Çok eski tarihlerden beri kullanılmakta olduğu tespit edilen opsiyonların bugünkü anlamda kullanılmaya başlanması 1900’lu yıllara rastlamaktadır. 1973 yılında ise Chicago Board of Trade tarafından dünyanın ilk opsiyon borsası olan Chicago Board Options Exchange ABD'de faaliyete geçmiş, daha sonra dünyanın çeşitli ülkelerinde açılan opsiyon borsaları bunu izlemiştir.

Eski tarihlerden bu yana opsiyonların birçok örneği olmasına rağmen bugünkü anlamda modern opsiyonların kullanılması 20. yüzyılda satma (put) ve satın alma (call) opsiyonların tanıtılmasıyla başlamıştır. 1800’li yıllarda ise opsiyonlar dünyada çok az biliniyordu. Bilinen ilk opsiyon işlemler ile ilgili fiziki bulgular, Finikeliler ve Romalılar arasında yapılan ticari sözleşmelerdir. Söz konusu tarihî sözleşmeler, opsiyon işlemlerine benzemekte olup, gemilerle taşınan malların teslimine dayanmaktaydı. Ayrıca kayıtlar, İngiltere’de Orta Çağ boyunca tarım ürünlerinin özellikle de buğdaya dayalı opsiyon işlemlerinin yapıldığını göstermektedir.

Opsiyon işlemlerinin yoğun olarak kullanılmaya başlanması 1600’lü yıllarda Hollanda’da laleler üzerine dayalı opsiyonlara dayanmaktadır. O yıllarda lale soğanlarının fiyatı spekülatörler tarafından gerçek değerinin 1.000 katına kadar ulaşmıştır. Bunun üzerine lale yetiştiricileri fiyatların düşme olasılığına karsı alıcılara opsiyon sözleşmesi satmışlardır. Ancak fiyatların düşmesiyle birlikte üreticiler iflas etmiş ve bu olaydan sonra opsiyon sözleşmeleri yapılmamaya başlanmıştır.

ABD’de tarımsal ürünlere dayalı opsiyon işlemlerinin başlaması ise 1860 yılına rastlamaktadır. Temel tarım ürünlerine dayalı opsiyon işlemlerinin borsalarda yapılmaya başlamasıyla birlikte üretici gruplar, opsiyon işlemlerinin yasaklanması için girişimde bulundular. Çiftçiler, futures ve opsiyon spekülasyonunun ürün fiyatlarını dalgalandırdığına inanıyordu. Bu muhalefetin sonucu olarak Chicago Board of Trade gibi ürün borsaları opsiyon ticaretini yasakladılar. Ancak bu durum opsiyon ticaretinin yapılmasını engelleyemedi. Bunun üzerine 1869 yılında opsiyon işlemleri yeniden yapılmaya başlandı. 1890 yılında ürün fiyatlarının dramatik bir şekilde düşmesiyle çiftçi grupları muhalefete yeniden başladılar. Kongre bir ara tekrar opsiyonları yasaklama noktasına kadar geldi. 1921 yılında Kongre, Future İşlemleri Yasası’nı çıkararak, opsiyon işlemlerinden elde edilen kazançlara yüksek vergiler getirdi. Arkasından 1922 yılında Ürün Future Yasası çıkartılarak borsaların ve borsa üyelerinin, opsiyon işlemlerinin Tarım Bakanlığı tarafından denetlenmesi sağlandı. 1930 yılında opsiyon ticaretine olan muhalefet doruk noktasına ulaştı. 19-20 Temmuz 1933’te buğday fiyatlarının çok hızlı düşüşünden de opsiyon ticareti tek suçlu olarak görüldü. 1936 yılında Kongre, Ürün Borsaları Yasası’nı çıkararak buğday, pamuk, pirinç, mısır, yulaf, arpa, çavdar, hayvan yemi, tereyağı, yumurta ve patatese dayalı opsiyon işlemlerini yasakladı. Bu listeye 1938 yılında yün, 1940 yılında et, yağ, pamuk ipliği, soya fasulyesi ve 1968 yılında çiftlik hayvanları, hayvan ürünleri ve dondurulmuş portakal suyu eklendi.

Sonuç olarak ABD’de tarımsal ürünlere dayalı opsiyon işlemleri fiilen yapılamaz hâle geldi. Bunun üzerine kahve, kakao, seker, bakır, gümüş gibi ürünlere dayalı opsiyon işlemleri yoğun olarak Londra’da yapılmaya başlandı. Bu yıllarda, Amerikalı müşteriler ile Londra Opsiyon Borsası arasında bağlantıyı sağlamak üzere birçok aracı kurum kuruldu. Opsiyon işlemlerinin bu şekilde yapılmasına rağmen ABD hükûmeti 1984 yılına kadar ABD’de tarımsal ürünlere dayalı opsiyon ticaretinin yapılmasına izin vermedi. Bunun iki sebebi vardı: Birincisi, opsiyon ticaretine yönelik kurallar henüz tam olarak oluşturulmamıştı ve bu yüzden çok kayıplar oluyordu. İkincisi ise opsiyon işlemlerinin tarımsal ürünlerin fiyatını yükselttiği ileri sürülüyordu. Nihayet 1984 yılında hükûmet üç yıllık bir deneme süresi tanıdı. 1987 Ocak ayında Commodity Futures Trading Commission, deneme süresinin başarılı olduğuna kanaat getirdi ve opsiyon ticaretinin yeniden başlamasına izin verdi.

Pay senetleri üzerine opsiyonların alım-satımı ilk olarak 19. yüzyılda gerçekleştirilmeye başlanmıştır. 1900’lü yılların baslarında Put and Call Brokers and Dealers Association adlı bir firma opsiyon piyasası yarattı. Birisi bir opsiyon satın almak istediğinde, bu birliğin bir üyesi gönüllü bir satıcı bulmaya çalışıyordu. Eğer üye firma bir satıcı bulamazsa opsiyonu bizzat kendisi satıyordu. Böylece firma hem broker hem de dealer rolü oynuyordu.

Bu tezgâh üstü opsiyon piyasası uygulanabilir olmasına rağmen birçok eksiklikleri vardı. Birincisi, opsiyon sahibine, opsiyonu başka birisine vade tarihinden önce satma imkânı vermiyordu. Opsiyonlar, vade tarihine göre düzenleniyordu. Vade tarihinde opsiyon ya kullanılıyor ya da sona erdiliyordu. Bundan dolayı opsiyon sözleşmeleri çok az likiditeye sahipti. İkincisi, satıcının yükümlülüğü sadece aracı firma tarafından garanti ediliyordu. Eğer satıcı ya da “Put and Call Brokers and Dealers Association” firmasının üyeleri iflas ederse opsiyon sahibi hiçbir hak iddia edemiyordu. Üçüncüsü, ilk iki nedenden dolayı işlem maliyeti çok yüksekti.

1973 yılında, opsiyon dünyasında devrim yaratan bir değişiklik yasandı. Dünyanın en eski ve en büyük future borsası olan Chicago Ticaret Dairesi, pay senetleri üzerine işlem yapan opsiyon borsalarını organize etti. Kurulan borsaya Chicago Opsiyon Borsası (CBOE) adı verildi. İlk satın alma opsiyonu işlemi 26 Nisan 1973 yılında yapılmaya başlandı ve ilk satma opsiyonu (put option) işlemi de Haziran 1977 yılında ilave edildi.

CBOE, opsiyonlar için merkezi bir pazar yeri yarattı. Opsiyon sözleşmelerinin şartlarını ve kurallarını standardize etmek suretiyle likiditeyi sağladı. Başka bir deyişle daha önce sözleşme yapan yatırımcılar, vadeden önce opsiyonları almak ya da satmak suretiyle orijinal pozisyonlarını kapattı. Daha da önemlisi, CBOE, takas odasını da uygulamaya sokarak sözleşme alıcılarını garanti altına almış oldu. Böylece, tezgâhüstü piyasanın aksine, opsiyon alıcıları, satıcının kredi riskine karsı daha fazla endişe duymamaya başladılar. Bu durum opsiyonları daha çekici hâle getirmeye başladı. Bu tarihten itibaren, birçok menkul kıymet borsası ve neredeyse tüm mal future borsaları opsiyon işlemleri yapmaya başladı. Halkın opsiyonlara yakın ilgisi, 1987’deki büyük pay senedi piyasası çöküşüne kadar bu endüstriyi çok geliştirdi. Çöküşün getirdiği şokla birlikte, daha önce opsiyonları kullanan birçok bireysel opsiyon yatırımcısının piyasadan çekilmesine sebep oldu.

Opsiyon sözleşmelerinin alınıp satıldığı organize piyasaların işlem hacmini olumsuz yönde etkileyen bir başka önemli faktör organize piyasalara rakip olarak ortaya çıkan tezgâhüstü piyasaların varlığı olmuştur. 1980’lerin basında birçok büyük firma risklerini kontrol altına almak amacıyla para ve faiz swaplarını kullanmaya başlamışlardır. Bu sözleşmeler, tarafların spesifik gereksinimlerine göre şekillendirildiğinden dolayı kısa zamanda ön plana çıkmıştır. Firmalar bir sonraki aşamada, tezgâhüstü piyasada forward ve opsiyon sözleşmeleri de alıp satmaya başlamışlardır. Bununla birlikte, her bir işlemin minimum miktarının büyük olması dolayısıyla bireysel yatırımcılar genellikle bu yeni piyasaya katılma imkânı bulamamıştır. Kurumsal bir yapı kazanmaya başlayan tezgâhüstü piyasaların büyümesi, organize opsiyon piyasalarının üzerinde bir baskı unsuru oluşturmaya baslamıstır. 1990’ların basında organize piyasalar kurumsal işlem hacminde savaşı kazanmak ve yatırımcıların opsiyonlara olan ilgisini uyarmak amacıyla daha yaratıcı olmaya çalışmışlar ve birçok yeni ve sofistike ürünü piyasaya sunmuşlardır. Bugün itibarıyla bir değerlendirme yapıldığında ise opsiyonların popülaritesi her geçen gün biraz daha artmakta fakat büyüme daha çok tezgâhüstü piyasalarda yoğunlaşmaktadır.

Ülkemizde 2001 yılında kurulan, 2005 yılında faaliyetlerine başlayan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) artık faaliyet göstermemektedir. 2 Ağustos 2013 tarihinde gün sonunda İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası AŞ’de (VOB) işlemler sona ermiş olup 5 Ağustos 2013 tarihinden itibaren Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VIOP) ile VOB piyasası birleşmesi gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra, Türkiye’deki tüm vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, VIOP bünyesinde İstanbul’da işlem görmeye başlamıştır.

Opsiyonlar, belli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak varlık oluşturan belli miktardaki bir malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan alma ya da satma hakkını, belli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye veren ancak zorunlu tutmayan, buna karsın opsiyonun satıcısını, satın alan kişinin talep etmesi hâlinde satmaya zorunlu tutan sözleşmelerdir.

Opsiyonu prim ödeyerek satın alan tarafa lehdar ya da uzun pozisyon sahibi denir. Opsiyon alıcısı hak sahibidir, isterse bu hakkını kullanır istemezse kullanmaz. Prim alarak opsiyonu satan tarafa ise keşideci ya da kısa pozisyon sahibi denir. Opsiyon satıcısı yükümlülük altındadır. Opsiyon alıcısı opsiyonu kullanmak isterse opsiyon satıcısı yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır.

Opsiyonlar türev ürünlerdir. Türev ürünler, daha önce de tanımlandığı gibi değeri bir varlığa bağlı olan kıymetlerdir. Dolayısıyla opsiyonlar da bir varlığı temsil eden finansal araçlardır. Opsiyona konu olabilecek varlıklar şunlardır:

•  Pay senedi
• Pay senedi future sözleşmeleri
• Endeks menkul kıymetler
• Pay senedi fiyat endeksi future sözleşmeleri
• Hazine bonosu ve devlet tahvili future sözleşmeleri
• Döviz
• Döviz future sözleşmeleri
• Faiz
• Faiz oranı future sözleşmeleri
• Mallar
• Mal future sözleşmeleri
• Borçlanma araçları

Opsiyon alıcısının dayanak varlığı almak ya da satmak için ödeyeceği belirlenen sabit fiyata kullanım fiyatı denir.

Opsiyonlar alınıp satılırken alıcı sahip olacağı hak için satıcıya bir prim öder. Söz konusu prim alıcı için maliyet oluştururken satıcıya bir gelir teşkil eder. Satın alma opsiyonlarında, opsiyon alıcısı dayanak varlığı kullanım fiyatından satın alma hakkı elde ederken opsiyon satıcısı dayanak varlığı kullanım fiyatından satmak zorundadır. Opsiyon primini etkileyen birden fazla faktör vardır. Bu faktörler;

• Opsiyonun alım opsiyonu mu yoksa satım opsiyonu mu olduğu,
• Kullanım fiyatı ile opsiyona dayanak oluşturan varlığın fiyatı arasındaki fark,
• Risksiz faiz oranı,
• Opsiyonun vadesine kalan gün sayısı,
• Dayanak varlığın veya göstergenin dalgalanması (volatility) olarak özetlenebilir.

Opsiyon sözleşmesinde, önceden üzerinde anlaşılan ve opsiyonun isleme konulacağı tarihe işlem tarihi denilir. Opsiyonun kullanılabileceği en son gün ise vade tarihi olarak bilinir. Tezgâhüstü piyasada vade tarihi taraflar arasına kararlaştırılırken borsalarda standart hâle getirilmektedir.

Satın alma ve satma opsiyonu olmak üzere iki tür opsiyon vardır.

Satın alma opsiyonu, opsiyon alıcısına (opsiyon sahibine), vade tarihinde ya da vade tarihine kadar herhangi bir zamanda dayanak varlığı sabit bir fiyattan (kullanım fiyatı) satın alma hakkı veren opsiyonlardır.

Satma opsiyonu, opsiyon alıcısına (opsiyon sahibine), vade tarihinde ya da vade tarihine kadar herhangi bir zamanda dayanak varlığı sabit bir fiyattan (kullanım fiyatı) satma hakkı veren opsiyonlardır.

Dünyada işlem gören iki tipte opsiyon vardır:

1. Avrupa Tipi Opsiyonlar
2. Amerikan Tipi Opsiyonlar

Her iki sözleşmede dünyadaki herhangi bir opsiyon borsasında yapılabilir. Avrupa ve Amerikan tipi opsiyonlar, anlaşmada belirlenen hakkın kullanım süresine ilişkin içerdiği sınırlamaya göre belirlenir. Avrupa tipi opsiyonlar sadece vade tarihinde kullanılabilmektedir. Bu özelliği ile Avrupa tipi opsiyonlar future sözleşmelere benzemektedir. Amerikan tip opsiyonların özelliği, opsiyonun vade tarihine kadar olan süre içindeki herhangi bir tarihte isleme konulabilmesidir. Amerikan tipi opsiyonlar sahibine, opsiyondan kaynaklanan hakkın kullanılması bakımından daha fazla esneklik tanımaktadır. Bu avantaj nedeniyle Amerikan tipi opsiyonlar daha yaygın olarak kullanılmaktadır ve opsiyonun bir Avrupa tipi opsiyon olduğu özellikle belirtilmediği durumlarda genel olarak opsiyon denildiğinde Amerikan tipi opsiyonlar anlaşılır.

Opsiyonlar, kârlı olup olmamasına göre kârlı opsiyonlar, başabaşta opsiyonlar ve zararda opsiyonlar olmak üzere üç baslık altında toplanmaktadır.

Satın alma opsiyonunda, dayanak varlığın piyasa fiyatı, kullanım fiyatının üzerinde olursa bu opsiyon kârda opsiyon olarak adlandırılır. Satın alma opsiyonu sahibi, opsiyonu kullanmak istediğinde, kullanım fiyatı dayanak varlığın piyasa fiyatından düşük olduğundan kârlı olacaktır.

Satma opsiyonunda ise opsiyonun dayanak varlığın piyasa fiyatı, kullanım fiyatından düşük olduğunda opsiyon kârda olur. Satma opsiyon sahibi, opsiyonu kullanmak istediğinde, kullanım fiyatı, dayanak varlığın piyasa fiyatından yüksek olduğundan kârlı olacaktır.

Satın alma opsiyonunda, dayanak varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatına eşit olduğu durumda opsiyon başabaşta olarak nitelendirilir. Satma opsiyonunda da durum aynıdır. Hem satın alma hem de satma opsiyonunda opsiyon sahibi açısından opsiyonu kullanmak ile kullanmamak arasında kârlılık açısından bir fark bulunmamaktadır.

Zararda opsiyonlar kârda opsiyonların tam tersidir. Başka bir deyişle satın alma opsiyonunda, dayanak varlığın piyasa fiyatı kullanım fiyatının altında ise opsiyon zarardadır. Satın alma opsiyonu sahibi açısından dayanak varlığı düşük piyasa fiyatından almak daha avantajlı olacağından, opsiyonu kullanmayacaktır.

Satma opsiyonunda ise dayanak varlığın piyasa fiyatı, kullanım fiyatından büyükse opsiyon zarardadır. Benzer şekilde satma opsiyon sahibi dayanak varlığın piyasa fiyatı, kullanım fiyatından daha yüksekse opsiyonu kullanmayacaktır.

Borsalarda işlem gören opsiyonların başlıca özellikleri şunlardır:

• Tüm alım satım işlemleri organize borsalarda Borsa tarafından konulan kural ve ilkeler doğrultusunda gerçekleştirilir.
• Sözleşme büyüklükleri standarttır.
• Opsiyonların vade bitimleri de standarttır.
• Opsiyon satıcısı olan taraf işlemin yapıldığı borsaya sözleşme değerinin borsaca belirlenen bir yüzdesini marj ya da teminat olarak yatırmak zorundadır.

Tezgâhüstü opsiyonlar ise asagıdaki özelliklere sahiptir:

• Bu opsiyonlar borsa dışında bankalar ya da finans kuruluşları ile müşterileri arasında gerçekleştirilmektedir.
• Opsiyonların sözleşme büyüklükleri, işlem fiyatları ve vadeli standart olmayıp tümüyle banka ile müşterileri arasındaki gereksinimler doğrultusunda belirlenmektedir.
• Opsiyon primi yalnızca anlaşmadaki taraflarca bilinmektedir. Prim dışında herhangi bir teminat söz konusu değildir.
• Bu opsiyonların bazıları alıcıya opsiyonu satın almış olduğu kuruma vadeden önce uygun bir fiyattan satma olanağı tanımaktadır.

Vadeli işlem sözleşmelerinde olduğu gibi opsiyon işlemlerinde de takas kurumu alıcıya karşı satıcı, satıcıya karsı alıcı pozisyonunu alarak takası garanti etmektedir. Vadeli işlem sözleşmelerinde pozisyon alan tarafların her birinin takas kurumuna belirli bir teminat yatırması zorunluyken opsiyon sözleşmesinde durum biraz daha farklıdır. Sözleşmede alıcı olan tarafın (opsiyon sahibinin) yükümlülüğü sadece ödediği prim kadardır. Satıcı tarafın yükümlülüğü daha fazladır. Opsiyonu yazan taraf (opsiyon satıcısı) opsiyonun içerdiği değerin belirli bir yüzdesi kadar teminatı takas kurumuna yatırmak durumundadır. Opsiyon sözleşmesinde sadece opsiyon satıcısının yükümlülüğü söz konusu olduğundan yükümlülüğün yerine getirilmesinin garantisi olarak opsiyon satıcısından teminat talep edilmektedir. Opsiyon sahibinin, opsiyonunun kullanım aşamasına kadar bir yükümlülüğü doğmadığından ve sözleşmeyle bir hak elde ettiğinden teminat alıcıdan istenmemektedir.

Opsiyon işlemleri, borsa üyesi aracı kurumlar vasıtasıyla yapılabilir. İşlem yapabilmek için yatırımcının yetkili bir borsa üyesinde (aracı kurum) hesap açtırması gereklidir. Hesap açmak için nelerin gerektiği, Sermaye Piyasası Kurulunun ve Borsanın düzenlemelerinde yer almaktadır. Hesap açma sırasında genellikle aracı kurum ile yatırımcı arasında bir sözleşme imzalanmakta, yatırımcının kimlik bilgileri alınmakta ve yatırımcının opsiyon işlemleri hakkında bilgilendirilmesi sağlanmaktadır.

Hesap açıldıktan sonra yatırımcı işlemlere başlayabilir. Yatırımcı alım veya satım isteklerini aracı kurumlara bizzat iletebileceği gibi aradaki sözleşmeye göre telefonla veya aracı kurumun sunduğu bilgisayar ekranları aracılığıyla da iletebilir. Yatırımcı emirlerini değişik fiyat belirleme şekillerinden biri ile bildirir. Yatırımcı sözleşmenin belirli bir fiyattan veya piyasada o an hangi fiyat geçerliyse onun üzerinden alınmasını isteyebilir. Ayrıca emirlerde hangi sözleşmede işlem yapılacağı, alım mı yoksa satım mı olacağı gibi bilgiler de yer alır.

Aracı kurum alınan bu emri borsaya iletir. Borsada emir gerçekleştirildikten sonra müşteri aracı kurum tarafından bilgilendirilir. Sözleşme alım ve satımı için gerekli teminat ve ödenmesi gereken primler, aracı kurum tarafından işlem gerçekleşmeden önce müşteriden tahsil edilir.

Borsada gerçekleştirilen işlemler, takas kurumu tarafından garanti edilir ve burada ayrıca izlenir. Borsalarda, satın alma ve satma opsiyonları; satırlara vadeler, sütunlara ise prim ve kullanım fiyatları yazılarak listelenir. Yatırımcılar, bu seçeneklerden birini seçerek işlem yapmak zorundadır.

Satın alma opsiyonu satın alınması opsiyon yatırımlarının en basit formudur. Bu nedenle bireysel yatırımcılar tarafından en sık kullanılan opsiyon stratejisidir. Satın alma opsiyonu satın alınmasının en çekici yönü, yatırımcıların büyük oranda kaldıraç etkisinden faydalanmasıdır. Yatırımcı, yatırım yapmak istediği pay senedinin fiyatının kesinlikle yükseleceğine inanıyorsa satın alma opsiyonu alır. Pay senedi fiyatındaki makul bir artış yatırımcının önemli oranda kâr elde etmesine yol açar. Buna karşılık yatırımcının karşılaştığı risk sadece ödediği prim kadardır.

Bu opsiyon stratejisinde, bir satın alma opsiyonu satmak isteyen yatırımcı, satacağı pay senetlerine fiziki olarak sahip olabileceği gibi vade tarihinde pay senedini piyasa fiyatından satın alarak da yükümlülüğünü yerine getirebilir. Opsiyon satıcısı, pay senedi piyasasında fiyatların düşeceğini düşünmektedir. En azından çekimser, tarafsız bir düşünce yapısındadır. Bir satın alma opsiyonu yazarak sahip olduğu pay senedinin riskini azaltır. Hatta eğer gerçekten fiyatlar düşerse karşılığı olan satın alma opsiyonu satarak kâr dahi elde edebilir.

Satma opsiyonu alınması, pay senedi fiyatının düşmesi durumunda yatırımcıya kaldıraç etkisinden faydalanma imkânı sağlar. Satma opsiyonu alınması açığa satısın alternatifidir. Satın alma opsiyonu da pay senedi alınmasına alternatif teşkil ederek kaldıraç etkisinden faydalanmaya imkân sağlamaktadır.

Satma opsiyonu satarak yükümlülük altına giren opsiyon satıcısının beklentisi pay senedi fiyatlarının yükseleceği yönündedir. Vade tarihinde dayanak varlık fiyatı kullanım fiyatının üzerine çıktığında, opsiyon sahibi opsiyonu kullanmayacağından, opsiyon yükümlüsü aldığı prim kadar kazançlı olacaktır. Tersine, vade tarihinde dayanak varlık fiyatı, kullanım fiyatının altına düştüğünde, opsiyon sahibi opsiyonu kullanacağından, opsiyon yükümlüsü bu işlemden zarar etmeye başlayacaktır.