Türkiye’nin adaylığı 1999 Helsinki Zirvesi’nde ilan edilmiş, 2004 Brüksel Zirvesi’nde ise Türkiye’nin 3 Ekim 2005 tarihinde müzakerelere başlayacağı ilan edilmiştir. Bu nedenlerle Türkiye’nin AB ile olan ilişkilerinde 1999 Helsinki ve 2004 Brüksel zirveleri önem taşır.

16-17 Aralık 2004 tarihlerinde gerçekleşen Brüksel Zirvesinde liderlerin gündemindeki konular Genişleme, Terörizmle mücadele, 2007-2013 mali çerçevesi, AB Uyuşturucu Stratejisi ve Dış İlişkiler olmuştur. Zirve sonucunda ilan edilen sonuç bildirgesinin Türkiye için en önemli kısmı genişleme başlığı altında verilmiştir.
Bu zirvenin sonuç bildirgesinde Türkiye’nin diğer aday ülkelere uygulanan kriterler temelinde birliğe aday olduğunun altı çizilmiş, yapılan yasal değişikliklerin uygulamaya konması ile birlikte Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yeterince karşılamış olduğu belirtilmiş ve müzakerelerin 3 Ekim 2005’te başlayacağı ilan edilmiştir. Bu bildirgede aynı zamanda Hırvatistan’ın da Nisan 2005’te katılım müzakerelerine başlayacağı belirtilmiştir.
Kuşkusuz, müzakerelerin başlangıç tarihinin belirlenmesi bu zirvenin Türkiye için en önemli sonucudur. Böylelikle, 1999 Helsinki Zirvesi ile bir anlamda yeniden başlayan adaylık sürecinde bir sonraki aşama olan müzakere sürecine girilmiştir

Müktesebat AB’nin kuruluşundan itibaren geçirdiği değişim ve gelişim boyunca kabul edilen ve tüm üye ülkeleri bağlayan ortak hukuki metinlerin tümüne verilen addır.
Müktesebatı şu ana başlıklar altında toplanır:
• AB’nin kurucu antlaşmaları,
• Bu antlaşmalara göre kabul edilen mevzuat ve kararlar ile Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (ATAD) içtihadı,
• Ortak dış politika ve güvenlik politikası ile ilgili ortak hareket planları, ortak pozisyon kararları, deklarasyonlar, sonuçlar ve diğer kararlar,
• Adalet ve İçişleri çerçevesinde kabul edilen ortak hareket planları, ortak pozisyon kararları, imzalanan konvansiyonlar, kararlar, açıklamalar ve diğer kanunlar;
• Birlik tarafından ve üye devletlerce kendi aralarında Birlik faaliyetlerine ilişkin olarak imzalanan anlaşmalardan oluşur.

Katılım müzakereleri 35 fasıl altında toplanmıştır, son iki fasıl diğer fasılların hepsinde müzakereler tamamlandığında müzakere edilmeden otomatik olarak sonuçlandırılır. Bu fasıllar şöyle sıralanabilir:
1. Malların Serbest Dolaşımı
2. Kişilerin Serbest Dolaşımı:
3. İş Kurma Hakkı ve Hizmet Sunma Serbestisi
4. Sermayenin Serbest Dolaşımı
5. Kamu İhaleleri
6. Şirketler Hukuku
7. Fikri Mülkiyet Hukuku
8. Rekabet Politikası
9. Mali Hizmetler
10. Bilgi Toplumu ve Medya
11. Tarım ve Kırsal Kalkınma
12. Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası
13. Balıkçılık Politikası
14. Taşımacılık Politikası
15. Enerji
16. Vergilendirme
17. Ekonomik ve Parasal Politika
18. İstatistikler
19. Sosyal Politika ve İstihdam
20. İşletme ve Sanayi Politikası
21. Trans-Avrupa Ağları
22. Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu
23. Yargı ve Temel Haklar
24. Adalet, Özgürlük ve Güvenlik
25. Bilim ve Araştırma
26. Eğitim ve Kültür
27. Çevre
28. Tüketici ve Sağlığın Korunması
29. Gümrük Birliği
30. Dış İlişkiler
31. Dış Güvenlik ve Savunma Politikası
32. Mali Kontrol
33. Mali ve Bütçesel Hükümler
34. Kurumlar
35. Diğer Konular

Müzakere Çerçeve Belgesi katılım müzakerelerinin temel belgelerinden biridir. Aday ülkelerle yapılan katılım müzakereleri, her ülke için ayrı olarak hazırlanan müzakere çerçevesine göre yürütülür. Müzakere Çerçeve Belgesi’nin belirleyici özelliği aday ülkenin içinde bulunduğu durum göz önüne alınarak hazırlanması ve müzakerenin işleyiş, biçim ve kurallarını bütün ayrıntılarıyla ele almasıdır.

İlerleme Raporları AB’nin aday ülkenin genel olarak siyasi ve ekonomik kriterlerde ve özel olarak her müktesebat faslında bir yıl içinde kat ettiği yolu değerlendirdiği belgedir. Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan ve her yılın sonbaharında ilan edilen İlerleme Raporu Türkiye için ilk olarak 1998 yılında yayınlanmıştır ve o tarihten itibaren her yıl düzenli olarak yayınlanmaktadır. Avrupa Komisyonu 2017 yılı başında aldığı bir kararla İlerleme Raporlarını bundan böyle iki yılda bir yayınlama kararı almıştır.

Katılım Ortaklığı Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan ve Konsey tarafından onaylandıktan sonra AB Resmî Gazetesi’nde yayımlanan ve müzakerelerin AB tarafınca belirlenen yol haritasıdır. İlerleme Raporlarından farklı olarak bir kaç senede bir yenilenen Katılım Ortaklıklarında siyasi ve ekonomik kriterler açısından aday ülkenin kısa ve orta vadede yapması gerekenler, ayrıca müzakere fasıllarındaki kısa ve orta vadeli hedefler belirtilir. Kısa vadeli hedeflerin 1-2 yıl içerisinde, orta vadeli hedeflerin 3-4 yıl içerisinde yerine getirilmesi beklenir. Yerine getirilen ve getirilmeyen hedefler doğrultusunda Katılım Ortaklığı güncellenir, ulaşılan hedefler çıkarılır, getirilmeyenlerin takvimi yenilenir.

Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Programı, kısa adıyla Ulusal Program’da aday ülke Türkiye, Katılım Ortaklığında belirlenen hedeflerin nasıl bir takvimle yerine getireceğini, hangi kurumların hangi hedeften sorumlu olacağını ve mali kaynakların kullanımını detaylı olarak açıklar. Her aday ülke gibi Türkiye’nin de Ulusal Program’ında Katılım Ortaklığı’nda önerilen takvime uyması esastır. Ulusal Program ilk kez 2001’de hazırlanmış, 2003 ve 2008’de güncellenmiştir.

1999 Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylığının ilan edilmesinin ardından üyelik müzakerelerinin eşgüdümü amacı ile 2000 yılında Avrupa Birliği Genel Sekreterliği (ABGS) kurularak Türkiye’nin müzakereleri yürütürken ihtiyacı olan kurumsal kapasite güçlendirilmiştir.
Türkiye’nin 2004 yılı Aralık ayında müzakerelere başlayacağı ilan edildikten sonra 2005 yılının Haziran ayında devlet bakanı seviyesinde bir baş müzakereci atanmıştır. Daha sonra bir süreliğine baş müzakerecilik görevi Dışişleri Bakanı tarafından sürdürülmüştür. 2009 yılının Ocak ayında baş müzakerecilik görevinin de ayrı bir bakan tarafından yürütüldüğü yeni bir devlet bakanlığı oluşturulmuştur. Temmuz 2011 genel seçimlerinden sonra kurulan 61. hükümette devlet bakanlığı AB Bakanlığı’na yükseltilmiş, Bakan baş müzakerecilik görevini üstlenmiş, ABGS de yeni bakanlığın bürokrasisini oluşturmuştur.
En son Mayıs 2018’te AB Bakanlığı kaldırılmıştır ve Temmuz 2018’den bu yana Dışişleri Bakanlığı altında Avrupa Birliği Başkanlığı olarak faaliyetine devam etmektedir. Eski ABGS Avrupa Birliği Başkanlığı altında yeniden yapılandırılmıştır.
Avrupa Birliği Başkanlığı altında bulunan ve katılım müzakerelerinden sorumlu Katılım Politikası Başkanlığı şu görev tanımına sahiptir:
1. Avrupa Birliğine üyelik müzakere süreci ile ilgili çalışmaları izler ve koordine eder,
2. Ulusal Programın hazırlanması, uygulanması, izlenmesi ve raporlanması çalışmalarını koordine eder,
3. Avrupa Komisyonu İlerleme Raporunun Türkiye katkısının hazırlanması ile ilgili çalışmaları koordine eder.
4. İç Koordinasyon ve Uyum Komitesinin (İKUK) sekretarya hizmetlerini yürütür.
Diğer üst düzey yapı Reform Eylem Grubu (REG)’dir ve Adalet, Dışişleri, Hazine ve Maliye ile İçişleri Bakanlarından oluşur.
Ayrıca Aralık 2009’dan bu yana 81 vilayette AB Daimi Temas Noktası görevini yürüten bir Vali Yardımcısı mevcuttur.

Komisyon ve Genişleme Genel Müdürlüğü
Avrupa Komisyonunu AB’nin hükûmeti gibi düşünebiliriz. Her hükûmette olduğu gibi Komisyonda da bakanlık düzeyinde birimler bulunur. Ancak bu birimlere bakanlık değil Genel Müdürlük denir. Gerek Türkiye’nin gerek diğer aday ülkelerin adaylığı konusunda en önemli rolü oynayan kurum Genişleme Genel Müdürlüğüdür.
Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu
Türkiye’nin müzakerelerde kaydettiği ilerlemeyi yerinde takip etmek üzere Komisyon’un diğer aday ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de bulunan temsilciliğidir. Bu kurumun başında büyükelçi statüsünde bir diplomat bulunur.
Diğer AB Kurumlarının Müzakerelerdeki Görev ve Yetkileri
Avrupa Parlamentosu özellikle Dış İlişkiler Komisyonu vasıtasıyla müzakere sürecini denetler. Her aday ülke için tayin edilen bir Avrupa vekili (Europarliamentarian veya Eurodeputy) raportör ülkenin performansıyla ilgili yıllık bir rapor yazar.

Müzakerelerin ilk ayağını tarama süreci oluşturur. Tarama süreci, aday ülkenin müzakereler başlamadan önce ulusal mevzuatının bulunduğu durumun tespitidir. Her müzakere başlığı için iki toplantı düzenlenir. Birinci toplantıda Komisyon yetkilileri aday ülkenin yetkililerine yapılması gerekenleri açıklar, ikinci toplantıda ise aday ülkenin yetkilileri mevcut durumlarını, müzakerelerdeki yol haritasını ve pozisyonunu açıklar. Bu iki toplantıdan sonra Komisyon, her fasıl için ayrı bir tarama sonu raporu hazırlar ve Konsey’e bir Ortak Pozisyon Belgesi taslağı sunar. Konseyin bu taslağı oy birliği ile kabul etmesi ile AB’nin aday ülkenin müzakere sürecindeki Ortak Müzakere Pozisyonu oluşmuş olur.

Müzakere süreci, tarama süreci, tarama raporlarının sunulması, karşılıklı müzakere pozisyonlarının hazırlanması, fiili müzakerelerin başlaması ve müzakerelerin tamamlanması aşamalarından oluşur.

Türkiye için tarama süreci, tarama raporlarının sunulması, karşılıklı müzakere pozisyonlarının hazırlanması aşamaları 2005-2006 yılları arasında büyük ölçüde tamamlanmış ve fiili müzakereler başlamıştır.

Türkiye’nin, gümrük birliğini Kıbrıs Cumhuriyeti de dahil olmak üzere 10 yeni üyeye uygulayacağına dair imzaladığı Ek Protokolü TBMM’de onaylamaması, bunun üzerine 2006 Brüksel Zirvesi’nde Ek Protokolün onaylanması ve uygulanmasının 8 faslın açılış kriteri haline getirilmesi sonucunda müzakere süreci yavaşlamıştır. Sonuçta resmen 8 fasıl, gayri resmi olarak da 6 fasıl olmak üzere toplam 14 faslın müzakereye açılmasının önünde siyasi engeller bulunmaktadır.

14 müzakere faslının açılmasının bloke edilmesi esnasında ve ardından, müzakereler tamamen durmamış ve 2018 yılı sonuna kadar 16 fasılda müzakere başlamıştır. Açılış sırasıyla bu fasıllar şunlardır:
Bilim ve Araştırma, İşletme ve Sanayi Politikası, İstatistikler, Mali Kontrol, Tüketicinin ve Sağlığın Korunması, Trans Avrupa Ağları, Şirketler Hukuku, Fikri Mülkiyet Hukuku, Sermayenin Serbest Dolaşımı, Bilgi Toplumu ve Medya, Vergilendirme, Çevre, Gıda Güvenliği Veterinerlik ve Bitki Sağlığı, Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu, Ekonomik ve Parasal Politika, Mali ve Bütçesel Hükümler.
Bu fasılların 15’inde müzakere sürmekte, açılan ilk fasıl ise geçici olarak kapanmış durumdadır. 15 Aralık 2006 kararı nedeniyle hiçbir fasıl geçici olarak kapatılamamakla birlikte, İşletme ve Sanayi Politikası ile Trans-Avrupa Ağları fasılları teknik olarak kapatılmaya hazır durumdadır. Diğer taraftan, bloke edilen 14 fasıl, açık olan 15 fasıl ve geçici olarak kapanmış olan 1 fasıl dışında kalan 3 fasılda Haziran 2010’dan bu yana hiçbir gelişme olmamıştır. Açılabilir durumda olup teknik nedenlerden açılamayan bu 3 fasıl şunlardır: Kamu İhaleleri, Rekabet Politikası ve Sosyal Politika İstihdam.

Türkiye adaylık ve müzakere süreçleri öncesinde de AB ile mali işbirliği içerisinde olmuş, hibe veya kredi şeklinde olmak üzere çeşitli AB mali destek araçlarından faydalanmıştır. 1963 yılında Ankara Anlaşması’nın imzalanmasından 1995 yılında AB ile Türkiye arasında Gümrük Birliği kararına kadar Türkiye mali protokoller aracılığı ile çoğu kredi niteliğinde olmak üzere yaklaşık 1 milyar avro destek almıştır. Bu destek Türkiye’nin AB ile Gümrük Birliği uygulamasına geçişini kolaylaştırmak amacıyla verilmiştir.
Türkiye’ye üç mali protokol doğrultusunda verilen bu krediler genellikle Avrupa Yatırım Bankası ve Topluluk kredilerdir. Türkiye, 1980 yılında zor ekonomik şartlar nedeniyle Özel Yardım Paketi, 1991 yılında Körfez Savaşı’ndan en çok etkilenen ülkeler arasında olduğu için mali yardım almıştır.
1995 yılından 1999 yılında adaylık statüsü teyit edilene kadar geçen dönemde gümrük birliğinin doğurduğu yeni ihtiyaçları karşılamak amacı ile Türkiye yine AB mali desteğinden faydalanmış ve yine çoğu kredi olmak üzere 755,3 milyon avro destek almıştır.
Bu dönemde Türkiye Gümrük Birliği kapsamında AB bütçe kaynaklarından ve ayrıca 1996 - 1999 yılları arasına Avrupa - Akdeniz Ortaklığı çerçevesinde oluşturulmuş MEDA (Mediterranean Economic Development Area) programı dahilinde hibe nitelikli fonlardan yararlanmıştır. Ayrıca 17 Ağustos 1999 depreminden sonra AB tarafından hem insani yardım hibesi hem de Avrupa Yatırım Bankası tarafından kredi sağlanmıştır.

1999-2006 Dönemi
AB bütçesi 7 yıllık dönemler için hazırlanmaktadır. Türkiye 1999 yılı Aralık ayında aday olmuş ancak 1999 - 2006 bütçe döneminin hazırlığı daha önceden Türkiye dahil edilmeden yapıldığı için diğer aday ülkeler gibi PHARE (Üyelik Öncesi Ekonomik Yardım Programı), ISPA (Üyelik Öncesi Altyapı Yardım Programı) ve SAPARD (Üyelik Öncesi Tarım ve Kırsal Kalkınma Yardım Programı)’dan yararlanamamış, MEDA programına ilave edilen ek kaynaklar aracılığı ile mali yardım almıştır. Türkiye 2000 - 2006 yılları arasında MEDA II programı ile hibe olarak 890 milyon avro ve kredi olarak 1 milyar 470 milyon avro mali destek almıştır. MEDA II döneminde Türkiye’nin aldığı mali destek bir önceki döneme göre iki kat artmıştır.
2007-2013 Dönemi
Daha önce PHARE, ISPA, SAPARD araçları ile yapılan yardım 2007-2013 bütçe döneminde tek bir mali araç altında toplanmıştır: Katılım Öncesi Yardım Aracı ya da IPA “Instrument for Pre-Accession Assistance”. IPA’nın 2007-2013 dönemi bütçesi 11,5 milyar avrodur ve Türkiye, Hırvatistan, Makedonya, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Sırbistan, Karadağ ve Kosova’yı kapsamaktadır. IPA fonları geri dönüşsüz hibelerdir ve aday ülkenin resmî kurum ve kuruluşları vasıtasıyla dağıtılırlar. AB’nin katılım öncesi kaynakları adem-i merkeziyet ilkesi çerçevesinde aday ülkeden yönetilir. Komisyonun temsilciliği denetiminde bu amaçla oluşturulmuş resmi yapılar bulunur. AB’nin Türkiye’ye sunduğu IPA fonları çerçevesinde yürütülen projelerin programlanması ABGS ile DPT, ihale, sözleşme ve yürütülmeleri ise Hazine’ye bağlı bir birim olarak faaliyet gösteren Merkezi Finans ve İhale Birimi tarafından yapılmaktadır.
2014-2020 Dönemi
2014-2020 bütçe döneminde müzakere eden aday ülkeler için 14.1 milyar avroluk bir IPA desteği ayrılmıştır. Bu kaynağın 4.453,9 milyar avrosu Türkiye’ye tahsis edilmiş ancak 2018 yılı sonu itibariyle 368.3 milyon avroluk sözleşme yapılmış ve bu sözleşmelerden ödenen miktar 258.4 milyon mertebesinde gerçekleşmiştir.

Adını Belçika’nın Laeken kasabasında 2001’de yapılan bir AB Zirvesi’nden alan Laeken ruhu 1989’da Soğuk Savaş’ın bitmesiyle Avrupa’da ortaya çıkan fiilî duruma cevap niteliğinde, kıta çapında ve ötesinde bir dayanışma ve ortaklık olarak biçimlenen siyasi projenin vardığı en tepe noktadır. Avrupalılar kıtalarının bir anlamda yeniden doğuşu anlamını taşıyan bu projeyi 2001 sonunda Laeken’de Avrupa Anayasası çalışmalarının başlamasıyla taçlandırdılar. Ancak federalist, anayasal vatandaşlık üzerine kurulu ve dayanışmacı bir Avrupa projesinin nefesi bu andan itibaren kesilmeye başladı. Küçük ulusal hesaplar, eski husumetler, politikacıların kendi icraatlarına gölge eden başarılı AB politikalarını küçümseyen tavırları sonunda rüzgâr tamamen aksi yönden esmeye başladı. Laeken’e kadar yeni AB’nin en temel politikalarından biri olan Genişleme Politikası da bu durumdan nasibini aldı. Genişlemenin nimetlerini değerlendirmekte zorlanan bazı önde gelen Batı Avrupalı siyasetçiler kendilerini genişleme yorgunu ilan etmeye başladılar. Bulgar, Çek, Leh, Türk ayırmaksızın genişlemeye karşı tavır almaya başladılar. Hâlbuki Genişleme Politikası son yirmi yılda Avrupa kıtasında AB tarafından hayata geçirilmiş büyük olasılıkla en başarılı politikaydı. Kıta 2004, 2007 ve 2013 genişlemeleri sayesinde Soğuk Savaş sonrasında ortaya çıkan filli durumu doğru yönetebilmiş, Sovyet sisteminin üstünü örttüğü ulusal sorunların irredantizme dönüşmelerini engellemiş, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine paha biçilmez bir barış ve refah ortamı sağlamıştı.

Laeken ruhunun yavaşça yok olması hem bütünleşme hem genişlemeyi etkiledi. Bütünleşme konusunda Anayasal Antlaşma reddedildi, federal Avrupa rüyası yine ertelendi. Genişlemeye gelince, bu politika doğal olarak AB dışında olan yani karar mekanizmalarına dahil olmayan ülkeleri kapsadığı ölçüde daha şiddetli bir darbe aldı. AB Konseyi yani üye ülkeler, 2004, 2007 ve 2013 genişlemelerini başarıyla gerçekleştiren ve genişlemenin ana icracısı konumunda olan Komisyon’u kontrol altına alma eğilimine girdiler. Müzakere sürecinin son karar vericisinin Konsey olduğu her fırsatta dile getirilirken, Almanya ve Fransa genişlemeyi artık kendi bildikleri şekilde yönlendirecekleri mesajı veriyorlardı.

Genişleme Politikası 1989 sonrasındaki gücünü yitirdi. Türkiye’nin iyice yavaşlamış bulunan AB üyelik müzakereleri de Genişleme Politikası’ndaki aşırı ürkek yaklaşımın sonucudur. Bu yaklaşım Türkiye’nin üyelik sürecinde temel bir anlam kaymasına yol açmıştır. Üyelik perspektifinin muğlaklaşması bugün sürece damgasını vurmuştur.