Özbek adının 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altın Ordu hükümdarı, Özbek Han’dan geldiği en fazla taraftar bulan görüştür. A. A. Semyanov bu fikirlerin temelsiz olduğunu ileri sürerek “Özbek” adının Ak Ordu döneminde ortaya çıktığını ve hem İran hem de Orta Asya tarihçileri tarafından XIV. ve XV. asırlarda Ak Ordu devletinde Türk-Moğol kabilelerinin tamamı için kullanılan ortak bir ad olduğunu belirtmiştir. H. Vambery’e göre Özbek kelimesinin tam anlamı “kendi kendinin beği, bağımsız, müstakil” demek olup kelime ‘Öz+bek’ şeklindedir. Denis Sinor’a göre Özbek sözü ‘Oğuz+bek’ kelimelerinin birleşmesinden çıkmıştır. Hasan Eren ise bu sözün ‘Özü+berk’ sözünden geldiğini söylemektedir.

Özbek Türkleri, Karluk, Kıpçak ve Oğuz Türklerinin birleşmesinden meydana gelmişlerdir. Özbek Devleti, Altın Orda Hanı Özbek’in (1312-1340) soyundan gelen idareciler tarafından kurulmuş ve Fergana vadisindeki Türkleri bir araya toplamıştır.

1924’ten 1991’e kadar Özbek Türkleri Rus hâkimiyeti altında yaşamışlardır.

Özbekistan 20 Haziran 1990 yılında egemenliğini, 1 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. 29 Aralık 1991 tarihinde düzenlenen referandumla bağımsızlık ilanı onaylanmıştır.

Özbek Türkçesi, Türk dilinin üç büyük grubundan biri olan Doğu Türkçesi (Karluk) kapsamında değerlendirilir ve Çağatay Türkçesinin devamı olarak kabul edilir. Özbek Türkçesi, Çağdaş Türk lehçeleri arasında, Türkiye Türkçesinden sonra en çok konuşulan lehçedir. Özbek Türkçesi Özbekistan’ın dışında yoğun olarak Kazakistan’ın güney bölümünde, Türkistan’ın kuzey bölümünde, Kırgızistan ve Türkmenistan’ın sınır bölgelerinde konuşulur.

Stefan Wurm Özbek Türkçesini dört ağıza dayandırır:

1. Kıpçak Özbekçesi,
2. Kuzey Özbekçesi,
3. Güney Özbekçesi,
4. Türkmenceleşmiş Özbekçe.

1. Y’lavçi (y’li) ağızlar/Karluk grubu: Fergana vadisi, Taşkent, Semerkand (şehir), Karşı, Şehrisebz, Kitab (şehir içleri), Buhara, Sirderya...
2. C’lavçi (c’li) ağızlar/Kıpçak grubu: Karakalpakistan Cumhuriyeti, Kaşkaderya, Surhenderya, Taşkent (kısmen), Semerkand, Cizzah, Nevai, Buhara (az). Genellikle, sayılan şehirlerin merkezi dışındakiler...
3. Oğuz grubu: Harezm, Karakalpakistan Cumhuriyeti’nin Harezm’e yakın bölgeleri ve Türkmenistan’ın Taşoğuz bölgesindeki Özbek Türkleri.

1930 yılına kadar Arap alfabesini kullanan Özbek Türkleri, 1930-1940 yılları arasında Latin alfabesini, 1940’tan sonra da Kiril alfabesini kullanmışlardır. 1991 yılında Özbekistan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra, Latin alfabesi tartışılmaya başlanmış ve ortak Türk alfabesinden biraz farklı olan yeni Latin alfabesi 1993 yılında kabul edilmiştir. Ancak bu alfabe 1995 yılında İslam Kerimov’un onayıyla değiştirilerek daha kusurlu, eksik ve Türk fonetiğine uymayan bir alfabe ortaya çıkarılmıştır.

İngiliz-Latin alfabesi temel alınarak hazırlanan 1995 Özbek-Latin alfabesinde, ortak Türk alfabesinde ve Türk-Latin alfabelerinin hiç birinde yer almayan işaretler bulunmaktadır. Bu alfabede, Kiril alfabesinde olduğu gibi Özbek Türkçesinin ses yapısına ters düşen işaretler bulunmaktadır. Harf sırasında Türkiye Türkçesi yerine İngiliz alfabesinin, harflerin telaffuzunda ise batı dillerinin ve Rusçanın esas alınması, ayrıca h, x, k, q, g, ğ gibi ünsüzlerin kalın ve ince sıralı kelimeler için ayrı ayrı kullanılması ve Türkçenin temel ünlülerinden olan ı ve ü ünlülerini gösteren harflerin bulunmaması başlıca olumsuzluklardır.

Çağdaş Özbek şiiri üç döneme ayrılır:

1. Cedit Edebiyatı Dönemi (1910-1938)
2. Suskunluk Dönemi (1938-1960)
3. Yeni Dönem (1960 ve sonrası)

Stalin’in Özbek aydınlarını sürgün ve cinayetlerle susturmasıyla başlayan bir dönemdir. Çolpan, Batu, Elbek gibi aydınlar katledildiğinden edebiyata tam bir suskunluk dönemi hâkim olmuştur. Bu dönemde tamamen propaganda şiiri baskın durumdadır. Pek çok şair propaganda şiiri yazmak zorunda kaldığından gerçek sanatını ortaya koyamamış ve körelmiştir.

Çağdaş anlamda hikâye ve roman, Özbek edebiyatına Türkiye, Azerbaycan ve Kazan Tatar Türk edebiyatları ile girmiştir. 1860 ve 1880 yıllarında İstanbul, Bahçesaray, Bakü ve Kazan’da yayınlanan tercüme ve telif romanlar Taşkent’te ve diğer Türkistan şehirlerinde okunuyordu. 1910’larda başlayan Özbek hikâyeciliği ve romancılığı 1920’lerde gelişti. Abdullah Kâdirî ve Sadrettin Aynî’nin bunda rolü çok büyüktür. Kâdirî’nin “Ötken Künler, Mehrabdan Çayan, Abid Ketman” gibi romanları; Aynî’nin “Buhara Celladları”; Aybek’in “Kutlug Kan, Nevâiy, Balelik, Ulug Yol” romanları önemlidir.

Özbekistan, Türkistan’ın coğrafi ve kültürel merkezi olup bölgenin en önemli cumhuriyetidir. Amuderya ve Sirderya nehirleri arasında Mâveraünnehir ve Fergana havzasında yer alan Özbekistan, 447.400 km2 bir alana ve 22.000.000’u aşan bir nüfusa sahiptir. Kuzeyinde Aral gölü ve Kazakistan, doğusunda Kırgızistan ve Tacikistan, güneyinde ise Afganistan ve Türkmenistan ve batısında da yine Türkmenistan yer alır. Başkenti Taşkent olup 2,5 milyon nüfusa sahiptir.

Özbek Türkçesinde 10 tane ünlü vardır. Ancak bu sesler alfabede 7 harfle gösterilir. a-ä,ı-i, o-ö, u-ü sesleri ortak birer işaretle gösterilir. Yuvarlak å ise, o harfi ile gösterilir. o harfi Rusça kelimelerde o sesini verir.

Özbek Türkçesi kalınlık-incelik uyumu yönünden Türk Lehçeleri içerisinde en bozuk olanıdır. İlk heceden sonra gelen ünlülerin değişkenlik göstermesi, a-ä, ı-i, o-ö, u-ü ünlülerinin kalın ünsüzlerden x, q, ğ’ye göre değişiklik göstermesi ve eklerin tek şekilli olmaları (-lik, -di, -siz, -dir, mi vs.) gibi sebeplerden dolayı bu uyum çok zayıftır: berädi (veriyor), oğrılik (hırsızlık), qåşıqsiz (kaşıksız), boldi (oldu), bårmi (var mı), qıliç (kılıç), uydirmåq, bilmåq, yolçi, oquvçi (öğrenci).

Özbek Türkçesinde küçük ünlü uyumunun kısmen işlediğini söylemek mümkündür. Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra da düz-geniş ünlüler gelmektedir: berädi (veriyor), Özbeklär, kelädilar (geliyorlar), ötämiz (geçiyoruz), sevämiz (seviyoruz), örgänişimizdä (öğrenişimizde).

Ancak bu uyumun bir diğer kuralı da yuvarlak ünlülerden sonra dar-yuvarlak ünlülerin gelmesidir. Küçük ünlü uyumu, ince-dar ünlünün yardımcı ünlü olarak tercih edilmesinden dolayı bozulur. İşte Özbek Türkçesi bu kural bakımından zayıftır. Türkiye Türkçesinden farklı olarak yuvarlak ünlülerden sonra çoğu kez düz-dar ünlüler gelir: köngil (gönül), ölim, kömir (kömür), ölikxånä (morg), boyli (boylu), oqıymän (okuyorum), kökiş (mavimsi), qolim (elim).

Özbek Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Kiril alfabesindeki sıralanışına göre bu ünsüzler şunlardır: b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, ç, ş, q, ğ, h

Özbek Türkçesinde tonluluk bakımından kısmen uyum vardır. Ünlü veya tonlu ünsüzle biten bir kelimeye gelen ek, çoğunlukla tonlu ünsüzle başlar: suvdä (suda), üydä (evde), mäktäbgä (okula), yådimdä (hatırımda), keldi. Fakat “ç” ile başlayan ekler, tek şekilli olduğu için bu uyumu bozarlar: ortäçä (ortalama), özimçä (bence), oquvçi (öğrenci), yolçi (yolcu), qoziçåq (kuzucuk). Tonsuzluk uyumu bakımından ise, Özbek Türkçesi daha çok uyumsuzdur. Tonsuz ünsüzle biten kelimelerin sonuna gelen ekler, çoğu kez tonlu ünsüzle başlar. Bu uyumsuzluk daha çok çekim ekli şekillerde, bazen de yapım ekli şekillerde görülür: årtdä (artta, arkada), içdän (içten), Tåşkentgä (Taşkent’e), yåtgän (yatan), yoqdir (yoktur).

bilärmän (bilirim)

bilärsän

bilär

bilärmiz

bilärsiz

bilärlär/bilişär

Özbek Türkçesinde gereklik kipinin müstakil şekli yoktur; “keräk” kelimesi kullanılarak “fiil + (i)ş + iyelik eki + kerak” ve “-sä + şahıs eki + keräk” yapılarıyla ifade edilir.

kelişim keräk (gelmeliyim, gelmem gerek)

kelişing keräk

kelişi keräk

kelişimiz keräk

kelişingiz keräk

keliş(lär)i keräk