Nebevi hayat modeli sonraki nesillere hadis ilmi ile aktarılmıştır.

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünneti en iyi bilenleri takdiminin yanı sıra Medîne’nin dışından gelen ve kendilerine dini öğretecek kişilerin gönderilmesini talep eden Müslümanların da sünneti bilenlere öncelik verdiği anlaşılmaktadır. Nitekim Yemen’den gelen henüz İslâm’la yeni müşerref olmuş bir grup Hz. Peygamber’den kendilerine sünneti ve İslâm’ı öğretecek birisini göndermesini istemişler, Efendimiz de “ümmetiminin eminidir” diyerek Ebû ‘Ubeyde b. el-Cerrâh’ı işaret etmiştir.

Ebû Ca’fer Tahâvî’nin (v. 321/933) Şerhu ma‘âni’l-âsâr, İbn Hazm’ın (v. 456/1063)  el-Muhallâ,  İbn  Abdilberr’in  (v.  463/1070)  et-Temhîd,  Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî’nin (v.1176/1762) Huccetullâhi’l-bâliğa adlı eserleri, fikhü’l-hadîs ilmine yönelik çalışmalar arasındadır.

Özellikle sahâbe neslinin bir tek hadis almak için bile deve üstünde birkaç aylık mesafedeki diyarlara gitmeyi göze aldığına dair çok sayıda örneği görmek için Hatîb el-Bağdâdî’nin er-Rihle fî talebi’l-hadîs adlı kitabını tetkik ediniz.

Kur’ân-ı Kerîm’in beş âyetinde “Allah bilir, siz bilmezsiniz,” (Bakara 2/216, 232; Âl-i İmrân 3/66; Nahl 16/74; Nûr 24/19) buyurulması, yaratıcının bilgisinin sınırsızlığı karşısında yaratılanın bilgisindeki sınırlılığa yapılan bir göndermedir ( İsrâ 17/85). Bununla birlikte, bilgiye ulaşma yolunda cehd ü gayret sarfedenler ve Allah’ın bildirdiklerinden nasiplenenler, bilmeyenlerle bir değildir (Zümer 39/9). Şu halde İslâm’ın Bilgi nazariyesine göre bilginin peşinden gitmek, bilmek ve öğrenmek, Mutlak bilginin kaynağı olan Allah’a imanı artıran ve O’na yaklaşmaya vesile olan/olması gereken bir erdemdir.

Allah Resûlü Kur’ân’ın sadece tebliğ edicisi/ulaştırıcısı değil aynı zamanda beyân edicisi (mübeyyin), açıklayıcısıdır. Kur’ân âyetlerinin bir kısmı ihtiva ettikleri mânâyı açıkça ifade etse de bir kısmı kapalı (mücmel) olup açıklanmaya muhtaçtır. Bu tür mücmel âyetler çoğu zaman hüküm ifade eden konularda olmakla birlikte, yaratılış, kader, ecel, ölüm ve sonrası, gelecekte yaşanacak olaylar, cennet, cehennem gibi gaybî konuları da içermektedir. Hadislerde görülen âyetleri açıklamaya yönelik beyânın amelî, takrirî, lügavî vb. çok çeşitli biçimleri vardır.

Hüdeybiye antlaşmasında, ilk bakışta Müslümanlar aleyhine görünen maddelere dinî gayretinden dolayı karşı çıkan ve adeta Hz. Peygamber’i niçin böyle bir zillete katlanıyoruz diye itiraz eden Hz. Ömer olayında görüldüğü üzere, bazen Hz. Peygamber’in (s.a.v.) isteklerine itiraz edildiği vaki ise de, itirazların sonunda tövbe edilerek bu tür davranışlardan vazgeçilmiştir. Nitekim Hz. Ömer de Hüdeybiye gününde yaptıklarından dolayı pişmanlık duyacak ve o günkü söylediklerini affettirir umuduyla sürekli nafile namaz kılıp oruç tutacak ve köleler azad edecektir (Ahmed b. Hanbel, Müsned, ILI, 131, Hadis no: 19423). 

Hadis tarihini konu edinen kitapların, sahâbenin hadis uğruna yaptığı ve sonraki nesilde sistemleşen, hadis ıstılahındaki adı ile “er-rıhle fî talebi’lhadîs/hadis uğruna yapılan seyahatler”e özel bir bölüm tahsîs ettiği görülür.

Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden hareketle Hz. Peygamber’in gayesini kavramak" manasına gelir. Hadislerin anlaşılmasını ve onlardan hüküm çıkarılmasını konu edinen bu ilim dalı, Hâkim Nîsâbûrî (v. 405/1014) tarafından “Fıkhü’l-hadîs, bu ilimlerin semeresidir. Dinin, varlığını devam ettirebilmesi de fıkhü’l-hadîse bağlıdır” diye nitelendirilir. Gerçekten de, fıkhü’l-hadîs disiplini sayesinde, hadis ve sünnetin yöresel bir tarih değil, sosyal-pratik bir hayat tarzı ve evrensel değerler taşıyan bir kaynak olduğu anlaşılır ve yaşanan çağın problemlerine ışık tutan alternatif çözüm yolları üretildiği görülür.

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünneti en iyi bilenleri takdiminin yanı sıra Medîne’nin dışından gelen ve kendilerine dini öğretecek kişilerin gönderilmesini talep eden Müslümanların da sünneti bilenlere öncelik verdiği anlaşılmaktadır. Nitekim Yemen’den gelen henüz İslâm’la yeni müşerref olmuş bir grup Hz. Peygamber’den kendilerine sünneti ve İslâm’ı öğretecek birisini göndermesini istemişler, Efendimiz de “ümmetiminin eminidir” diyerek Ebû ‘Ubeyde b. el-Cerrâh’ı işaret etmiştir

Sıradan/tecrübî bilginin ötesindekini bilenler ve gerçeğin bilgisini elde edenler, vahye muhatap olan peygamberlerdir ( A’râf 7/62; Yûsuf 12/86, 96). Bu yüzden, akletmeye, düşünmeye ve bilmeye yönelik ilâhî teşviklerle başlayan öğrenme arayışının yanlış yöne sürüklenmemesi ve hedefinden sapmaması için müslümanların önüne bir öğreten/muallim olarak Hz. Peygamber (s.a.v.)konulmuş, yeni dünyagörüşünün bilgi yapısı Peygamber aracılığı ile oluşturulmuştur.

Tevakkuf  adı  verilen  bu  yöntem, müşkil bir meselede tercihi zorunlu kılan sebepler; naklî ve aklî deliller olmadıkça hemen sonuca ulaşma yerine, başka delil ve karine aramak, bulunmaması hâlinde de durmak, çekimser kalmak, beklemek, görüş beyan etmemek ve kesin hükme varmamak, onun anlaşılmasını ve yorumlanmasını erteleyip zamana bırakmak demektir. Bazan, bir âyet veya hadisin mana ve maksadının anlaşılması için büyük çaba sarfedilmesine rağmen, ortaya çıkan problemin çözülmediği görülebilir. Böyle bir durum karşısında, ihtiyat gereği pek çok âlimin bir yöntem olarak tevakkufu benimsediği görülür.

Hadis kaynaklarında, ilk neslin Hz. Peygamber’in sünneti söz konusu olduğunda yöneticilere karşı çıkmaktan dahi çekinmediklerine dair örneklerin sayısı göz ardı edilemeyecek kadar çoktur. Bu örnekler, bilhassa Batılı araştırmacıların hadis kaynaklarını, rivâyet ve siyaset ilişkisi ekseninde okumaktan neşet eden şüphelerinin ve iddialarının isabetli olmadığını göstermektedir. Meselâ, ‘Ubâde b. es-Sâmit (r.a.), Hz. Mu‘âviye’nin ordu komutanı olduğu bir savaşta daha önce duymadığı için şüphe ile yaklaştığı bir rivâyeti “Mu‘âviye hoşlanmasa da biz Resûlullâh’tan -sallallâhü aleyhi vesellem- işittiklerimizi mutlaka söyleyeceğiz” diyerek nakletmekte ısrar etmiş, eğer bu tavır ordudan uzaklaştırılmasına ve ganimetten mahrum bırakılmasına mal olsa bile buna da razı olduğunu ifade etmiştir (Müslim, Müsakat ve müzâra‘a 15, hadis no: 4145). 

Abdullâh  b. Ömer sünnet konusunda, Hz. Peygamber’e ittibâen, hac dönüşü Resûlullâh’ın mola  verdiği  Zü’l-Huleyfe’de  konaklamaya  gayret  göstermesine  neden olacak derecede bir hassasiyete sahiptir. Nitekim oğlu Sâlim de babası gibi Zü’l-Huleyfe’de  Hz.  Peygamber’in  konakladığı  yeri  aramış,  etrafındaki insanların da burada mola vermelerini istemiştir.  

Fıkhü’l-hadîs, “hadislerin mana ve maksadını anlamak ve hadislerden
hareketle Hz. Peygamber’in gayesini kavramak" manasına gelir.

Varlık tasavvurunun ve âlem yapısının merkezine önce “tevhîdi” ve Allah inancını (Bakara 2/29, 165; Âl-i İmrân 3/32, 76), sonra zorunlu olarak “nübüvvet” (peygamberlik) kurumunu (Hâkka 69/38-52; Kıyâme 75/16-19) yerleştiren İslâm vahyi, var olmanın kaçınılmaz sonu olan “âhiret” kavramını da nihâi hedef olarak belirler (Bakara 2/28).