Serbest Bölge, ülkelerin kendi egemenlik sınırları içerisinde bulunmakla birlikte gümrük bölgesi sınırları içerisine dâhil edilmeyen, ithalata ve ihracata yönelik, başta vergilendirme olmak üzere diğer bütün hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı sınırlandırılmış alanlardır. Demiryolu, hava alanı ve liman gibi ulaşım imkânlarına yakın bir şekilde kurulan serbest bölgeler kamu ve/veya özel sektör tarafından işletilmektedir. Serbest bölgelerde işinden dolayı ikamet edenler dışında yerleşim söz konusu değildir. İthalat ve ihracat işlemlerinin dövizlerle yapıldığı serbest bölgelerde ticari işlem ve uygulamalar son yıllarda hızla artmakta, bürokratik hizmetler tek elden yürütülüp firmalara önemli ekonomik ve mali teşvik imkânları sunulmaktadır.

Ülkelerde farklı amaçlarla serbest bölgeler kurulmaktadır. Gelişmiş ülkelerde daha çok uluslararası ticaretin artırılması temel hedef olarak belirlenirken gelişmekte olan ülkelerde yabancı sermaye ve döviz girdisinin sağlanması, yeni teknolojinin ülkeye gelmesinin temini, istihdamın artırılması ve bölgesel kalkınma farklılıklarının giderilmesi gibi amaçlar ön plandadır.

• Sanayi malı ihracatının ve döviz girişlerinin artırılması,
• Yabancı sermaye ve teknoloji transferinin sağlanması,
• Uluslararası finansman imkânlarından faydalanılması,
• Ulusal firmaların dünya piyasalarını takip ederek, uluslararası fiyatlardan faydalanmaları ve ucuz girdi teminin sağlanması,
• Yeni iş fırsatlarının oluşumunu sağlayarak, istihdam probleminin çözümünde bir araç olarak kullanılması,
• Ülkeye getirilen ham madde ve ara mallarının nihai üretimde kullanılması sonucu katma değer oluşturulması,
• İthalatın daha ucuza yapılabilmesi,
• Bankacılık faaliyetlerinin dış piyasalara açılmasının teşvik edilmesi,
• Re-export ve transit ticaret uygulamalarından ekonomik faydalar sağlanması

Serbest bölge uygulamalarının tarihi çok eskilere kadar gitmekte, ilk uygulama örnekleri Yunan ve Roma Uygarlıklarına kadar uzanmaktadır. Yunanistan’da bulunan Pire ve Challis limanları ilk serbest bölge örneklerini teşkil etmektedir. Serbest bölgeler 18. Yüzyıldan itibaren Gibraltar Adası (1704), Singapur (1819) ve Hong Kong (1842) gibi Uzakdoğu ülkelerinde görülmüş, 1900’lerin başlarında Avrupa’daki bazı limanlar serbest bölge olarak kullanılmıştır.

Ülkelerin ekonomik ve siyasi amaçlarına göre serbest bölgeler farklı isimlerle hizmet verebilmektedir. Serbest bölgeler, bölgede yer alan sınayi ve ticari etkinliğin işlevine göre sınıflandırılmıştır.

Serbest Ticaret Bölgesi: Liman veya hava alanlarına yakın olarak kurulan, daha çok ürünlerin depolanması, piyasaya hazır hâle getirilmesi gibi faaliyetlerin yapıldığı, transit ticaret için de uygun olan alanlardır. Bu alanlarda istisnalar söz konusu olmakla birlikte sanayi üretimi söz konusu değildir.

Serbest Üretim Bölgesi: Ucuz iş gücü ve ham maddeden yararlanmak, vergisel ve diğer teşvik imkânlarından faydalanmak amacıyla kurulan endüstriyel üretim alanlarıdır. Üretim uluslararası piyasalara ihracat veya iç piyasanın tüketimi amacıyla yapılmaktadır

İkiz Fabrikalar: Meksika kıyısında oluşturulmuş serbest üretim alanları olup, ABD’den
gümrük ödenmeden getirilen parçaların montajlandığı ve daha sonra tekrar ABD’ye ihraç edildiği bölgelerdir. ABD satış fiyatı üzerinden vergi almamakta sadece Meksika’daki
katma değeri vergilendirmektedir.

Fiziki denetim, gümrük vergisi ödenmeksizin mal giriş-çıkışlarını engellemek amacıyla gümrük görevlilerinin yapmış olduğu denetimdir. Serbest bölgenin sınırları genellikle duvar veya tellerle çevrilmekte, giriş ve çıkışlar belli kapılardan yapılmakta, gözlem noktaları ve elektronik sistemlerle denetim sağlanmaktadır.

İdari denetim, bölgeye girişi ve çıkışı sağlanan malların miktar, fiyat ve tür itibariyle ilgili ülke mevzuat ve kurallarına uygun olmasıdır.

İhracat Açısından Sağlanacak Faydalar: Serbest bölgelerin ihracat açısından faydaları 4 başlık altında incelenebilir. i) Serbest bölgelere sağlanan vergisel teşvikler ihracat piyasasını genişleterek ihracat gelirlerini artıracaktır. Bölgeden elde edilen ihracat doğrudan döviz kazancıdır. ii) Serbest bölgelerde üretim söz konusu olduğunda, ham madde ve yarı mamuller gümrüksüz bir şekilde bölgeye gireceği için serbest bölgede üretilen nihai malların ihraç fiyatı daha düşük olacak ve ihraç malının rekabet gücü artacaktır. iii) Ev sahibi ülkeden serbest bölgeye satılan her türlü mal ve hizmet ihracat sayılacağından,
ev sahibi ülkenin ihracat kazancı artacaktır. iv) Firmalar ürünlerini serbest bölgeye getirip montaj, de-montaj ya da üretim faaliyetlerini yerine getirerek re-export yapabilecektir

İthalat Açısından Sağlanacak Faydalar: İthalat açısından sağlanan faydalar 5 başlık altında incelenebilir (Akal, 2002 s. 55-56; Akyürek, 1983 s. 18-19): i) Serbest bölgeye, ev sahibi ülkede ihtiyaç duyulan malların getirilip depolama imkânının olması, sipariş ile malın sevkiyatı arasındaki süreyi kısaltacaktır. ii) Serbest bölgelerde malların depolanması, ev sahibi ülkedeki ithalatçıların yurt içine çok fazla stok yaparak önemli bedeller ödemesini engelleyecek, gümrük vergisinin tamamını bir kerede ödemekten kaçınmalarını sağlayacaktır. iii) Ev sahibi ülkeye mal alacak ithalatçılar, serbest bölgede daha önceden depolanmış malı inceleyerek son kullanma tarihi geçen ya da kusurlu malları almayacaklar ve fire oranlarını azaltacaklardır. Aksi hâlde ilgili mallar için gümrük vergisi ödenmesi gerekecektir. iv) İthalatçı serbest bölgeye depoladığı malları ev sahibi ülkeye getirmeden önce piyasa araştırması yapabilir. İlgili talebe göre satış yapılacağından oluşabilecek zararlar telafi edilmiş olur. v) Ev sahibi ülkeye ithalat yapacak olan firmalar ilgili malları serbest bölgeden karşıladıkları takdirde depolama, işçilik, sigorta gibi maliyetlerini azaltacaklardır

Osmanlı İmparatorluğu zamanında serbest bölgenin kurulmasına ilişkin çeşitli hazırlıklar yapılsa da faaliyetler başarı ile sonuçlanamamıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul Belediye sınırları içinde bir serbest bölge oluşturulması için 1927 yılında “1132 sayılı Serbest Mıntıka Hakkında Kanun” çıkarılmış fakat kanun dünya ekonomik krizi gibi sebeplerle uygulama alanı bulamamıştır. Kanunun tek uygulaması 1927 yılında Amerikan Ford Motor Şirketi ile yapılan anlaşma olmuş fakat şirket dünya ekonomik buhranını gerekçe göstererek 1936 yılında faaliyetlerine son vermiştir. Bu uygulamadan sonuç alınamayınca 1946 yılında Şark halıları ve kilimlerinin Türkiye’de depolanması amacıyla İstanbul Eminönü’nde Antrepo açılmış fakat girişim sonuçsuz kalmıştır. 1953 yılında 6209 sayılı Serbest Bölge Kanunu çıkarılmış, 1927 yılındaki kanunla hükümete sadece İstanbul’da serbest bölge kurma yetkisi verilirken, 6209 sayılı kanun hükümete istediği alanda serbest bölge kurma hakkını vermiştir. Kanunla İskenderuapılan yeni bir düzenlemeyle uygulama sonlandırılmıştır. 1960 yılındaki bir serbest bölge kurulduysa da bölge aktif bir şekilde çalıştırılamamış. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda serbest bölgeler yeniden gündeme gelse de uygulanan ithal ikameci politikalar yüzünden bu konuda önemli adımlar atılamamış ve uzunca yıllar boyunca konu gündeme gelmemiştir.

1985 yılında 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu kabul edilmiş, daha sonraki süreçte 2004 yılında çıkarılan 5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ve 2008 yılında çıkarılan 5810 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu ile Gümrük Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile çeşitli değişiklikler yapılmış ve 2010 yılında çıkarılan 5946 sayılı Serbest Bölgeler Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile yasal süreç son hâlini almıştır.

3218 Sayılı Kanun Serbest bölgeler gümrük sınırlarının dışında sayılmış, ilgili alanlarda gümrük ve kambiyo mükelleflerine ait mevzuatın ve vergi, resim
ve harç uygulamalarının uygulanamayacağı hükme bağlanmıştır.

Serbest bölgeler, ülkenin vergi sınırlarının dışında kaldığı için bu bölgelere özel olarak ayrı bir vergi rejimi uygulanmaktadır

Serbest Bölgeden Türkiye’ye Mal Tesliminde KDV Uygulaması:
KDV Kanunu 1. Maddenin 2. Bendine göre her türlü mal ve hizmet ithalatı KDV’ye tabi tutulmaktadır. Serbest bölgeden Türkiye’ye yapılacak mal teslimleri ithalat sayıldığından dolayı ilgili mallara KDV uygulanması gerekmektedir. Türkiye’deki herhangi bir firma şayet malların yurt dışına pazarlanmasında aracılık yapıyorsa ilgili hizmetin KDV’ye tabi olması ve bu durumda KDV’nin beyan edilmesi gerekmektedir.

Serbest Bölge İçinde Mal Tesliminde KDV:
KDV Kanunun 16. Maddesinin 1. Bendinin c fıkrasında “serbest bölge hükümlerinin uygulandığı mallar” ve 17. Maddenin 4. Bendinin I fırkasında “serbest bölgelerde verilen hizmetler” KDV’den istisna edilmiştir. Bu istisna kısmi bir istisna olup KDV’nin indirim ve iadesi söz konusu değildir. KDV sadece bir maliyet ve gider olarak ele alınmaktadır.

Serbest Bölgelerdeki ÖTV uygulamaları ihracat ve ithalat istisnaları olarak iki şekilde incelenebilir.
İhracat İstisnası: Maliye Bakanlığı, yapılan uygulamalarda ÖTV’ye tabi malların
serbest bölgeye teslimlerinde istisnayı geçerli saymamaktadır. Çünkü ÖTV Kanunu 5. maddesine göre istisnanın geçerli olabilmesi için “mal teslimatı yurt dışındaki müşteriye geçekleştirilecek, teslim konusu mal Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesinden çıkış yapacaktır” ibaresi yer almaktadır. 5810 Sayılı Kanunla serbest bölgeler Türkiye’nin AB üyelik sürecine kadar gümrük rejimi açısından Türk Gümrük Sahası’nın dışında, menşe hükümlerine göre Türkiye Gümrük Bölgesi içinde tanımlanmaktadır. Buna göre serbest bölgeler, gümrük bölgesinin parçaları sayılmakta, buralarda faaliyet gösteren firmalar yurt dışındaki müşteriler olarak nitelendirilmemektedir. Türkiye’den serbest bölgeye yapılan ihracatlarda ÖTV istisnası söz konusu değildir. ÖTV Kanunu’nun 10. Maddesine göre başkaca kanunlarda yapılan istisna ve muafiyet uygulamaları ÖTV’yi kapsamamakta ve ÖTV açısından geçersiz sayılmaktadır. Buna göre ÖTV Kanununda serbest bölgeye yapılan ihracat uygulamalarında ödenen ÖTV tutarlarının iadesine ilişkin herhangi bir hüküm söz konusu değildir. Serbest dolaşımda bulunmayan yani gümrük vergisi ödenmeyen malların bölgede kullanılması ve tüketilmesinde ÖTV mükellefiyeti söz konusudur

İthalat İstisnası: 4760 sayılı ÖTV Kanunu’nun 7. Maddesinin 7. Bendinde “4458 sayılı Gümrük Kanunu’nun transit, gümrük antrepo, dâhilde işleme, gümrük kontrolü altında işleme rejimlerine tâbi tutulanlar ile serbest bölgeler ve geçici depolama yerleri hükümlerinin uygulandığı mallar, vergiden müstesna” olarak belirtilmiştir. İlgili maddeye göre “serbest bölge hükümlerinin uygulandığı mallar“ cümlesi bölge içerisindeki malları tanımlamakta, bu durumda mallar Türkiye sınırları içerisinde serbest dolanım hakkı kazanmadığı için ithalat gerçekleşmemekte, serbest bölgenin içinde malların teslimatı söz konusu olduğundan dolayı ÖTV mükellefiyeti doğmamaktadır. ÖTV istisnası serbest bölgeler içinde geçerlilik kazanmakta, Türkiye’den bölgeye yapılan mal teslimlerinde istisna geçerli olmamaktadır. Bu mallar daha çok yurt dışından serbest bölgeye getirilen, serbest bölge içinde taşınan veya herhangi bir serbest bölgeden başka bir serbest bölgeye aktarılanlardır. Böyle bir durumda serbest bölgede faaliyet gösteren işletmeler için ÖTV istisnası söz konusu olmakta, işletmeler ÖTV için vergiye tabi olmamakta, beyanname vermemektedirler.

3218 sayılı kanunla serbest bölgeler gümrük sınırlarının dışında sayılmış ve vergi, resim ve harç uygulamalarının uygulanmayacağı hükme bağlanmıştır. Bu yüzden serbest bölgelerde bina, arsa ve arazilerden emlak vergisi alınmamıştır. 2004 yılında çıkarılan 5084 sayılı kanunla bölgedeki faaliyetler 31.12.2008 yılına kadar her türlü vergiden istisna tutulmuştur. 2008 yılından sonrası için, Emlak Vergisi Kanununda bina, arsa ve arazilerin muafiyet ve istisnalarının belirlendiği maddelerde serbest bölgedeki bina, arsa ve arazilere ilişkin herhangi bir istisna uygulaması yapılmamıştır. Buna göre serbest bölgedeki bina, arsa ve araziler için emlak vergisi uygulaması söz konusudur.