Problem en genel anlamıyla “içinde bulunulan durumla olması istenilen durum arasındaki farklılık ve çeşitli engeller nedeniyle istenilen duruma ulaşamama durumudur”. Bir başka deyişle “olanla”, “olması istenilen” arasındaki fark ve olması istenilene ulaşma sürecinde bir takım engeller nedeniyle hedefe ulaşamama durumunda yaşanılan durumdur.

Problemler dört grupta gruplanmaktadır:

• bireysel,
• kişiler arası,
• bireysel olmayan
• ve toplumsal problem

Bireysel problem; sağlıkla, davranışlarla veya duygularla ilgili sorunlardan oluşur. Bu konuda sorun yaşamayan kimse yoktur.

Kişiler arası problemler ise insan ilişkilerinde yaşadığımız sorunlardır.

Çözüm bireyin bir çabasıdır, ya durumun doğasını değiştirmeye yönelik engellerin üstesinden gelinir ve amaçlara ulaşılır ya da durum değiştirilemeyecek nitelikteyse birey kendi davranış ve duygularını değiştirir.

:Problem çözmenin

• bilişsel,
• meta-bilişsel
• ve güdüsel olmak üzere üç tane bileşeni söz konusudur.

Problem çözmenin bilişsel ögeleri; problemin farklı çözümlerini düşünebilme, aşamalı bir şekilde hedefe ulaşmayı bilme, davranışın sonuçlarını kestirebilme, sosyal olaylarda neden ve sonucun karmaşıklığını düşünebilme ve perspektif alabilmedir.

Kişinin problem çözme stratejisini kontrol edebilmesi,

Gözden geçirebilmesi,

yani problemin çözümünü yönetebilmesidir.

Herhangi bir sorunu çözmeye bireyin yönetmesi, problem durumuna ilgi duyması kastedilmektedir.

Problem çözme alanı incelendiğinde üç yaklaşımın öne çıktığı görülmektedir.

• Problem çözmeyi süreç şeklinde ele alan Beş Aşamalı Problem Çözme Modeli,
• İkincisi problem çözmeyi bilgi işleme süreçleri açısından açıklayan model,
• Üçüncüsü ise sağlık hizmetine başvuran kişiler arasındaki ruhsal sorunların sağaltımı için önerilen modeldir.

Bu yaklaşıma göre problem çözmede izlenen beş aşama;

• probleme genel yönelim,
• problemin tanımlanması
• formüle edilmesi, alternatiflerin oluşturulması,
• karar verme
• ve değerlendirmedir.

Problem çözme modeli dört temel beceriye odaklaşmaktadır:

1. Bilgi ve veri elde etmeye dayanan problemi tanımlama ve şekillendirme. Açık ve net sözcüklerle konuyu açıklama, güçlükleri belirleme ve gerçekçi amaçlar koyma,
2. Alternatif stratejileri belirleme,
3. Karar verme,
4. Çözümü tamamlamadır.

Problem çözme yaklaşımı okullarda gençler, evli çitler gibi değişik gruplarda uygulanmaktadır.

Bu yaklaşım konusunda eğitim, Alzheimer hastalarının bakıcılarına da yararlı olabilir.

Problem çözme eğitimi huzurevlerinde çalışan bakıcılara da verilebilir. Profesyonel bakıcılar da yaşlıya bakan aile üyeleri gibi hem bakımla ilgili hem de kendi özel yaşamlarıyla ilgili problemler yaşarlar. Bu problemleri Problem Çözme Modeli ile ele almaları onların iyi oluşlarını olumlu etkileyecek ve tükenmişliklerini azaltacaktır. Problem çözme eğitimi kurum yöneticisinin isteğiyle (psikolojik danışman, psikolog, sosyal hizmet uzmanı gibi) uzman kişilerden yardım alınarak yapılabilir.

Bu programların bakıcılar üzerindeki etkileri şunlardır:

• Müdahale sonunda benlik saygılarında ve yaşamın niteliğinde artma, kaygı ve depresyon düzeylerinde azalma belirlenmektedir.
• Problem çözme becerileri gelişmekte ve bakım vermenin olumsuz etkisi azalmaktadır.
• Tekniğin olumlu bir yanı, bakım veren aile üyesinin ve hastanede yaşlıya bakan hemşirelerin doyumunun artmasıdır.
• Bakıcıların stresinin ve tükenmişliklerinin azalması da önemli bir sonuç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bakım veren kişilerde problem çözme tekniklerinin kullanımında dikkat edilmesi gereken bazı noktalar söz konusudur.

• Bazı problemlerin çözümüne birey öncelik verebilir ve bu problemi çözme sürecinde öğrendiği becerileri, daha zor problemlerine de uygulayabilir.
• Problem çözmenin ikinci ögesi, çözülmez olarak değerlendirilen büyük problemlerin daha kolay yönetilen küçük alt parçalara bölünerek ele alınmasıdır. Büyük bir problemi yönetmeye çalışmak imkânsız ve rahatsız edici olarak algılanırken küçük alt problemlerle ilgilenme anlık başarı duygusu sağlar ve bireyin başarısını pekiştirme olanağı verir.
• Yaşlılara bakım verenlerle çalışırken sadece bakımla ilgili konulara değil, kendi kişisel problemlerine de dikkat çekmek yararlı olabilir.

Arabuluculuk aslında alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının bir türüdür, yani uyuşmazlık- anlaşmazlık durumlarında kullanılan geleneksel olmayan bir çatışma çözüm yoludur. Mahkeme dışı uyuşmazlık çözüm yöntemleri, alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri olarak da tanınmaktadır.

Bu yaklaşım haksızlığı uğramış kişilerin mevcut uyuşmazlığını toplumsal huzur ve barışı bozmadan ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.

Arabulucu anlaşmazlık ve çatışma yaşayan kişilere yardım eden, müdahalede bulunan kişidir.

Ara bulucu olan kişinin iki konu hakkında düşünmesi gerekir. Çatışma ne hakkındadır, yani yardım etmekle sorumlu olduğum konu nedir? ve tarafların nasıl bir desteğe gereksinimi bulunmaktadır?

Arabulucu, her iki tarafın da isteyerek kabul edebileceği çözümlere ulaşılması için çalışır. Arabulucunun taraflara bir kararı kabul ettirme gücü yoktur, açıkladığı görüşler tavsiye edici niteliktedir.

Arabuluculuk konusunda genellikle avukatlar, özellikle arabuluculuk konusunda uzman olanlar tercih edilmektedir. Ülkemizde de arabuluculuk konusunda Hukuk Fakülteleri’ne bağlı Arabuluculuk Sertifika Programları açılmıştır ve arabulucu yetiştirilmektedir. Bu programlara katılma şartlarından biri Hukuk Fakültesi Mezunu olmaktır.

Arabuluculuğun birkaç türü bulunmaktadır:

• değerlendirici,
• kolaylaştırıcı
• ve dönüştürücü arabuluculuk.

Değerlendirici arabuluculuk türünde uyuşmazlığın sonucuna odaklanılmaktadır. Kişisel ilişkileri olmayan tarafların uyuşmazlıklarının çözümünde ve doyurucu maddi çözümlere ulaşmak amacıyla özellikle ticari şirketlerin yaşadıkları uyuşmazlıklarda kullanılmaktadır. Değerlendirici tarzda, bir pazarlık yaklaşımı belirgindir ve probleme odaklanılmaktadır. Taraflar arasındaki ilişki önemli değildir ve hızlı bir çözüm ön plandadır.

Kolaylaştırıcı ya da terapötik arabuluculuk tarafların problem çözme yeteneklerine odaklaşmakta ve arabulucu anlaşmazlığın duygusal yanlarına dikkat çekmektedir. Taraflar gelecekte yaşayacakları benzer sorunları ele alma yollarını tartışmaktadırlar. Kolaylaştırıcı tarzda kazan–kazan yaklaşımı daha belirgindir. Bu arabuluculuk tarzı tarafların kendi kararlarını vermesi ve ara bulucunun bunu sağlamasına odaklaşır. Arabulucu uygun bir müzakere ortamı yaratmak ve onların müzakerelerine yardım etmekle görevlidir.

Dönüştürücü arabuluculuk çatışma ilişkisinin dönüştürülmesi ve buna bağlı olarak sürece dâhil olan kişilerin anlayışını değiştirmesini vurgulamaktadır.

Dönüşümsel potansiyel arabuluculuğun iki önemli dinamik etki yaratma kapasitesiyle bağlantılıdır:

• güçlendirme
• ve tanıma.

Güçlendirme kişilerin kendi değerlerini, güçlerini karar verme ve günlük problemleri konusunda kullanması ve bu yönde destek almasını ifade etmektedir. Anlaşmazlıklar bireylerin problemi ele alırken, zorlukları aşarken kendilerine güvenmelerini de sağlayan fırsatlar yaratır.

Tanıma ise bireysel olarak kaygılarını fark etmesi ve ifade etmesinin sağlanması ve kendi durumundan farklı durumda olanlara saygı duyma yetisinin güçlendirilmesidir.

Yaşlı arabuluculuğu yaşlı ve yaşlının aile üyeleri arasında herkesin haklarını göz önünde bulunduran adil bir bakış açısına ve anlayışa sahip bir yaklaşımdır.

Yaşlı arabuluculuğu temel olarak yaşlı ve ailesi arasında ortaya çıkan çatışmalara odaklanır ve yaşlının kendi hayatını etkileyen kararları verebilmesi üzerinde durur. Burada yaşlının ihtiyaçları, istekleri ve iradesi önemli bir yer tutar.

Yaşlı arabuluculuğu ülkemizde şu anda uygulanan resmî bir yardım süreci değildir. Bu bölümde arabuluculukla ilgili bilgilerin bir kısmını yaşlı ailelerle kullanabilirsiniz. Örneğin baktığınız yaşlı ve çocukları bir konuda farklı düşünüyorsa anlaşmazlık yaşıyorsa iki tarafı ayrı ayrı dinleyip onaylamak yerine siz onlarla birlikteyken bu konuyu konuşmalarını önerebilirsiniz.

Arabuluculuğun aşamaları beş aşamalı problem çözme modelinin aşamalarına benzemektedir.

• Arabuluculuğa başlama ve açılış,
• arabuluculuk yapılacak konunun ayrıntılı konuşulması, beyin fırtınası tekniğiyle seçeneklerin belirlenmesi
• ve anlaşma.

Yaşlı arabuluculuğu ABD ve Kanada’da bir meslek olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaşlılara bakan veya yaşlılar konusunda eğitim alan herkesin yapabileceği bir meslek değildir. Bu mesleği yürütebilmek için arabuluculuk eğitimi almak gerekmektedir.

Bu eğitim sertifika programı ya da yüksek lisans eğitimi ile verilmektedir. Kanada’da ara bulucu olmak için yaşlılıkla ilgili bir alanda çalışıyor olmak şartı aranmaktadır. Ayrıca 200 saatlik bir eğitim gerekmektedir. Bu eğitimin 100 saati temel çatışma çözümü ve arabuluculuk konusunda bilgi ve beceri kazanmayla ilgilidir. Geriye kalan 100 saati de yaşlılık istismarı, ihmali, istismar ve tehlike göstergeleri, aile üyelerinde istismarın etkileri, istismarın dinamikleri, istismarı belirleme teknikleri, istismarla ilgili yasal süreçler, etik kurallarla, kültürel dinamikler gibi konuları içermektedir.

Yaşlılara hizmet veren kurumların yöneticileri ve hizmet veren bakıcılardan elde edilen sonuçlara göre yaşlı arabulucuları aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır:

• Aile sistem, aile yaşam döngüsü gibi aile kuramlarını bilmeli,
• Yaşlı bir kişinin maddi istismara maruz kalma riskini değerlendirmek için yeterliğe sahip olmalı,
• Yaşlının istismar edildiğini fark edebilecek yetkinlikte olmalı,
• Çalıştığı ailenin dinamikleri ve ailenin geçmişine ilişkin bilgiyi edinebilmeli,
• Yaşlılarla empati kurabilmeli ve yaşlanma süreci hakkında bilgisi olmalı
• Yaşlılık hukuku, finans konusu hakkında eğitim almalı,
• Kültürel farkındalık ve sorumluluk duygusu olmalı,
• Güçlü yanlara odaklanan, bütünsel, açık, saydam, önyargısız yaklaşıma sahip olmalı,
• Yaşlanma sürecindeki bilişsel özelliklere hâkim olmalı,
• Arabuluculuk sürecinde gereksinim duyulan güvenilir destek kişilere örneğin bir avukata ulaşabilmeli,
• Karar verme sürecine yaşlı kişinin katılımını arttırmak için teknikler kullanabilmeli,
• Yaşlının söz hakkı olmalı ve arabuluculuk sürecinde yaşlının söz hakkını ortaya koyması için ortam hazırlayabilmeli,
• Gerektiğinde geriatristlerden yaşlının değerlendirilmesi için yardım istemeli,
• Yaşlının kapasitesinde sorun olduğunda arabuluculuğun süresini belirleyebilmeli ve çok uzun süren toplantılardan kaçınılmalı,
• Güçlü duygularla ilgilenebilmeli ve büyük bir grupla etkili bir şekilde iletişim kurma yeteneğine sahip olmalı,
• Arabuluculuk toplantılarını kontrol etme yeteneği güçlü olmalıdır.

Maddi istismarı arttıran ögeler şu şekilde sıralanmıştır :

• Madde veya ilaç kullanan bir aile yakının varlığı,
• Bakımı için bir aile üyesine bağımlı olma,
• Yaşlının hastalıkları nedeniyle bilişsel yetenekleri azaldığında,
• Kumar oynayan bir aile yakını varsa,
• Yaşlı, bir aile üyesinden korkmuşsa,
• Yaşlı, haklarının farkında değilse,
• Şiddet ya da istismar yapan bir aile üyesinin varlığında,
• Yaşlılar mallarını çocuklarına vermeliler gibi yaşlı insanlara yönelik kültürel değerlere sahipse,
• Destek ve kurum hizmetleri olmayan yerde yaşayan ve aileleri bakan yaşlı iseler,
• Yaşlı kişinin aile üyeleri arasındaki yetersiz iletişim varsa,
• Yaşlı geçmişte çocuklarını istismar etmişse, kötü davranmışsa,
• Dayanışmanın daha önemli olduğu toplulukçu kültürden gelmişse,
• Yaşlı aile üyeleri ile ortak iş yapıyorsa,
• Aynı evde, çiftlikte yaşayan yaşlılarsa daha çok istismara maruz kalmaktadır.

• Neleri Yapalım?
• Problemlerinizi fark edin.
• Problemlerin kaçınılmaz olduğunu kabul edin.
• Problemlerin çözülebilir olduğuna inanın.
• Problemlerin çözümünün zaman ve emek gerektirdiğini unutmayın.
• Sıkıntınızın nedenlerini düşünün.
• Problemle ilgili bilgi toplayın.
• Problemle ilgili çevresel faktörleri değerlendirin.
• Problemle ilgili kişilerin payını değerlendirin.
• Problemle ilgili seçenekler üretin.
• Seçenekleri olumlu ve olumsuz yanlarını değerlendirin.
• Bir seçenek üzerinde karar verseniz bile bunun problemi çözmeyebileceğini unutmayın.

Neleri Yapmayalım?

• Yaşlı bakıcısı olarak problemler üzerinde ahkâm kesmeyin.
• Yetkinizle ilgili olmayan konulara girmeyin.
• Her problemi üstlenmeyin.
• Hemen kendinizi ve başkalarını suçlamayın.
• Problemlerden kaçmayın.
• Arabuluculuk eğitimi almadığınızı unutmayın.
• Arabuluculuk yapabileceğinizi düşünmeyin.
• Seçenekleri iyi-kötü, güzel-çirkin şeklinde nitelendirmeyin.

Bireysel Problem

Kişiler Arası Problem

Bireysel Olmayan Problemler

Toplumsal Problemler

Bilişsel, Meta-bilişsel ve Güdüsel Bileşen

Bilişsel Bileşen

Bilişsel Katılık

Perspektif Alabilme

Meta-bilişsel Bileşen

Güdüsel Bileşen

Yönelim, Tanımlama, Alternatif Oluşturma, Karar Verme ve Değerlendirme

Probleme Karşı Tutum ve Yönelim

Gerçekçi İyimserlik

Deneme ve Sonuçların Değerlendirilmesi

Arabuluculuk

Değerlendirici Arabulucuk

Kolaylaştırıcı Arabuluculuk

Güçlendirme

Tanıma

Gizlilik