan gelen erzak ve maddi yardımların kentteki ailenin geçimine ciddi ölçüde katkı sağlamasıdır. İkinci ve daha önemli neden ise bir aksilik olur da eğer kentte tutunulamazsa köylerine dönmeyi daha kolay gerçekleştirebilme düşüncesidir.

Gecekondu kültürü kavramı ile sosyal bütünleşme sürecindeki göçenlerin kırsal değerlerden kopmadan, kentsel değerleri de tam olarak benimseyemeden, benimsediği kentsel değerleri de sahibi olduğu kırsal değerler bakış açısı ile değiştirip belki bir miktar da yozlaştırarak bir arada barındırdığı bir kültür anlatılmaktadır.

Kentlerdeki değişim ve dönüşümü sürekli gündemde tutan nedenleri;

• Kent nüfusunun artması,
• Kent ekonomisinin ve dünyaya eklemlenme biçiminin değişmesi,
• İnsanların tüketim kalıplarının değişmesi,
• Her kesimden halkın artan talepleri,
• Bazı grupların kent parçaları üzerinde çıkar elde etme amaçlı talepleri,
• Yapıların eskimesi veya ekonomik ömrünü tamamlaması,
• Kentte yangın, su baskını, deprem gibi nedenlerle büyük kayıpların olması ya da olma riskini taşıması şeklinde sıralamak mümkündür.

Kentsel arsaların sınıra dayanması ve birçok gecekondu bölgesinin kent merkezinde kalması nedeni ile gecekondu alanlarının yeniden üretilerek kente kazandırılması birçok çevre tarafından kabul gören bir gereklilik olmuştur.

Kentsel dönüşüm genel anlamda, değişime uğramış kent parçalarının sorunlarına ekonomik, sosyal ve çevresel anlamda kalıcı bir çözüm sağlamaya çalışan kapsamlı bir bakış açısı ve eylem olarak nitelenebilir. Bu kapsamda kentsel dönüşümün diğer yönleri, kentsel bozulma süreçlerinin anlaşılması, bu alanlardaki yaşam koşulları ve altyapının iyileştirilmesi, sorunların eşgüdümlü ve sürekli bir biçimde çözülmesi, boş kentsel alanlar yerine var olan alanların planlanması ve yönetimi olarak vurgulanmaktadır.

Bu anlayış önce ıslah imar planlarıyla uygulama alanı bulmuş, daha sonra imar haklarının artırılarak dönüşümün piyasa eliyle gerçekleştirilmesi gibi yollar açılmıştır. Yasa ile gecekondularda kat sayısının artması, gecekonduların alınıp satılması ve müteahhitlere verilmesi mümkün hale gelmiştir.

Soylulaştırma, “orta ve üstü gelir gruplarının fiziksel müdahale yolu ile yenilenen alt gelir grubu konut alanlarına yerleşmesi” olarak tanımlanmaktadır. Yeni bir sınıfsal ve mekansal ayrışmayı ifade eden soylulaştırma, çok yönlü bir dönüşümün sonucu olarak kentsel yeniden yapılanmanın bir parçası ve aynı zamanda da sonucu olarak nitelenmektedir.

Olumsuz yaklaşanlar ‘kentsel dönüşüm’ algısının mekana dair yenileme anlayışına indirgendiğini belirtmektedirler. Böylece, bölgenin eski sakinleri gönüllü veya gönülsüz yerlerinden edilirken, bölge, alım gücü daha yüksek kesimlere bırakılmaktadır. Alım gücü daha yüksek olan kesimlerin bölgeye yerleşmesiyle başlayan ve zaman içinde oluşan talep nedeniyle, semtteki kiraların ve bölgedeki konut mülkiyet değerlerinin arttığı gözlenebilmektedir. Ayrıca, soylulaştırma, bölgede kalan eski sakinler ve yeni gelenler arasında çeşitli çatışmalara neden olabilmektedir.

Türkiye’deki kentsel dönüşüm sürecine baktığımızda, soylulaştırma tartışmalarının yanında başka birtakım eksiklikleri de bünyesinde barındırdığı görülmektedir. Bunların başında, bu dönüşümü denetleyen ve yönlendiren kurumsal ve yasal düzenlemelerin gerekli şekilde kurulamadığı, planlama yaklaşımlarının ise genellikle dönüşümün gerisinden geldiği ve dünyadaki uygulama süreçleri yeterince sorgulanmadan batıdan kopyalanarak alınan projelerin Türk planlama sistemine adeta eklendiği izlenmektedir. Ülkemiz kentlerinde kentsel dönüşümün istenilen şekilde sonuçlanması için başta mülkiyet sorunu olmak üzere bazı sorunların giderilmesi gerekmektedir.