Köktürkçede –(U)p zarf fiil ekinin yanı sıra bir de –(U)pAn zarf fiili eki de vardı. Bu ek Eski Anadolu Türkçesinde işlek olarak devam ederken diğerlerinde hiç kullanılmamıştır. Sadece Harezm Türkçesi eserlerinde birkaç kez geçmektedir. Bunun nedeni de Harezm bölgesini Oğuzların Türkleştirmiş olmaları ve yazı dilini etkilemeleridir.

Ördek: isim+niñ: ilgi h.e.; muña: “bu” işaret zamirinin yönelme hâli; barı: isim+sı: iyelik 3.t.k.e.+n: yükleme h.e.; kuş: isim+çı: iiye+lar: çokluk eki; kıl-: fiil -sa: şart eki, Ø: 3.t.k.e.

Nebi, peygamber anlamına gelmektedir. Diğerleri ise sırasıyla kapu-kapı, tog-doğmak,gümiş-gümüş,member-minber anlamına gelmektedir.

E seçeneğinde “kişiye” sözcüğü kişi-: kök ve –ye: yönelme hal eki görülmektedir.

Gereklilik ifadesi için Kıpçak sahası metinlerinde ya “fiil+ şart eki+ kişi eki kerek ” veya “fiil+ mAK + k erek+ kişi eki” kalıplarından yararlanılır. Örnek olarak “kılsam kirek”.

Tasarlanan hareketin emir seklinde olduğunu göstermek için kullanılan kiptir. Emir kipinde her kişi için ayrı ek bulunur. Birinci ve üçüncü kisi emir ekleri yerine göre istek ifadesi için de kullanılabilir. Çağatay Türkçesinde “AlIñ; -AlIm; -AlI” I. Kişi Teklik için kullanılan emir kipleridir.

Eşitlik hali eki +çA’dır.

Kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayına ünsüz sızıcılasması denir. -i>-v/-w, -i->-v-/-w-;-ğ>-v/-w, -ğ->-v-/-w-: ioi->iov- (IM 441a/6) / iow- (IM441a/5), kiğür-> kevür- (IM 101b/4), yaiui > yawui (IM 11b/8), tüğme > tüvme (KTS 228), oiul>ovul (KTS 207), bai >bav (KTS 25), soiui> sovui (MĞ 88a/6); öğren- > övren- (KTS 213), sailık > savlui (KTS 229).

Timur 1370 yılında Semerkant şehrini merkez yaparak Timurlular saltanatını kurmuştur. Otuz beş yıl süren hükümdarlığı sırasında imparatorluğun sınırlarını Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya kadar genişletmiştir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde çokluk ifadesi için +lAr eki kullanılmaktadır. İlgi hâli için +nIñ eki, yükleme hâli için de +nI eki genelleşmiştir. Yönelme hâli eki +GA ötümsüz ünsüzle biten tabanlarda +KA şeklinde yaygınlaşmış ve iyelik ekli isimlere +A şeklinde de eklenmiştir. Bulunma hâli eki genel Türkçeden farklı değildir ve +DA şeklindedir. Ayrılma hâli için dar ünlülü +DIn kullanılmaktadır. Eşitlik hâli için +çA eki kullanılmıştır. Vasıta hâli için kullanılan +n ve +lA ekleri kalıplaşmış bazı sözlerde kalmış, bu hâl için yaygın olarak birle, bile, bilen çekim edatları kullanılmıştır.

XI. Yüzyıl baslarında Yayık boylarında yasayan Kıpçaklar 1030 yılı civarında Idil’i geçerek Uzları Batı’ya ittiler ve Rus knezlikleriyle komsu oldular. Rus kaynakları ilk defa 1055 yılında Kıpçaklardan bahseder. Bu tarihten itibaren Kıpçaklar, Deşt-i Kıpçak denilen Avrasya’nın en önemli aktörlerinden biri haline gelirler. 1080’lerde Kıpçak hâkimiyeti, “Balkas gölü-Talas havalisinden Tuna ağzına kadar” yayılmıştı; ağırlık merkezi Don-Dinyester boylarıydı.

Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemine verilen bir ad olup 15. Yüzyıl başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

Harezm Türkçesinin söz varlığı bakımından en önemli özelliği Eski Türkçe ve Orta Türk- çe dönemlerine ait diğer eser ve sözlüklerde geçmeyen veya nadir bulunan kelimelerin bulunmasıdır. Bunlar arasında karu “karşılık, mükâfat”, kedigle- “örtünmek, gizlenmek”, sö- zengür “konuşkan”, yulduz “ağaç kökü” gibi kelimeler bulunmaktadır. Ses ve şekil özellikleri bakımından bir kelimenin hem Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesindeki eski şekillerinin hem de değişime uğramış yeni şekillerinin bir arada kullanıldığı görülür: küdegü / kü- yegü / küyev, sıçgan / sıçan, yıgaç / agaç vb. Nehcü’l-Feradîs, Kısasü’l-Enbiya gibi bir çok edebi eser Harezm Türkçesiyle yazılmıştır.

“Ayıtmagıl” sözcüğünün aldığı ekler sırasıyla şöyledir:
ı: yardımcı ses, -t- Fiilden fiil yapan ek, -ma- Fiilden fiil yapan ek, -gıl Emir kipi 2. Tekil kişi eki.

+AK: baş+ak ve +GA: baş+ka isimden isim yapan yapım eki almıştır. +Gar- +Kar-: baş+kar- isimden fiil yapan yapım eki almıştır. -z- / -(I)z- / -(U)z-: öt-üz- fiilden fiil yapan yapım eki almıştır. -GUR / -KUr: öt-gür fiilden isim yapan yapım eki almıştır.

(ı, i, u, ü) dar ünlülerinin sırasıyla (a, e, o, ö) geniş ünlülerine dönüşmesi olayına “ünlülerde genişleme” denir. Buradaki örnekte “Kölige” kelimesindeki “i” ünlüsü genişlemiş ve böylece kelime “kölege” şekline dönüşmüştür.

Tegürmes: ulaştırmaz, kelipsiz: gelmişsiniz, aytayın: söyleyeyim, atlığ: adlı, kaydın: nereden anlamlarına gelmektedir.

“Gerçi hayret seyl-i eşki közlerimni kıldı ak.” cümlesinde “közlerimni” sözcüğü sırasıyla çokluk eki, bir tekil kişi iyelik eki ve yükleme hâli eki almıştır.

Cemâleddin Ebu Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyılın ikinci yarısında veya XV. yüzyılın baslarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür. Günümüze ulasan tek nüshası Paris’te Biblioteque Nationale Türkçe Yazma Bölümündedir. Eser, normal satırlar olarak değil, ikinci yapraktan itibaren zikzaklı baklava dilimi biçiminde yazılmıştır.

Yazma b-r eser-el yazısıyla kopyalama işine istinsah adı verilir. Örneğin İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümünde bulunan Kitabü’l-Idrak li-Lisani’l-Etrak kopyası, ismi bilinmeyen birisi tarafından 1335 tarihinde istinsah edilmiştir.