17. yüzyıldan 18. yüzyılın başına kadar olan
dönem Osmanlı Devleti’nin Duraklama Dönemi olarak
adlandırılır.

Osmanlı Devleti’nde XVII. Yüzyıl buhranının
sebepleri maddeler halinde sıralanacak olursa;
• Avrupa’nın kuvvetli merkezî hükûmetler kurması,
sömürgecilik yoluyla zenginleşmesi ve bilim,
teknoloji, felsefe ve kültür alanında büyük gelişmeler
kaydetmesi
• Coğrafi Keşiflerle İpek Yolu gibi Osmanlıların
hâkimiyetindeki eski ticaret yollarının önemini
kaybetmesi.
• Hanedan ve devlet adamlarının iyi yetişmemiş olması
• Merkezî otoritenin zayıflaması ve iltizam sistemine
geçişle birlikte mültezimlerin (vergi tahsildarları)
köylü üzerindeki baskıyı artırması üzerine yoksulluk
ve isyanların artması. (Celali İsyanları vb.)
• Yeniçeri Ocağı’nın ve askerlik teşkilatının bozulması,
savaşta elde edilen ganimetlerinin azalması.
• Devletin sınırlarının genişlemesiyle birlikte merkezî
otoritede yaşanan sorunlar olarak ifade edilebilir.

Kâtip Çelebi’ye göre Osmanlı Devletinin buhrana
giriş sebebi medrese sisteminin bozulmuş olmasıdır

II. Mustafa’dan sonra tahta çıkan III. Ahmet
(1703-1730) iç ve dış siyasette barış ortamını korumaya
özen gösterdi. Ancak Rusya’nın (baskı ve tecavüzleri
neticesinde) Osmanlı Devleti, Rusya ile savaşmaya
mecbur kaldı. Rusya’nın Orta Asya’daki yayılma siyaseti
ve Balkanlar’da yürüttüğü Slavlaştırma hareketi tehlikeli
boyutlara ulaşması üzerine 1711 Baharında başlayan Prut
savaşıyla Rus ordusu bozguna uğratılarak Azak Kalesi
geri alındı. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yapılan
savaştan sonra da Mora yeniden Osmanlı hâkimiyetine
geçti. Savaşlarda kazanıla bu başarılara rağmen diplomatik
görüşmelerde aynı başarı gösterilemediği gibi 1715-1718
yılları arasında süren Avusturya savaşında ise Osmanlı
Devleti mağlup olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça
Antlaşması’nı imzalamak zorunda kalmış ve Sırbistan’ın
önemli bir kısmını kaybetmişti.

Bu dönem 1718 ve1730 yılları arasını
kapsamaktadır.

İstanbul’da yoğun olarak lale yetiştirilmesinden ve
lalelerin dünyaya yayılmış olmasından dolayı döneme bu
isim verilmişti. III. Ahmet döneminde devlet erkânı,
Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupalıların üstünlüğünün
nedenlerinin araştırılması gereği üzerinde durarak
Osmanlının Avrupa tarzındaki ilk yenileşme hareketini
başlattı. Bu amaçla Damat İbrahim Paşa döneminde
Avrupa’ya gönderilen elçilerin sayısı artırıldı. Bu
dönemde imalathaneler açılarak Batı tarzı üretim biçimine
ağırlık verildi. Osmanlının temel ihracat maddesi olan
yünün yerini pamuk almıştır. İthalata, Avrupa’ya olan
bağımlılığı azaltmak için kaliteli kumaşların İstanbul’da
üretimine geçilmiştir Yine bu dönemde tercüme heyetleri
kurularak Arapça, Farsça ve Batı dillerinden eserler
tercüme edilmiştir. Macar asıllı bir Türk olan İbrahim
Müteferrika, Damat İbrahim Paşa’nın izniyle 1729’da
Müslümanlar arasında ilk matbaayı kurmuştur.

Batı’daki yenilikleri inceleyen Osmanlı devlet
adamları bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik
yeniliklerden daha çok Avrupa’nın saray yaşamının
gösteriş ve görkemini Osmanlı ülkesine getirme eğilimi
göstermiştir. Saray’ın güttüğü bu politika halk arasında
yoksulluk ve sıkıntıları artmıştır. Damat İbrahim Paşa
halkın yükünü azaltmak üzere 1723’te İran’a sefere
çıkılmasına karar vermiştir. Gerçekten de bu yıllarda
Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve
Osmanlıların Safevi Devleti’nin bu zayıf durumundan
faydalanması ihtimali yüksektir. 1723-1725 yılları
arasında süren İran Seferi’nde Batı İran tamamen ele
geçirilmiştir. Bu zafer halkın moralini yükseltmiş olsa da
çok geçmeden 1729’da, II. Tahmasb Batı İran’ın pek çok
bölgesini yeniden ele geçirmiştir. İran Seferi’nin son
aşaması İstanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir
isyanın patlak vermesine sebep olmuştur. Halkın
ekonomik sıkıntısına ve yüksek enflasyona rağmen Saray
erkânının geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve
eğlenceleri üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan
Yeniçeri Patrona Halil etrafında toplanarak isyan etmiştir.
“Artık köşk inşa edilmemesi” talebiyle gelişen isyan
sırasında Sadabad Sarayı’nın da içinde olduğu 120’yi
aşkın köşk üç günde yakılmıştır. III. Ahmet, Sadrazam
Damat İbrahim Paşa’yı azletmiş olmasına rağmen isyan
yatışmamış, padişah tahtan feragat etmek zorunda
kalmıştır. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut tahta geçmiştir.

1736 yılında kurulmuştur.

I. Mahmut döneminde kurulmuştur.

I. Mahmut döneminde özellikle askerî alanın
yenileşmesinde ilk ciddi adımlar atılmıştır. Bunların yanı
sıra I. Mahmut kültürel alanda da pek çok yeniliğe
öncülük etmiştir. Bu dönem İbrahim Müteferrika’nın
matbaasına Saray desteği sağlanmış, yazar ve sanatçılara
çeşitli yardımlarda bulunulmuştur. I. Mahmut, İstanbul’da
Ayasofya, Fatih ve Süleymaniye Camileri ile Topkapı
Sarayı’nda kütüphane açtırarak ülkenin dört bir yanına
gönderilen görevliler aracılığıyla önemli kitap ve el
yazmalarını toplatmıştır. Osmanlı Devleti’nin ilk kâğıt
fabrikası da Polonya’dan kâğıt ustalarının getirtilmesinden
sonra 1746’da Yalova’da faaliyete geçmiştir. İstanbul’un
su meselesinin kökünden çözülerek on yıllarca şehrin su
sıkıntısı çekmemesi de I. Mahmut dönemi icraatlarının bir
sonucudur.

III. Osman’ın 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra
Osmanlı tahtına 41 yaşındaki III. Mustafa geçmişti.
Sultan’ın dönemin Sadrazamı Mehmet Ragıp Paşa ile
birlikte izlemiş olduğu barışçı, dengeli ve tutarlı politika
neticesinde Hazine gelirleri artırıldı; vakıflara, tımarlara
ve iltizamlara sıkı denetim getirildi; ticaretin geliştirilmesi
yoluna gidildi; Saray masrafları kısıldı ve askerî alanda
bazı yenilikler yapıldı.

Savaşı sonuçlandıran antlaşma Küçük Kaynarca
antlaşmasıdır.

Küçük Kaynarca Antlaşması Osmanlı Devleti’nin
Karlofça’dan sonra imzaladığı en ağır ikinci antlaşmadır.
Antlaşma Osmanlıların toprak kaybından ziyade hukuk,
ticaret ve diplomasi alanında aldığı en büyük yenilgidir.
Ruslar kazandıkları bu zaferle Karadeniz’e yerleşmiş ve
Osmanlı’nın Ortodoks tebaasının haklarının
koruyuculuğuna soyunmuştur. Ruslar antlaşma
hükümlerine göre İstanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma
hakkı da elde etmiştir. Bu antlaşmayla aynı zamanda
İstanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri şehirlerde de
konsolosluk açma hakkına sahip oluyordu. Rus ticaret
gemilerinin Boğazlardan geçişi serbest hâle gelirken
antlaşma hükümlerine göre Osmanlılar Rusya’ya üç yılda
4 milyon ruble (on beş bin kese) savaş tazminatı ödemeyi
de kabul ediyordu.

Osmanlı Devleti, Küçük Kaynarca Antlaşması ile
Kırım’ı kaybetmekle birlikte Kırım tatarlarının dinî
meselelerini vesile ederek bölge ile bağını devam
ettirmeye çalışacaktı. Küçük Kaynarca Antlaşması, Rus
ordusunun Osmanlı topraklarından çekilmesini sağlamışsa
da Osmanlı Devleti açısından bedeli çok ağır olmuştu. Çar
Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarzında
yenileyen Ruslar karşısında alınan bu yenilgi, Osmanlı
devlet adamlarına ordunun aynı şekilde bir yenileşmeye
kaçınılmaz ve hızlı bir şekilde ihtiyacı olduğunu bir kez
daha göstermiştir.

Osmanlı Devleti’nde I. Abdülhamit devri 1774 ile
1789 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır.

Sultan I. Abdülhamid döneminde askerî alanda
hızlı bir yenileşme hareketi başlamış ve bu hareket, III.
Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel
oluşturmuştur. Bu dönemde Humbaracı Ahmet Paşa’nın
askerî alanda yaptığı düzenlemelere benzer şekilde
yenilikler yapan bir başka ismin faaliyetleri öne çıkmıştır.
Aslen Macar olan Fransa doğumlu Baron François de Tott
1755’te İstanbul’a gelmiş, 1767’de Paris’e dönerek burada
çeşitli görevler almış ve 1769’da yeniden İstanbul’a
gelerek Boğaz tahkiminde görev yapmıştı. Sürat Topçuları
Ocağı’nı kuran Tott, 1771-76 yılları arasında toplar
döktürmüş, Boğaz’da kaleler inşa ettirmiş ve 1773’te
Mühendishane’yi kurmuştu. Daha sonra Mühendishane-i
Bahr-i Hümayun adını alan Hendesehane, kapsamlı bir
askerî okula dönüştürüldü. Bu dönemde de Fransızca
askerî ders kitaplarının tercümesi faaliyetlerine devam
edildi ve Yeniçeri Ocağı iyileştirilmeye çalışıldı.

Avrupa malları karşısında yerli pazarın korunması
amacıyla yerli malının zorunlu tutulduğu dönem I.
Abdülhamit zamanına denk gelmektedir.

III. Ahmet ile başlayıp I. Abdülhamid dönemine
kadar süren 18. yüzyıl Osmanlı yenileşme hareketi, her ne
kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin
köklü dönüşümlerine kaynaklık etmişse de yapıldıkları
devirde büyük ilerlemeler kaydedilememişti. 18. yüzyıl
yenileşmesiyle Osmanlı Devleti’nin gerilemeden
kurtulamamış olmasının nedenleri, bu yüzyılda yapılan
yeniliklerin niteliği ile doğrudan ilişkidir. Lale Devri ile
Osmanlı Devleti yönünü Avrupa’daki gelişmelere
dönmüş, yeni müesseselerin kurulmasından ziyade
fonksiyonlarını tümüyle kaybetmiş olan eski
müesseselerin ıslahına çalışılmıştır. Bu amaçla
Avrupa’dan pek çok uzman getirilmiş, ancak bunlar içinde
işinin ehli olduğu gibi olmayanlar da yer almıştır. Yapılan
ıslahatlar kişilerle sınırlı kalmış, kişilerin görevden
ayrılması ile bu ıslahatlar da sona ermiştir.

Bu antlaşma 4 Ağustos 1791yılında imzalan
Ziştovi antlaşmasıdır.

Bu antlaşma Osmanlı ile Rusya arasında 10 Ocak
1792 yılında imzalanan Yaş Antlaşmasıdır.

III. Selim Nizam-ı Cedit (Yeni Düzen)” adı
verilen ıslahat hareketine başladı. Ne var ki bu dönemki
yeniliklerde zorunlu olarak askerî alana ağırlık verilmesi,
Nizam-ı Cedit hareketinin ordunun düzenlenmesine
yönelik bir hareket olarak anlaşılmasına yol açtı. Oysa
Nizami Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sosyal ve askerî
alanı kapsayan bir hareketti. Nitekim merkezî otoritenin
güçlendirilmesi ve devletin sarsılan iktidarının
sağlamlaştırılması amacıyla çıkarılan birtakım
kanunnamelerle idari, adli ve sosyal alanda yeni bir düzen
kurulmaya çalışıldı. Bunlardan başka Nizam-ı Cedit
hareketiyle “Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması, ulemanın
nüfuzunun kırılması, şeyhülislamların siyaseti yönlendiren
fetvalarına son verilmesi, Avrupa’nın ilim, sanat, askerlik,
ziraat, ticaret ve medeniyet hayatında yaptıkları
yeniliklerin Osmanlı Devleti’nde de uygulanması”
amaçlandı.

III. Selim dönemi, Nizam-ı Cedit hareketinde
Avrupa tarzında bir ordunun kurulması ve eski askerî
kurumların modernleştirilmesi amaçlandı. Askerlikle ilgisi
olmayanlar Yeniçeri Ocağı’ndan çıkarıldı. Askerlerin
ücretleri artırılarak, dirliklerin saray gözdeleri yerine
askere verilmesi kararı alındı. Yenileşme hareketinin
başarılı olduğu topçu, humbaracı, lağımcı, top-arabacı
ocaklarındaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu
askerlere kışlada kalma zorunluluğu getirildi. Eski
kurumların ıslahı çalışmalarının yanı sıra Avrupa
tarzındaki yeni ordu ise Nizam-ı Cedit adıyla 24 Şubat
1793’te kuruldu. Yeni orduyu ve eski askerî kurumları
nitelikli askerlerle güçlendirmek maksadıyla 1795’te
Mühendishane-i Berr-i Hümayun (Kara Mühendishanesi)
kuruldu. Mühendishane’de Fransız hocalardan
faydalanıldı. Burada Fransızca zorunlu dil olarak
okutuldu. Ayrıca Mühendishane’nin Kütüphanesi de kısa
zamanda Fransızca kitaplarla zenginleştirildi.

1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve
Berlin’de daimi elçilikler açıldı. Bu elçilikler pek çok
Osmanlı aydının yetişmesine, yabancı dil öğrenimlerine,
Avrupa ülkelerindeki fikir akımlarını tanımalarına hizmet
etti. Böylece Batı’dan haberdar ve Batı’ya yönelik küçük
bir azınlık oluşmaya başladı. III. Selim, eyalet idari
teşkilatını yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine
merkezî otoriteyi güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve
güvenilir idareciler atadı. Böylece kadıların görevlerini
yapmaları sağlandı ve rüşvet almaları büyük oranda
engellendi. Tımar ve zeamet de yeniden düzenlenerek
Hazine’ye gelir sağlandı.

İthalatın ihracatın önüne geçmemesi, memleketin
madenlerinin işlenmesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim
eşyalarının ithalatının yasaklanması, sikkelerin değerinin
düşürülmemesi ve halkın israftan kaçınması layihalarda
öne çıkarılan belli başlı ticari ve iktisadi önlemlerdi.
Tüccar ve esnaf gediklerinin kaldırılmasıyla serbest hâle
getirilen ticaretin geliştirilmesi yoluna gidildi. Böylece
Osmanlı sanayi ve ticareti Avrupa’da olduğu gibi serbest
rekabet ortamına açılıyordu.

Bu antlaşma 25 Temmuz 1802 yılında imzalanan
Paris Antlaşmasıdır.

III. Selim döneminin sonunu getiren isyan
Kabakçı Mustafa isyanıdır.

III. Selim’in Nizam-ı Cedit hareketi eski
düzenden şahsi çıkarları olan kişi ve gruplar tarafından
tepkiyle karşılanmıştı. Dünyanın en kuvvetli askerî sayılan
Osmanlıların Avrupalılardan askerî usul öğrenmesi ve
Avrupa elbiselerini giymesi eleştirilerin odağına
yerleştirilmişti. Mevcut düzenden faydalananlar arasında
subaylar, İstanbul’un orta ve yüksek tabakası ile merkezî
hükûmete kafa tutmaya başlamış olan yerel iktidarlar
(ayan, voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve
bazı din adamları bulunuyordu. Yeniçeri ulufelerini satın
alan bazı devlet ricali, din adamı, Fenerli Rumlar ve
Yahudiler ile bazı İstanbullular için Yeniçeri Ocağı aynı
zamanda bir gelir kapısı durumuna gelmişti. Asker
ocaklarının yeni bir düzene tabi tutulması ile bu gruplar
gelirlerinden mahrum kalmışlardı. Yeni düzenden çıkarları
olumsuz yönde etkilenen bu şahıs ve grupların desteğiyle
Nizam-ı Cedit hareketine karşı olanlar, Karadeniz Boğazı
kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabakçı Mustafa
önderliğinde isyan ederek İstanbul’a doğru yürümeye
başladılar.

İsyancılar 28 Mayıs’ta III. Selim’den Nizam-ı
Cedit ordusunun kaldırılmasını ve 11 kişinin idamını
istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV.
Mustafa geçirildi. 1808’de de Nizam-ı Cedit ordusu
lağvedildi.

Bu dönem 1808 ve 1839 yılları arasını
kapsamaktadır.

IV. Mustafa’nın (1807-1808) kısa saltanat
döneminde III. Selim’in başlatmış olduğu yenilikler
durdurularak çok sayıda Nizam-ı Cedit yanlısı da
öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Ocağı ile 31 Mayıs
1807’de bir anlaşma yaptı. Bu anlaşmaya göre Kabakçı
İsyanından Yeniçeri Ocağı sorumlu tutulmayacak ve buna
karşılık Ocak da devlet işlerine karışmayacaktı. Bu sırada
öldürülmekten kurtulmayı başarmış olan yenilikçiler
Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa’nın etrafında
toplanmıştı. Yenilikçiler, Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa
Paşa önderliğinde 10 bin mevcutla İstanbul üzerine
yürüdü. Alemdar Mustafa Paşa’nın Saray’a saldırdığı
sırada IV. Mustafa hal’ edilmesini önlemek amacıyla III.
Selim’i öldürtmüştü. Yenilikçilerin Saray’a karşı elde
ettiği başarı neticesinde II. Mahmut tahta çıkarıldı ve
Alemdar Mustafa Paşa da sadrazam oldu.

II. Mahmut tahta geçişi 1808 ile 1839 yılları
arasındaki dönemi kapsamaktadır.

II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî
otoritenin sağlanmasına yönelik icraatlara ağırlık verdi.
Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa’nın yönlendirmesiyle
merkezî iktidarı zayıflatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol
altına alınmak istendi. Bu maksatla 29 Eylül 1808’de
ayanlar ile Yeniçeri Ocağı’nın düzenlenmesi, ayanları n
hak ve imtiyazları ile devlete karşı sorumluluk ve
vazifeleri ve buna karşılık devletin ayanlara karşı tutumu
konuşuldu. Varılan mutabakat neticesinde 7 Ekim 1808’de
ayanlar ile Saray arasında Sened-i İttifak belgesi
imzalandı.

Bu senetle ayanlar Padişah’a sadakatlerini ilan
ederken Padişah da ayanları koruma sözü vermekteydi.
Ayrıca ayanlar vergileri Saray’ın isteği doğrultusunda
toplayacakları ve kendi bölgelerinin dışına el
uzatmayacakları hakkında da teminat vermekteydi.
Ayanların merkeze bağlılıklarının karşılığı olarak
Sadrazam, keyfi davranışlarda bulunmayacağını, ayanların
etki ve yönetim alanlarına karışmayacağını ilan ediyordu.
Bu ittifakla ayanların mallarının babadan oğula geçmesi
usulünün Saray tarafından kabul edildiği de imza altına
alınıyordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek maksadıyla
yerel iktidarlarla imzalanmış olan bu senet halkın
genelinin çıkarlarını ilgilendiren maddeler de
içermekteydi. Sened-i İttifak’ta vergilerin haksız ve ezici
olmaması, reayaya zulmün yasaklanması, bir suç
işlenmesi durumunda soruşturma yapılmadan ceza
verilmemesi gibi kişi haklarını korumaya yönelik
hükümler bulunmaktaydı.

Osmanlı devlet adamlarının devletin eski gücüne
ulaşması için ayanlarla merkezî otorite arasındaki iktidar
ilişkilerini düzenlenmeye çalıştığı bu belge, aynı zamanda,
Osmanlı Devleti’ndeki anayasallaşma sürecini başlatan ilk
belgelerden biri olarak kabul edilmektedir. Tartışmasız
olan bir başka gerçek de şudur ki her ne kadar uygulanma
imkânı bulamamış ve kâğıt üzerinde kalmış olsa da
Osmanlı tarihinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle
sınırlandırılmıştır.

Mehmet Ali Paşa, Mısır’da yürüttüğü yenilik
hareketi sayesinde ekonomiyi düzeltmiş, gelirleri büyük
ölçüde artırmış, modern ve güçlü bir ordu kurarak
donanmasını da geliştirmişti. Mısır’ın yükselişte olduğu
bu tarihlerde bağlı bulunduğu merkez, Osmanlı Devleti,
yenilik çabalarına rağmen büyük devletlerle ve iç
isyanlarla boğuşarak zayıflıyor, kudretini kaybediyordu.
Osmanlılar Mora İsyanını bastırmak üzere Mehmet Ali
Paşa’dan yardım istemiş ve Mehmet Ali Paşa’nın
kuvvetleri burada büyük bir başarı kazanmıştı. Mora
başarısına karşılık Suriye’yi isteyen Mehmet Ali Paşa’ya
sadece Girit verildi. Bu olaylar İstanbul ve Mısır arasında
gergin bir dönemin başlamasına sebep olmuştu. Osmanlı
ordusunun Rus seferini 12 bin kişilik bir kuvvetle takviye
edeceği sözünü veren Mehmet Ali Paşa yalnızca 25 bin
kese altın vermekle yetinince gerginlik tırmanmaya
başladı. 20 Ekim 1831’de Mehmet Ali Paşa’nın oğlu
İbrahim Paşa kumandasındaki 35 bin mevcutlu Mısır
ordusu Suriye’ye doğru yola çıktı.

İstanbul ile anlaşmaya yanaşmayan Mehmet Ali
Paşa ve İbrahim Paşa için Saray, idam ferman› çıkardı.
Ancak Suriye’yi ele geçiren Mısır ordusu Anadolu’ya
doğru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ulaşan
İbrahim Paşa, 2 Şubat 1833’te kışı Bursa’da geçirmek için
II. Mahmut’tan izin istedi. Ardından Adana’yı isteyen
İbrahim Paşa, bu teklifin kabul edilmemesi hâlinde
ordusunun İstanbul’a yürüyeceği tehdidinde bulundu.
Osmanlı devlet adamları, tehlikenin bu kadar yaklaşmış
olması nedeniyle yardım arayışı içine girdiler. Fransa
Mehmet Ali Paşa’yı destekliyordu; İngiltere ise o sıralarda
Avrupa siyasetine ve kendi iç meselelerine yoğunlaşmıştı.
Rusya Osmanlının yardım isteyebileceği tek kuvvet
durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali
Paşa kuvvetlerine karşı koymak üzere Beykoz’a asker
çıkardı. Bunun üzerine Rusya’nın Osmanlı ile yaptığı
ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlenmesini
istemeyen İngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali
Paşa’ya çevirdi. Mücadeleye büyük devletlerin de dahil
olması neticesinde 8 Nisan 1833’te İbrahim Paşa ile
Kütahya’da anlaşmaya varıldı. Buna göre İbrahim Paşa’ya
Cidde, Şam, Halep valilikleri ile Adana muhassıllığı,
Mehmet Ali Paşa’ya ise Mısır’dan başka Girit Valiliği
veriliyordu.

İbrahim Paşa ile anlaşma sağlanmış olmasına
rağmen II. Mahmut Mısır’ın yakın gelecekte yeni bir
tehlike arz etmesi ihtimaline karşı Rusya ile 8 Temmuz
1833’te sekiz yıllık bir ittifak ve yardım anlaşması olan
Hünkâr İskelesi Antlaşması’nı imzaladı.

Bu antlaşmayla Ruslar yeni bir saldırı durumunda
Osmanlıya yardıma geleceklerdi. Bunun karşılığı olarak
ise Boğazlar Rusya’ya açılıyordu. İngiltere ve Fransa’nın
Boğazların statüsündeki bu değişikliği kabul
etmeyeceklerini ilan etmesi yeni bir kriz yaratmıştı. Kriz,
Rusya’nın antlaşmayla elde ettiği hakları Avusturya ile
paylaşmayı kabul etmesiyle sona erdirildi.

Osmanlı Devleti yalnız Rusya’nın değil diğer
Avrupa ülkelerinin de müdahalesine açık bir hâle
geliyordu. II. Mahmut Mısır meselesini nihai olarak sona
erdirebilmek maksadıyla İngiltere’nin de desteğini almayı
zorunlu görmüş ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de
Osmanlı- İngiliz Ticaret Antlaşması’nı (Balta Limanı
Antlaşması) imzalamıştı. Bu antlaşma ile İngilizlere
kapitülasyonları dahi aşan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu.
Balta Limanı Antlaşması ile Osmanlı Devleti kendi
tüccarlarına bile vermediği imtiyazı İngiliz tüccarlarına
veriyor, onları iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli
ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-i vahit) de bu
antlaşmayla tamamen kaldırılıyordu. Gerçi Osmanlı devlet
adamları yed-i vahit usulünü kaldırmayı Mısır
ekonomisini geriletmek maksadıyla kabul etmişti; ancak
bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanlı ekonomisini
zarara uğratacaktı. Balta Limanı Antlaşması ile Osmanlı
ülkesi açık bir pazar hâline getirilirken devletin Avrupalı
devletlere iktisadi bağımlılık süreci de başlamış oldu.

III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da
yeniliklerine askerî alandan başlamış ve 14 Ekim 1808’de
Sekban-ı Cedit Ocağı’nı kurmuştu. Yeniçerilerin
talimlerden kaçmaması için İstanbul esnafına dahi talim
zorunluluğu getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden
ayaklanarak Alemdar Mustafa Paşa’yı öldürdüler ve II.
Mahmut bu olay üzerine Sekban-ı Cedit Ocağı’nı
dağıtmak zorunda kaldı. Bir süre sonra yeniden
yeniçerilerin yeniden isyan etmeleri üzerine yeniçeri ocağı
kaldırıldı.

Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek
vilayet vergilerinin merkeze aktarılması sağlandı. 1834’te
Evkaf Vekâleti kurularak vakıf gelirleri merkeze aktarıldı
ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun
ihtiyaçları için tahsis edildi. 30 Mart 1838’de alınan
kararla sadrazamlık kurumu Başvekâlet adını aldı. Adli
işleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-ı Adliye, idari işleri
yürütmek üzere Dar-ı fiûra-yı Bâb-ı Âli ve askerî işleri
yürütmek üzere Dâr-ı fiûra-yı Askerî kuruldu.

1826’da ilk kez dört öğrenci eğitim görmek için
Avrupa’ya gönderildi. Kısa bir zaman sonra Avrupa’ya
gönderilen öğrenci sayısı 300’e çıkarıldı. 1827 yılında
açılan tıp okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetiştirilmesi
sağlandı. Avrupalı eserlerin Türkçeye tercümesi
faaliyetleri bu dönemde de devam etti. 1831’de Muzika-i
Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye adıyla
Fransız modelinde iki yeni okul açıldı. Bundan başka ilk
ve orta seviyede devlet memuru yetiştirmek amacıyla
Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-ı Edebi açıldı.
İstanbul ile sınırlı olmak kaydıyla bu dönem ilköğretim
zorunlu hâle getirildi.

1815’te Saray Topkapı’dan Dolmabahçe’ye
taşınarak eski saray usullerinde pek çok değişiklik yapıldı.
Artık Avrupalı gibi pantolon giymeye başlayan Osmanlı
Sultanı, Avrupalı tarzda protokolleri de yerine getirerek
yurt içinde inceleme gezilerine çıkmaya başladı. 1828’te
askere, 3 Mart 1829’da çıkarılan kıyafet nizamnamesiyle
ulema dışındaki tüm sivillere fes giyme zorunluluğu
getirildi.

15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan
ettiler; iki gün sonra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun
zamandır devlete zarar veren bu askerî kurum nihayet
ortadan kaldırıldı. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması olayı
Vaka-i Hayriye olarak adlandırıldı. Ocak’ın
kaldırılmasından sonra Avrupa ölçüsünde düzenlenmiş,
modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye
kuruldu.

1639’da imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşması

Doğu sınırı Hazar Denizi'ne, Batı sınırı Erdel (Romanya) - Uyvar'a (Slovakya) ulaşmıştır.

1. Avrupa’nın kuvvetli merkezî hükûmetler kurması, sömürgecilik yoluyla zenginleşmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alanında büyük gelişmeler kaydetmesi.
2. Coğrafi Keşiflerle İpek Yolu gibi Osmanlıların hâkimiyetindeki eski ticaret yollarının önemini kaybetmesi.
3. Hanedan ve devlet adamlarının iyi yetişmemiş olması.
4. Merkezî otoritenin zayıflaması ve iltizam sistemine geçişle birlikte mültezimlerin (vergi tahsildarları) köylü üzerindeki baskıyı artırması üzerine yoksulluk ve isyanların artması. (Celali isyanları vb.)
5. Yeniçeri Ocağı’nın ve askerlik teşkilatının bozulması, savaşta elde edilen ganimetlerinin azalması.
6. Devletin sınırlarının genişlemesiyle birlikte merkezî otoritede yaşanan
sorunlar.

Tereddî ve tagayyür (yozlaşma ve bozulma)

Osmanlı medreselerinin bozulmuş olmasını devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak gösterir.  Ona göre medreseler taassup içine düşmüştür oysa âlimler pozitif bilimler ve felsefeye yönelmelidir.

1718- 1730 yılları arasını kapsayan bu yenileşme dönemine, İstanbul’da yoğun olarak lale yetiştirilmesinden ve lalelerin dünyaya yayılmış olmasından dolayı bu isim verilmiştir.

Humbaracı Ocağı

Ruslar kazandıkları bu zaferle Karadeniz’e yerleşmiş ve Osmanlı’nın Ortodoks tebaasının haklarının koruyuculuğuna soyunmuştur. Ruslar antlaşma hükümlerine göre İstanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakkı da elde etmiştir. Bu antlaşmayla aynı zamanda İstanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri şehirlerde de konsolosluk açma hakkına sahip oluyordu.

Mühendishane

Avusturya ile 4 Ağustos 1791’de yaptığı Ziştovi Antlaşması ile.

Askerî alanda yenileşme yapılmasının zarureti

Siyasi, iktisadi, sosyal ve askerî alanlar

Nizam-ı Cedit ordusunun masraflarının karşılanması için kurulmuştur.

Devletin yabancı devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupalı ülkelerle ilişki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin açılması gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden başlamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler açıldı. Bu elçilikler pek çok Osmanlı aydının yetişmesine, yabancı dil öğrenimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir akımlarını tanımalarına hizmet etti. Böylece Batı’dan haberdar ve Batı’ya yönelik küçük bir azınlık oluşmaya başladı.

Kastamonulu Kabakçı Mustafa İsyanı

Bu senetle ayanlar Padişah’a sadakatlerini ilan ederken Padişah da ayanları koruma sözü vermekteydi. Ayrıca ayanlar vergileri Saray’ın isteği doğrultusunda toplayacakları ve kendi bölgelerinin dışına el uzatmayacakları hakkında da teminat vermekteydi.
Ayanların merkeze bağlılıklarının karşılığı olarak Sadrazam, keyfi davranışlarda
bulunmayacağını, ayanların etki ve yönetim alanlarına karışmayacağını ilan ediyordu. Bu ittifakla ayanların mallarının babadan oğla geçmesi usulünün Saray tarafından kabul edildiği de imza altına alınıyordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek maksadıyla yerel iktidarlarla imzalanmış olan bu senet halkın genelinin çıkarlarını ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i İttifak’ta vergilerin haksız ve ezici olmaması, reayaya zulmün yasaklanması, bir suç işlenmesi durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmemesi gibi kişi haklarını korumaya yönelik hükümler bulunmaktaydı.

Yunanistan

İltizam ve vakıf arazilerinden ağır vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmaya başlamış olması.

Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze aktarılması sağlandı. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vakıf gelirleri merkeze aktarıldı ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçları için tahsis edildi. Bu dönemde idari alanda yapılan yeniliklerle modern bir devlet teşkilatı ve bürokrasisinin kurulması yolunda önemli adımlar atıldı. Avrupa tarzında düzenlenen yeni devlet teşkilatında eski müesseseler kaldırılarak yeni müesseseler oluşturuldu. 30 Mart 1838’de alınan kararla sadrazamlık kurumu Başvekâlet adını aldı. Adli işleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-ı Adliye, idari işleri yürütmek üzere Dar-ı Şûra-yı Bâb-ı Âli ve askerî işleri yürütmek üzere Dâr-ı Şûra-yı Askerî kuruldu. 1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bayındırlık işlerini yürütmek üzere de yeni meclisler açıldı.

1815’te Saray Topkapı’dan Dolmabahçe’ye taşınarak eski saray usullerinde pek çok değişiklik yapıldı. Artık Avrupalı gibi pantolon giymeye başlayan Osmanlı Sultanı, Avrupalı tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine çıkmaya
başladı. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da çıkarılan kıyafet nizamnamesiyle ulema dışındaki tüm sivillere fes giyme zorunluluğu getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tan
getirtilen ustalara Eyüp’te Feshane kurduruldu. İlk Türkçe Osmanlı gazetesi olan
Takvim-i Vekayi 1 Kasım 1831’de haftalık olarak yayın hayatına başladı. İlk nüfus
sayımı, ilk karantina ve posta teşkilatının kurulması gibi yenilikler de II. Mahmut
döneminde gerçekleştirildi.