Türk mitolojisinde dünyanın şekliyle ilgili düşünceler onun dörtgen olduğu yönündedir. Bu kare şeklinde dünya, evrensel bir nehirle sınırlanmaktadır.

Kalgançı Çak anlatısı Altay boyuna ait bir eskatoloji mitidir.

Rönesans ile birlikte Avrupa’da mitlere yönelik yeniden ilginin başlaması, mitlerle yazılı edebiyat ilişkisinin yeni bir dönemidir. Eski Yunan’ın yeniden keşfi özellikle Ovid’in şiirleri, şairler ve sanatkarlar üzerinde büyük bir tesir meydana getirmiştir. 18. yüzyılda ortaya çıkan Aydınlanma hareketi mitleri “akıldışı” olarak görmesine karşın, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başındaki Romantizm hareketi, mitleri insanların en derin yaratıcı potansiyellerinin bir ifadesi olarak algılamıştır. Mitler; oyun yazarları, şairler ve ressamlar için sürekli bir esin kaynağı olmuştur; insan varlığıyla ilgili derin gerçeklikleri belirtmişlerdir ve böylece insanın çocukluğunun hatırası olarak algılanmamıştır.

Toplum hayatında ortaya çıkan örgütlenmeler, nüfûzlu kimselerin himayesine sığınma, huzur sağlamaya yönelik fikrî, felsefî akımlar hep bu “güvenlik ihtiyacı” ndan doğan etkinlik alanlarıdır.

Mitlerin yaşadığı kültürlerde öyküler “gerçek” ve “doğru” sıfatlarıyla “mit”leri, bunlar dışında kalan “kurgu”, “yalan” veya “yanlış” olarak adlandırılan öykülerse sözlü edebiyat olarak ayrılırlar. Örneğin, Kaddo dili konuşan bir Kuzey Amerika yerli kabilesi, Pawneeler “yalan” veya “uydurma hikâyeleri”, “doğru” ve “gerçek hikâyelerden” yani “mit”lerden ayırırlar. Bu yüzden, “gerçek” hikâyelerde kutsal ve doğaüstü yaratıklarla ilgilenilirken, diğer taraftan Koyoto’nun (yalancı bir karakter) yaygın olarak görüldüğü “yalan” ve “yanlış” hikâyelerde ise Kuzey Amerikan mitolojisinde görülen aldatıcı, hilekâr ve kaba bir karakter görülür. Yine Kaddo konuşan Wichitalar ise, dünya tarihinin ilk çağını ve başlangıcını anlatan hikâyeleri yani mitleri “eski” hikâyeler, içinde bulundukları çağla ilgili olanları da “yeni” hikâyeler olarak adlandırırlar ve onlara göre “doğru” ve “gerçek” olanlar “eski” hikâyelerdir. Benzer şekilde Kuzey Amerika’daki bir yerli kabilesi olan Oglala Dakota da, gerçekleşen “doğru” ve “gerçek hikâyeler” olarak düşünülen tarihi olayları “kabile anlatıları” yani “mit” olarak, Koyoto’ya benzer bir figürün, Iktomi’nin maceralarını ise “komik anlatılar” olarak birbirinden ayırmaktadır. Böylelikle, mitler “gerçek” ve “doğru” sıfatlarıyla diğer öykülerden ayrılır.

İran mitolojisi ve İran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler MÖ. XV. yüzyıla aittir. İran kahramanlık hikâyeleriyle efsanelerinin tarihi, Aryaların İran topraklarına geldikleri günlerden başlar. Tespitlere göre MÖ. 3000 yıllarında Hint-Avrupa grubundan ayrılıp Hint ve İran ırkları olarak iki ayrı kola bölünmeden önce bunlar, Orta Asya bölgesinde yaşamakta; ortak din, dil, inanç ve mitolojilere sahip olup kendilerini “Arya: şereşi” nitelemesiyle ifade etmektedirler.

Göklerden sonra var edilen, yaratılışı elli gün süren ve dünyanın her bölgesinde yer altında bulunan suyun sorumlusu Hordad’dır.

Altay Türklerine göre bir insanın vücudunun canlılık, nefes alma-verme ve büyüme gibi yeteneklerine “tın” denir.

Yakut Türkleri arasında “Er Sogotoh Destanı” adıyla bilinen metinde, yer alan yaratılış mitinde, Er Sogotoh yaratılmış ilk insandır ve yeryüzüne indirilir.

18. Yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başındaki Romantizm hareketi mitleri insanların en derin yaratıcı potansiyellerinin bir ifadesi olarak algılamıştır. Mitler; oyun yazarları, şairler ve ressamlar için sürekli bir esin kaynağı olmuştur; insan varlığıyla ilgili derin gerçeklikleri belirtmişlerdir ve böylece insanın çocukluğunun hatırası olarak algılanmamıştır.

Hefthân, İran ve Turan ülkeleri arasında bulunan, Rüstem ve İsfendiyâr’ın çok büyük tehlikelerle karşı karşıya kalmış oldukları “yedi makam” ya da “yedi merhale”.

Türk halk kültüründe, yaz mevsiminin gelişi Doksan Kuşu’nun yuvasından çıkmasına bağlıdır. Doksan (Doksancıl) Kuşu yeraltında yuva yapan bir kuştur. Kar düşer düşmez bu kuş yuvasına doksan tane küçük taş alır. Her gün yuvasından bir tanesini dışarıya atar. Yuvada bir tane taş kalınca sayılı fırtınalardan “Abrılın Beşi Fırtınası” olur. Doksancıl Kuşu ertesi gün son taşı atar ve yaz geldi diyerek yuvasından çıkar. Yaz mevsiminin de “Bir kuşum var ötmeyince, bir otum var bitmeyince, ben gelmem.” demesinin nedeni budur. Bu yüzden halk kültünde “Doksan Kuşu ötmedikçe yaz gelmez” denilir.

Kültürün en basit ve yalın tanımı, “bir toplumun topyekün hayat tarzı” şeklindedir. Biraz daha geniş bir tanımıyla kültür; insanların biyolojik kalıtımlarının ötesindeki ihtiyaçlarının, doyumlarının ve doyumsuzluklarının yarattığı, şekillendirdiği, içerik kazandırdığı ve insanların öğrenme yoluyla edindiği, inşa ettiği maddi ve manevi birikimi, değerleri, yönelimleri, duygu ve düşünce dünyaları, sosyal davranışları, teknolojileri ve sanatlarının tamamını ifade eder. Kültür; insan tarafından meydana getirilerek başlangıcından buyana doğaya (nature) eklenmiş yaratmalar, donatmalar bütünün adıdır. Kısaca, kültür denilince bir toplumun her türlü kendini ifade edişleri ve her türlü ihtiyacını karşılayan toplam hayat tarzı anlaşılmaktadır.

Su, akıcılık özelliğiyle “hayat”a, kesintisizlik özelliğiyle “sevgilinin saçı”na benzetilir. Yüzünü yerden kaldırmadığı için “alçak gönüllülük” sembolüdür. Aşığın, aşk ile yanan gönlünü söndürmek için durmadan akar. Ancak o ateşin söndüğü olmaz. Susuzluğu ayna gibi algılanır. Yerinde duramaz. Her zaman kararsız ve heyecanlıdır. Tasavvufta, çeşitli kullanımlarının yanı sıra insanın yapısını teşkil ettiğine inanılan dört unsurdan biri olarak da söz konusu edilir. Bir de hemen hemen bütün dünya mitolojilerinde yer alan hayat suyu, âb-ı hayât vardır ki karanlıklar ülkesinde bulunduğuna ve içenlere ya da yıkananlara ölümsüzlük kazandırdığına inanılır. Yaratılış ve doğuşun sudan oluşu; İran gibi Mısır, Hint, Asur, Babil ve Yunan milletlerinin de evren mitolojilerinin temelini oluşturur. Adı geçen milletlerin çoğunun mitlerinde ilk yaratılışta, ilk var edilenlerin okyanuslar olduğuna inanılır. Yukarıdaki şıkların hepsi, İran mitolojisinde suyun sembolleri var

Türk mitolojisinde ana maygıl adını taşıyan dişi ruha “ulus anası” da denilir. Boy veya soy anlamındaki ulusu koruyan bir ruhtur.

Keyûmers, yaşadığı çağın en büyük kişiliği, İranlılar tarafından ilk insan ve yeryüzünün ilk hükümdarı olarak bilinir.

Zerdüşt inanışının en sevimli çehrelerinden Surûş, bütün dinsel ayinlerde hazır bulunur. Bu tanrının asıl görevi, insanlara kulluğu nasıl yapmaları gerektiğini öğretmek, tanrıya karşı görevlerini yerine getirmelerini sağlamaktır. Surûş, Zerdüşt inanışında; Ahura Mazda’nın emirlerini, kutsal mesajlarını taşıyan bir sembol olarak kabul edilir. Şahnâme’nin bazı bölümlerinde o, tanrının mesajlarını insanlara ulaştıran bir ulaktır. Avestâ’nın özellikle eski bölümlerinde Surûş bir melek olarak nitelenir. Kıyamet gününde hesap ve ölçü tartı işleri onun tarafından yapılacaktır. Surûş’un asıl görevi, dünyanın düzenini korumaktır. Her gece üç kez, insanların arasına girer ve onları şeytanların kötülüklerinden korur. Ölümlerinden sonra da o, ruhların beraberinde bulunur. Farsça kitaplarda o, Cebrail ile aynı melek olarak da ifade edilir.

Kutsal ağaç Türk mitolojisinde, yaratılış veya köken miti olarak “ana-ata”, kozmik “hayat ağacı” na dayalı evren imajı ve evrenin ekseni (axis mundi), “beslenme”,
“barınma” ve tapınma mekanı “tapınak”, ruhları bulunduran ve bu nedenle de kurban kesilen “sunak” ve bütün bu formların en gelişmiş hali olan tanrı veya tanrısal ruhlarla iletişim kanalı olmak gibi son derece önemli işlevlere ve kavramsallaştırmalara sahip olarak karşımıza çıkmaktadır. Korunma bu kavramlar içinde yer almamaktadır.

Birçok dilde “mit”le neredeyse aynı anlamda kullanılan “efsane” (legend) anlatım türü Türk mitolojisinde de mitlerin en yoğun olarak yer aldığı sözlü kültür ürünleridir. Bir başka ifadeyle, efsaneler halk inançları ve halk dininin yansıtıldığı türlerin başında gelir. Ancak, tür analizine dayalı efsane araştırmalarında, tanım başta olmak üzere pek çok konuda henüz bir neticeye varılamamıştır. Bununla birlikte yaygın olarak kabul gören bir tanım şu şekildedir: “Efsane, yakın veya uzak geçmişte de olsa tarihî bir dönemde yer alan ve anlatanla dinleyenin gerçek olduğuna inandığı bir hikâye veya anlatı”dır.

Çam sakızının kökeni, halk kültürümüzde bir mitsel efsanede, Hz. Muhammed ile ilişkilendirilerek anlatılır. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammed, terleyince alnındaki teri sıyırıp çam ağacına doğru atmıştır. Bu olaydan sonra çam ağacından sakız akmaya başlamıştır. Bu nedenle de çam sakızı, her derde deva bir ilaç olarak halk tıbbında (folk medicine) kullanılmaktadır. Halk
dininde “gerçek” olarak inanılan bu inanç ve onun kökenini izah eden bu mitsel efsane, Hz. Peygambere dayandırılarak aynı zamanda İslâmileştirilmektedir.