Hilmi Ziya Ülken 1901 yılında İstanbul’da doğmuştur.

İstanbul Sultanisi’nde lise öğrenimini tamamladıktan sonra Mülkiye’ye devam etmiş ve 1921 yılında mezun olmuştur.

Öğrencilik yıllarında Reşat Kayı ile beraber Anadolu dergisini 12 sayı el yazması olarak çıkarmıştır.

Burada Osmanlıcılığa ve Turancılığa karşı Türkiyeciliği savundu.

Anadolu folkloru ve kültürü üzerine yazılar yazdı. Atatürk tarafından 1933 yılında Berlin Kütüphanesine araştırmaya gönderildi. Buradan dönüşte yeni kurulan Ankara Üniversitesi’ne Türk Tefekkür Tarihi Doçenti oldu. 1940 yılında felsefe kürsüsü, 1942 yılında sosyoloji kürsüsü profesörlüğüne atandı. Bu dönemde sosyoloji çalışmaları arttı. 1957 yılında Ordinaryüs Profesörlüğe yükseldi. 1971 yılında 70 yaşlarında emekliye ayrılmasına rağmen 1973 yılına kadar ders vermeye devam etti.

5 Haziran 1974 tarihinde İstanbul’da vefat etmiştir.

Hilmi Ziya Ülken çok yönlü ve çok üretken bir akademisyendir. Çok sayıda basılı eseri vardır. Bazıları ders notu şeklinde ve bazılarında tekrarlar yapılmış olmasına rağmen özgün eserleri dikkate değer miktardadır. Ülken ’in kitap halinde basılmış 75 adet eseri, 42 adet Fransızca makale ve tebliği yaklaşık 165 civarında Türkçe makale ve tebliği vardır. Ülken felsefe, sosyoloji ve psikoloji alanında eserler vermiştir. Ayrıca yazdığı romanlar vardır.

Türkiye, Sanayi Devrimi veya Fransız Devrimi gibi büyük değişimlere sahne olmamıştır. Düşünce ortamı ise ilk zamanların derinliğini kaybetmiş ve gittikçe sığlaşmıştır. Dolaysıyla Türkiye’de sosyolojinin gelişmesini Batı’ya benzerliğiyle değil, kendi şartlarına göre değerlendirmek gerekir. Bu şartların başında Osmanlı döneminde başlayan yenileşme çabaları gelir. Bu yenileşme çabaları içinde ise köklü değişime başlangıç teşkil eden Tanzimat Fermanı öne çıkar.

Ülken’e göre sosyolojinin ortaya çıkmasında Tanzimat önemli bir dönüm noktasıdır. Tanzimat sonrasında Meşrutiyetin ilan edilmesi ülkeye belli bir özgürlük ortamı sağlamıştır. Bu özgürlük ortamından faydalanan zamanın Osmanlı aydınları kendi ülkelerinin ve toplumlarının problemleriyle daha yakından ilgilenmeye başlamışlardır. Bu da sosyolojinin gelişmesine olumlu katkı sağlamıştır. Ülken bu birikim içinde yetişmiştir. Sosyoloji alanındaki görüşleri hem Batı sosyolojisinin temel kavramları, hem de Türk sosyolojisinin çıkış noktasındaki problemlerin etkisiyle şekillenmiştir.

Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük ’tür.

Ülken’e göre, Türkiye’de ilk önce İlm-i İçtimaiyat sonra İçtimaiyat adlarıyla başlayan sosyolojinin temellerini Ziya Gökalp atmış, Necmettin Sadak, Mehmet İzzet, İ. Hakkı Baltacıoğlu tarafından devam ettirilmiştir. Gökalp ve arkadaşları Selanik’te, Prens Sabahattin ve arkadaşları İstanbul’da sosyolojinin iki istikametini oluşturur. Fakat Gökalp’in 1914’de Darülfünun’da sosyoloji kürsüsünü ilk olarak kurması ile onun temsil ettiği sosyoloji zihniyeti kuvvetle yerleşmiştir.

Bir düşünce adamını anlamanın yolu kullandığı kavramları doğru anlamaktan geçer. Düşünceler kavramlar ile inşa edilir. Bilgiler kavramlarla aktarılır.

Ülken’e göre kavramların gerçek manalarını kavrayabilmek için hangi şartlarda ortaya çıktığını, hangi gerçeğe karşılık geldiğini ve kökenini bilmek gerekir. Soyut kavramlar zihnin en nazik ve en tehlikeli oyunudur.

Ülken’nin sosyolojisini anlamak için eserlerine baktığımızda önce sosyolojinin gelişimini nasıl yorumladığını görmek gerekir. Ülken, sosyoloji biliminin konusu üzerinde ortaya çıkan tartışmalara dikkat çeker. Sosyoloji ilk önce bütün hususi sosyal veya tarihi bilimleri birleştirmek, tek bir bilim haline koymak iddiasıyla işe başlamıştır.

Auguste Comte bu anlayışın öncüsüdür.

İnsan ile ilişkili olan olaylar doğa olaylarından çok farklıdır. Ülken sosyolojinin ilk ortaya çıkışında temele alınan bu tür görüşlerin eksik ve yanlış olduğunu düşünür. Bu farkı görmeden yapılacak çalışmalar sosyoloji emperyalizmine yol açmıştır.

Ülken sosyolojinin konusunu “Sosyolojinin asıl konusu, monografiler vasıtası ile parçalardan bütünlere doğru gitmek üzere içtimai teşekkülleri tetkik etmektir. Bu araştırmanın amacı, yaşayan toplum tiplerini inceleyerek geçmiş cemiyetleri aydınlatmak, toplumun idare ve eğitiminde de bu araştırmalardan faydalanmaktır.” şeklinde açıklamaktadır.

Sosyal sahada bütün sosyal olayların temeli Ülken’e göre, iş-organizasyon olaylarıdır. Ülken, bu temel olaylar üzerinde meydana çıkan din, ahlak, hukuk, sanat, tefekkür gibi sosyal olaylara “müştak içtimai hadiseler” (ikincil sosyal olaylar) ismini verir.

• Sosyal monografi,
• İstatistik yöntem,
• Tarihi yöntem.

Toplumun karmaşık örgüsüne yalnız bir cephesinden bakmak daima yanlış olmuştur. İki olay türünden birine asıl, diğerine gölge olay diyemeyiz. Çünkü ikisi de zamandaş olaylardır. Ülken’e göre, sosyolojinin sahasında sosyal ilişkilerin incelenmesine temel olaylardan başlamak gerekir. Sebep yerine fonksiyon, katı determinizm yerine ihtimali determinizm koymak gerekmektedir. Buna göre toplumun yapısı ancak ihtimalî determinizm ile kavranabilir.

Toplum, ne fertler toplamından ibaret bir yığın ne de tamamen organizmaya benzeyen bir gerçeklik veya bir varlık sahasıdır. O ancak içine aldığı fertler arasında, fertliklerinden ayrı bir hareket, duygu ve düşünce tarzı halinde bütünleşen bir varlıktır.

Toplum hayatında birçok sebep değişmeye neden olur. Bunlar arasında insan nüfusundaki hareketler, iklim ve coğrafyanın etkisi, siyasi organizasyonlar ve gelişmeler, dinî ve ahlaki şartlar önemli olarak sayılabilir. Bunların sadece birini değişmenin sebebi olarak genellemek yanlıştır. Sosyoloji tarihinde bu yanlışa çok düşülmüştür. Bu sayılan faktörler bazı dönemlerde bazı toplumları farklı derecelerde etkilemiştir.

Osmanlı içindeki Türklerde millî bilinci uyandırmayı ve diğer Türklerle bütünleşmeyi amaçlamıştır.

Osmanlı dışındaki Türklerin de çok ilgi gösterdiği Türkçülük düşüncesi, Turan idealiyle dünya üzerinde yaşayan bütün Türkleri bütünleştirmeyi hedeflemiştir. Ülken’in Anadoluculuk veya Memleketçilik adını verdiği görüşü bu zeminde ortaya çıkmıştır.

Anadoluculuk ile sınırları ve başlangıç tarihi belli bir millet anlayışı doğdu. Turancıların hayali vatan fikri yerine gerçek vatan fikri kondu. Siyasî birliğin, din birliğinin ve yalnız dil birliğinin bir millet olmakta yetmeyeceği, mütareke sonrasında yaşanan olaylar sonucunda ortaya çıkmıştı. Bu iddialara ilave olarak Ülken, milliyetin ısmarlama ve yamama bir şey olmayıp, ancak yaşanılan asli bir hayatın; dilde, fikirde, işte bir olan bir toplum tipinin şuurundan ibaret olduğunu belirtir. Bu fikirleri Ülken’le birlikte çeşitli ilim ve fikir adamları yaptıkları çalışmalarla ortaya koymaya çalıştılar.

Millet ve yurt kavramları birbirinden ayrılmaz aynı gerçekliğin iki yüzü, aynı bütünün iki parçasıdır. Milletin üzerinde yaşadığı ve dayandığı toprak vatandır, yurttur. Yurt düşüncesi kendisini vücuda getiren muhtelif amiller ne olursa olsun, milletin dayanağı olan esaslı ve değiştirilemez gerçek olduğundan, başta manevî hayatımızın ve kıymetlerimizin temelidir. Toplum olarak sosyal varlığımız, devamını ve istikrarını ondan alır. Cemiyet tipleri değişmesine rağmen yurt, onların arasında değişmez ortak bağ olarak kalır.

Niyazi Berkes 1908 yılında Kıbrıs’ta doğmuştur.

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nü bitirmiş, aynı fakültenin Tarih Bölümünden de sertifika almıştır.

İstanbul Üniversitesi ve Chicago Üniversitesi’nde sosyoloji üzerine çalıştı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde ve McGill Üniversitesi Graduate Studies and Research fakültesinde öğretim üyeliği yaptı. 1945 yılına kadar DTCF’nde çalıştı. 1952’de yurtdışına gitti. Kanada McGill Üniversitesi İslam Araştırmaları Enstitüsü’nde profesör oldu. 1958-1959 yıllarında Hindistan’da Aligarh Üniversitesi’nde de ders verdi. Pakistan, Endonezya ve Japonya’yı ziyaret etti.

Emekli olduktan sonra İngiltere’ye yerleşen Niyazi Berkes, 18 Aralık 1988’de İngiltere’de Hythe’da öldü.

Niyazi Berkes’in ilk çalışmalarından birisi, “Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma” kitabıdır. Bu eser Türk sosyolojisinde ilk monografiler arasında yer alır.

Berkes’in en önemli eseri “The Development of Secularism in Turkey” ismiyle 1964 yılında İngilizce olarak basıldı. Kitabın Türkçesi 1973 yılında “Türkiye’de Çağdaşlaşma” ismiyle yayınlandı.

Berkes çok yönlü bir düşünür ve yazardı. Tarihten sosyolojiye, felsefeden gezi yazılarına kadar geniş bir alanda kitaplar yayınladı. Ağırlıklı olarak Türkiye’nin geçirmekte olduğu sosyal değişimi analiz etmeye çalıştı. Batılılaşma veya çağdaşlaşma serüveni olarak kabul edilen bu değişim sürecini kavramsal çerçevede tartıştı. Batıcılık, laiklik, teokrasi, sosyalizm, ulusçuluk, toplumsal devrimler gibi kavramları kullandığı kitap başlıkları buna örnektir.

“Türk İktisat Tarihi” adlı eserinde Osmanlı Türk toplum yapısını, ekonomik özelliklerini ve meydana gelen yapısal değişimleri ayrıntılı olarak ele aldı. Suriye, Lübnan, Mısır, Tunus ve Cezayir’e yapmış olduğu gezilerden elde ettiği izlenimlerini İslamlık, Ulusçuluk, Sosyalizm adlı kitabında topladı.

Türkiye’de Çağdaşlaşma adlı eserinde konuyu 1700’lü yıllardan itibaren ele alır. 1699 yılının başında yapılan Karlofça Antla?ması ile Osmanlı Devleti resmen toprak kaybetmiştir. Kaybetme duygusu yenileşme hareketlerinin temel hareket noktası olmuştur. Bu nedenle Berkes Osmanlı’nın yenileşme adına ilk adımlarını basımcılık ve askerlik alanlarında görür. Kitabın ikinci kesiminde Mutlakiyetten Meşrutiyete başlığı altında II. Mahmut’un öncülüğünü, Tanzimatın ilanını, Meşrutiyetin ilanını ve Türkiye’ye getirdiği yenilikleri anlatır. Üçüncü kesimde ise Cumhuriyete giden gelişmeler babından Ulusal Bağımsızlık Savaşı’nı ve Cumhuriyet Devrimlerini işlemektedir. Zaten bu konuyla ilgili Atatürk ve Devrimler (1982) konusunda ayrı bir kitap daha yayınlamıştır.

Niyazi Berkes’in sosyolojisi, toplumu tarihsel süreç içinde anlamaya ve geçirdiği sosyal değişme evrelerini tespit etmeye çalışan bir özellik taşır. Batı sosyolojisindeki ilerlemeci ve evrenselci teorilere uygun şekilde toplumun geri kalmışlıktan modernliğe doğru nasıl geliştiğini göstermeye çalışır. Analizlerini bu çerçeve içinde modernleşme anlamında çağdaşlaşma, sosyal değişme, yenileşme, Batılılaşma, uluslaşma, ulusçuluk, sekülerleşme, laiklik gibi kavramlar üzerinde yoğunlaştırır. Bu kavramlar Niyazi Berkes’in sosyolojisini anlamakta önemli anahtarlar durumundadır.

Berkes özellikle modernleşme yerine çağdaşlaşma kavramını kullanır. Bunu eserlerinde yaptığı kavram analizlerinde gösterir. Çağdaşlaşma bir süreci ifade eder.

Berkes Türkiye’de Çağdaşlaşma adlı kitabında, son iki yüz yıl boyunca ülkemizde meydana gelen sosyal değişmeleri ve sosyal yapımıza bağlı temel sorunları çözümlemeye çalışmıştır. Bunu yaparken içinde yer aldığı toplumun farklılığını görerek özgün analizlere girişti. Batı toplumlarının geçirdiği değişme merhalelerini aynen uygulama çalışmadı. Osmanlı’nın sosyal yapısı ile Batı feodalitesinin yapı farklılığını görerek kavramsallaştırmaya özen gösterdi. Türkiye’nin özgün kültürel yapısı ve farklılıkları üzerinde odaklandı. Hayatında karşılaştığı bütün olumsuzluklara rağmen kendisini içinde yaşadığı toplumdan uzaklaştırmamaya dikkat etti. Mekân olarak uzaklaşsa bile Türkiye’nin sorunlarını çözümleme kararlılığından vazgeçmedi.

Laiklik Berkes’e göre sadece din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması değildir. Bu tarz bir anlayış zaten çok yüzeysel bir yaklaşımı gösterir. Hâlbuki mesele geri kalan bir toplumun ilerleyebilmesi için yapılanları ve yapılması gerekenleri anlayabilmektir. Bu yüzden Berkes bir düşünür olarak meseleye yaklaşır. Almış olduğu akademik eğitimin birikimini kullanır. Meseleyi tarihi süreç ve felsefi anlam bütünlüğü içinde değerlendirir. Kavramın ortaya çıktığı ve geliştiği tarihsel ve toplumsal şartlar ile bizim şartlarımızın farklılığına dikkat çeker. Türk modernleşmesinde laiklik ilkesinin önemli bir merhale olduğunu düşünür. Sonuçta Berkes için laiklik toplumun çağdaşlaşması için bir temel değer olarak anlam kazanır.

Türkçe’ye Fransızca laicisme teriminden geçen bu sözcük, İslam, Osmanlı, Türk din ve siyaset geleneğine yabancı bir terimdir. Türkiye’de bir anlam karşılığı olmayan bu terim, birçok yanlış anlamaya ve anlam karmaşasına yol açmıştır. Bu yanlış tutumlardan birisi, terimin geldiği din geleneğindeki (Hristiyanlık) durumun İslam geleneğinde de bulunduğu varsayımıdır. Öteki, bunun tersi olarak, İslam geleneğinde böyle bir durum olmadığı için laiklik davasının İslam dinindeki toplumlarda yersiz ve anlamsız olduğu inancıdır. Berkes her iki yaklaşımın da yanlış olduğu için laiklik ilkesinin doğru kavranamadığını düşünür.

Protestanlığın etkisi altındaki ulusal kültürlerin dilinde kullanılan sekülarizm kavramı, geleneksel katılaşmış kurum ve kurallar karşısında zamanın gereklerine uyan kurum ve kuralları geliştirme anlamını taşır.

Sekülarizm bazı kesimler tarafından olumsuz anlam yüklemelerinden dolayı çabuk terk edildi. Bu anlamda asrîlik züppelik, köksüzlük, sathilik, dinsizlik anlamları çağrıştırmaya başladığı için mesela bu kavramın yerine Ziya Gökalp “muasırlaşmak” ifadesini kullandı.

Laiklik kavramının meydana gelen ve olması gereken değişmeyi izah etmekte yetersiz kaldığını tespit eden Berkes, sekülerleşme ve çağdaşlaşma kavramlarını kullanmayı tercih eder. Sosyolojik olarak incelemeye çalıştığı toplumsal değişme sürecini anlayabilmek için bu kavramlar arasındaki farkların ortaya konmasını önemli görür. Sekülerleşme laikliği de içine alan ve ona göre daha geniş bir anlam içeren bir yaklaşımdır. Berkes çağdaşlaşma ile birlikte dinselleşme eğiliminin de devreye girdiğini düşünür.

Berkes çağdaşlaşma konusunda asıl sorunu, kutsal sayılan alanın ekonomik, teknolojik, siyasal, eğitsel, cinsel, bilgisel yaşam alanlarında daralması, etkisizleşmesi olarak görür.

Osmanlı devletinin ve toplumunun geri kalmışlığını aşmak için başlatılan çabalar oldukça zorluk içinde olmuştur. Avrupa’nın ilerlediğini gören aydınların bir kısmı bunun gerçek boyutlarını anlamak yerine taklit ederek aşabileceğimiz gibi bir yanılmaya düşmüşlerdir. Bu yanılmadan dolayı Osmanlı’da çağdaşlaşma yerine batılılaşma kavramı ön plana çıkmıştır.

Berkes’e göre batılılaşmak son derece yanlış bir yaklaşımdır. Batı dünyasındaki gelişmeler ve Batı’nın genel yapısı iyi anlaşılırsa zaten bu yanlışlık ortaya çıkacaktır. Bu bakımdan Berkes sorunun Batılılaşmak ile değil, Batılılaşmamak ile çözüleceğini düşünür. Çünkü kapitalist batı ikiyüzlüdür ve kendi dışındaki toplumların gelişmesini istemez. “Batı’dan bağımsız olmayan hiçbir geri kalmış toplum batılılaşamaz, ilerleyemez; ister reform ister devrim yoluyla kendine yeni düzen veremez; sele kapılmış bir saman çöpü gibi sürüklenir durur... Geri kalmış toplumların Batılılaşmasını isteyen Batılılar aynı zamanda bunlara karşı gelmekle çelişikliğe düşmektedirler”

Batıcılık geri kalmış toplumların aydınlarının, kendi toplumlarının kalkınamaması gerçeğinin karşısında, ilerlemiş toplumları görmekten gelen aşağılık duygusunu hafifletmek için yapıştıkları bir hayal, bir toplumsal sakatlığın aydınlar arasında nükseden bir görüntüsüdür.

Çağdaş dünyanın ortaya çıkardığı gelişmelerden birisi milliyetçiliktir. Türkler emperyalist devletlere karşı büyük bir millî mücadele vererek, sonunda kendi millî devletlerini kurma imkânı bulmuşlardır. Millî devlet çağdaşlaşmanın toplumların gelişmesine bir fırsat olarak getirmiş olduğu önemli bir kurumdur. Türk millî devleti ikiyüzlü Batı uygarlığı karşısında emperyalist Batı’ya rağmen Batılılaşmamayı başaran ama diğer taraftan çağdaşlaşmaya devam eden bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. Bu önemli bir başarıdır. Osmanlı’nın kalıplaşmış kurumları içinde başarılamayan yenileşme ancak bu yapısal değişikle gerçekleşebilecektir.

Milliyetçilik Berkes’te, Milli Kurtuluş Savaşı, Atatürk devrimleri ve çağdaşlaşma bağlamında anlam kazanır. Bu anlamın mimarı ise bizzat Atatürk’tür. Türk ulusçuluğu Atatürk’ün verdiği mücadelede şekillenmiştir ve Kemalizm adıyla da ifade edilebilir.

Berkes’e göre Kemalizm Türk Ulusçuluğu, geçmişin kalıplaşmış geleneklerine bağlı olmayan, geleceği dönüştürecek devrimci atılımların gücünü taşıyan ilerlemeci bir akımdır.

• Var olmayan bir ulus özlemi,
• Var olan ulusu yok ettirmeme azmine dayanan devrimcilik,
• Ulusal varoluş yerine kan ya da din birliği gibi ulus dışı bir birlik olma özlemi.