Türkiye’de 1946 yılında çok partili siyasal yaşamageçilmiş, bu geçiş çoğunlukçu ve iki partili bir sistemortaya çıkarmıştır.

DP programındaki bazı ilkeler, sistematikolmaktan uzak ve eksik de olsalar kimi zaman bir “sosyaldevlet” düşüncesini hissettirtmektedirler.

1953’te toplanan Onuncu Kurultay’da, o günekadar karşı çıkılan grev hakkı, programa alınmıştır. Buprogramda sendikal özgürlüklere ilişkin şu ilke yeralmıştır: “Her sahada çalışanlara (memurlar dahil) ve işverenlere mesleki dernek, sendika, federasyon vekonfederasyon kurmak hürriyeti sağlanmalı ve haklarınıkoruma imkanları verilmelidir.

2. Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’nin yenidünya düzeninin bir parçası olma isteği; izlenen iktisatpolitikaların üzerinde de etkili olmuştur.

Milli gelir artışı daha çok sanayi kesiminde olduve bu kesimin payının 1948-1960 döneminde yaklaşık %9dolaylarında arttığı görülmektedir.

Bu gelişmelerin temel nedeni, sanayileşmesürecinde ücretlilerin sayılarının artmasıdır.

Şu meslek gruplarında kadınlar en çok bulunmuştur: Tarımla ilgili meslekler; teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bununla ilgili meslekler; sanatkarlar, imalat ve tamirat işçileri; müteşebbisler, idareciler ve büro ile ilgili meslekler; hizmetle ilgili meslekler.

Kadın işgücü açısından dört statüden üçü; yaniişverenlik, kendi hesabına çalışma ve ücretlilik minimumdüzeydedir ve 1955 yılı itibariyle kadın işgücünün%91,43’ü ücretsiz aile işçilerinden oluşmaktadır.

Kadın ve çocuk işçilerinde olan değişmeler, 2.Dünya Savaşında yaşanan gelişmelerin bir uzantısıdır.

Çalışma Bakanlığı, 7 Haziran 1945’te kuruldu veBakan olarak Dr. Sadi Irmak atandı.

İK’nun iş ve işçi bulma hizmetlerinin devlettarafından gerçekleştirilmesine ilişkin ilkesinden yaklaşık10 yıl sonraki 1946 yılında İş ve İşçi Bulma KurumuKuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun’la İş ve İşçi BulmaKurumu kuruldu.

1946 yılında Cemiyetler Kanunu’nda yapılandeğişiklikle “sınıf esasına veya adına dayanan cemiyetkurma yasağı da vardı ve bu değişiklikle, sendikalarınkurulmasının önündeki yasal engel kaldırılmış oluyordu.

5018 sayılı yasa, dar kapsamına ve sınırlıdüzenlemelerine karşın, Türkiye çalışma ilişkileri tarihininen önemli hukuksal düzenlemelerindendir.

Yasanın çıkarılışı üzerinde iktisadi faktörlerinetkilidir. 1946 yılında Cemiyetler Kanunu’nda yapılan değişiklik Hükumet açısından SK’nun bir an önce çıkartılması gereksinimini doğurmuştur.

Buna yasaya göre, sendikaların kurulması isteğebağlıdır; hiç bir kimse, herhangi bir sendikaya üye olmayaveya olmamaya veyahut üyelikten çekilmeye veyaçekilmemeye zorlanamaz.

En önemli düzenlemelerinden biri, “siyasetle,siyasi propaganda ve siyasi yayın faaliyetleriyle iştigal”edemeyecekleri “ve herhangi bir siyasi teşekkülünfaaliyetlerine vasıta” olmayacakları hükmebağlanmaktadır.

Hukuki açıdan bakıldığında, yürürlükte olanmevzuat grev ve lokavtı yasaklamakta ve bu yasağa aykırıdavranışları cezai yaptırımlara bağlanmaktadır. 1947tarihli SK da, “greve teşvik ve teşebüs’ü cezai yaptırımlarabağlanmaktadır.

Sendikalı işçilerindeki artış, İK kapsamına girenişçi sayısındaki oransal artıştan daha fazladır. Bu dönemdesendika başına düşen üye sayısı 500 dolaylarındadır.

İK’nda 1950 yılında 5518 sayılı kanunla yapılandeğişiklikle, işçi sendikalarına toplulukla iş ihtilaflarıçıkarma yetkisi verilmiş; işçi sendikaları bu değişiklikle,grev hakkına sahip olmasalar da, iş ihtilafı çıkarma veresmi makamlar önünde işçileri temsil yetkisine sahipkılınmışlardı.

Siyaset yasağı bazı sendikalar üzerinde bir baskıaracı olarak kullanılmış ve bununla birlikte bazı sendikalarkapatılmıştır.

Hem özel hem de kamu kesimi işverenlerinin işçisendikalarına karşı olumsuz tavırları, bu kuruluşlarıngelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.

Sendikal hareketinin önemli sorunlarından biri de,işçiler arasında sınıf bilincinin gelişmemesiydi. Ayrıcaönceki kuşaklardan hiçbir deneyim devralınmamıştı. Budeneyimsizlik de, sendikal hareketin gelişmesi ve oluşması için gerekliydi.

Bu dönemde İK’nda geliştirici değişiklikleryapılmıştır ve yasa kapsamı dışında kalan çalışanlardan birbölümü de Basın ve Deniz İş Kanunları’nın kapsamınaalınmıştır.

Bu dönemde yapılan yeni yasalar, tüzük,yönetmelik ve kararnameler çıkarıldı ve bunlar Türkiye’debir iş kodunun oluşmasına katkıda bulundu.

İŞ’nda, 1950’li yıllarda genişlemeler sağlandı.Ayrıca 1952 de çıkarılan Basın İK ve 1954 de çıkarılanDeniz İK ile bu kesimde çalışanlar, bu kanunlarkapsamına alındı.

En önemlileri 1950 tarihli 5518 sayılı ve 1954tarihli 6298 sayılı yasalardır. Bunlarla birlikte işçi sağlığıve iş güvenliğine ilişkin önlemler artırılmıştır. Ayrıcaişçinin hizmet feshinde ihbar önellerinin artırılması,çalışma süresi içerisindeki dinlenme sürelerinin artırılmasıgibi önemli düzenlemeler bulunmaktadır.

İş Mahkemeleri Kanunu (1950) ile hakuyuşmazlıklarının çözümünü kolaylaştırmak amacıylaözel mahkemelerin kurulması olanaklı hale geldi.

İşçilere Hafta Tatili ve Genel Tatil GünlerindeÜcret Ödenmesi Hakkında Kanun (1951) ve İK’nunuygulamasına göre günlük iş müddetine uygun olarakhaftanın altı günü çalışan bir kimseye bir iş karşılığıolmaksızın yarım gündelik ücret ödenecektir.

Basın mesleğinde çalışanlarla çalıştıranlararasındaki ilişkilerin tanzimi hakkında Kanun (BasınİK)(1952) ile bu faaliyet kolunda çalışanlar, koruyucu mevzuat içerisine alındılar. Kanun gazetecilere İK kapsamındaki işçilere göre fazlasını sağlamaktadır.

Garson ve Benzeri İşçilerin Hizmet KarşılıklarıHakkında Kanun (1953) otel, lokanta ve eğlenceyerlerinde çalışanlara yönelik çıkartılmıştır.

Deniz İş Kanunu (1954) ile genel çalışma süresinihaftada 70 saat olarak belirlemekte ve fazla çalışmasürelerini düzenlemektedir. Kanun, gemi adamlarınındeğişik sigorta kollarına ilişkin olarak çıkarılan kanunlaratabi olacağını ve 5018 sayılı kanuna göre sendikalarkurabileceğini kararlaştırmıştır.

Yıllık Ücretli İzin Kanunu’na (1960) göre işçiişyerine girdiği tarihten itibaren bir yıl çalışma koşulunuyerine getiren işçi veya müstahdemler yıllık ücretli iznehak kazanıyordu.

Devlet ve Ona Bağlı Müesseselerde Çalışanİşçilere İlave Tediye Yapılması Hakkında Kanunu ile tümdüzenlemeler bütünleştiriyordu. Bu kanunla devlet ve onabağlı kuruluşlarda çalışan ve İK’na göre işçi niteliğitaşıyanlara, her yıl birer aylık ücretleri tutarında ilaveödeme alacaktır.

İK ve diğer bazı yasaların koruyucu hükümlerininuygulamaya aktarılmasında karşılaşılan sorunlardan biride “denetim” konusuydu. İŞ müfettişlerinin sayısınınazlığı, işin gerektirdiği nitelik ve eğitimden uzak oluşları,bu aksaklıkların önemli nedenleri arasındaydı.

Türkiye’deki toplam istihdam içerisinde kamukesiminin ağırlığının artması, sosyal güvenlikuygulamalarının gelişmesi üzerinde hızlandırıcı bir etkiyapmıştır. Ayrıca çok partili hayata geçiş, koruyucu sosyalpolitika ve sosyal güvenliğin gelişimini olumlu yöndeetkilemiştir.

1950’li yıllarda İşçi Sigortaları Kurumu’nunkapsamına giren işçi sayısında ciddi bir artış oldu.1950yılından 1960 yılı sonuna kadar, sigortalıların sayısı%112 oranında arttı. Bu nedenlerden dolayı İhtiyarlıkSigortası Kanunu 1949’da kabul edildi.

Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu 1950’dekabul edildi.

1950’li yıllarda İşçi Sigortaları Kurumu’nunkapsamına giren işçi sayısında ciddi bir artış oldu. 1950yılından 1960 yılı sonuna kadar, sigortalıların sayısı %112oranında arttı. Bu nedenlerden dolayı İhtiyarlık SigortasıKanunu 1949’da, Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu1950’de, Maluliyet, İhtiyarlık ve Ölüm Sigortaları Kanunuise 1957’de kabul edildi.

1949’da kabul edilen ve 1 Ocak 1950’deyürürlüğe giren T.C. Emekli Sandığı ile kamu kesimindememur statüsünde çalışanlar için büyük bir adım atıldı.

UÇÖ, 2. Dünya Savaşı sonrasında, çalışmalarınıazgelişmiş ülkelerin eğitim, danışmanlık gibi acil teknikihtiyaçlarını da göz önüne alacak şekilde yenidendüzenlemişti. Türkiye, bu yardımlardan yararlandı.

Türkiye daha Örgüte katılmadığı dönemlerdekimevzuat üzerinde UÇÖ’nün olumlu etkileri olmuştu.Hafta Tatili Kanunu ile Umumi Hıfzısıhha Kanunu bunaörnektir.

1950 öncesindeki ücretler incelendiğinde, gerçekücretlerde 1945 yılına kadar bir düşüş görülmüştür. Budurum 2. Dünya Savaşından kaynaklanmaktadır.

1950-1960 dönemindeki gerçek ücretler, 10 yıllıkbir süre içerisinde yaklaşık 1/3 oranında artmış olmaktadır. 1968 yılı üretici fiyatlarıyla GSMH, 1948-1960 döneminde %91,20 oranında artış göstermiştir.

Bir çalışma, 1950-1960 döneminde, imalatsanayiinde 1955 yılı dışında gerçek ücretlerin sürekli birartış eğiliminde olduğunu, 1950-1961 yılları arasında%60’lık bir yükseliş gösterdiğini ortaya koymaktadır.

Memur aylıkları hem 1938-1947, hem de 1947-1960 dönemlerinde fiyat artışları karşısında satın almagücünü koruyamazken, işçilerin maaşları 1950-1960döneminde sürekli bir artış göstermektedir.

İK’nun 5518 sayılı yasasına göre “bir işyerindeaynı mahiyette işlerde ve eşit verimle çalışan kadın veerkek işçilere sadece cinsiyet ayrılığı sebebiyle fark ücretiverilmez.” Böylelikle Kadın ve erkek arasındaki ücretfarkı azaltılmaya çalışılmıştır.

Türkiye’de 1950 yılları ve sonrasına ait ve İşçiSigortaları Kurumu’nun istatistiklerinde bulunan kayıtlaradayanarak daha detaylı değerlendirmeleryapılabilmektedir.

“Asgari ücret saptamaları” ve “toplulukla işihtilafları” kurumsal düzenlemelerin ücret üzerindekietkilerini değerlendirmek amacıyla yapılan çalışmalardır.

1951’de Asgari Ücrettin Tesbitine MüteallikYönetmelik çıkarıldı. 1051’den başlayarak, yönetmelikuyarınca asgari ücretlerin tespitine başlandı.

Yapılan iş ihtilafları, dönem içerisinde ücretdüzeyleri üzerinde en çok etkili olan kurumsal düzenlemeolduğu söylenebilir. Bu ihtilaflar piyasanın işleyişinibelirlemiştir.

Dönem içerisinde İK’nda yapılan değişiklerdendolayı soruda belirtilen etkiler ortaya çıkmıştır.

İK, haftalık çalışma sürelerini 48 saat olarakbelirlemiş ve bunun istisnalarını da koymuştu.

Fiili açıdan bakıldığında, çalışma sürelerininuygulanamamasında Milli Koruma Kanunu’nun ciddi rolüolmuştur.

1946 yılında İstanbul’da küçük sanayide yapılangözlemler “küçük sanayide ortalama günlük çalışmasürelerinin 12 saate vardığını” ortaya koymaktadır.

Umumi Hıfzısıhha Kanunu ve İK’nun çalışmayaşına ilişkin standartlarına göre 12 yaşından küçükçocukların sanayi işlerinde ve 16 yaşından küçükçocukların hangi işte olursa olsun günde 8 saatten fazlaçalıştırılmaları yasaktı

Yukarda denilmek istenen, işçiler arasında salgınhastalıkların yaygın olduğunu, işçilerin son derece kötüsağlık ve çevre koşulları altında çalıştırıldığını, birçokişletmenin yasaların hekim bulundurma düzenlemesineuymadığını ortaya koymaktadır.

Çocuk çalıştırılmasına ilişkin fiili durum vesorunlar, kuşkusuz iktisadi dinamikler yanında, devletkorumasının ve denetimlerinin yetersizliğiyle bağlantılıdır.

Devletçi ve dışa kapalı iktisat politikaları, yerini özel kesime öncelik veren ve dış iktisadi ilişkilere açık politikalara bıraktı. 1946’dan başlayarak ithalatın serbestleştirildiği, dış yardım, dış kredi ve yabancı sermaye hareketlerinin yoğunlaştığı yeni bir dönem aldı.

Toplu iş ilişkileri alanındaki uygulamalar değerlendirildiğinde partiler otoriter bir tutum sergilemişlerdir. Uygulamaların toplu ilişkilerin düzenlenmesinde ve iş uyuşmazlıklarının çözümünde ağırlığı devlete veren ve sınıf mücadelelerini reddeden bir yaklaşım üzerine inşa edildiği görülmektedir.

Milli gelir artışı, yaklaşık %9 dolaylarında artarak en çok sanayi kesiminde görülmüştür. Hizmetler kesiminin payındaki artış ise daha düşük orandadır. Bu iki kesimin payı artarken iken tarım kesiminin payı azalmıştır.

İK kapsamına giren işçi sayısındaki artış, 1947 yılından 1960’a kadar %185, 1965’e kadar ise %274’tür. Bu gelişmenin temel nedeni, sanayileşme sürecinde ücretlilerin sayılarının artmasıdır. Bunun yanında, gelişme sürecinde işletme ölçeklerindeki büyüme de, kapsama giren işyeri ve işçi sayısını artırmıştır.

Dönem içerisinde kadınların işgücüne katılma oranı, büyük ölçüde iç göçlere bağlı olarak düşme gösterdi. Kırsal kesimden kentlere kayma, yani iç göçler, tarım kesiminde özellikle ücretsiz aile işçisi olarak çalışan kadınların büyük bölümünü kentlerde işgücü dışına itmektedir. Kentsel kesimdeki iktisadi faaliyetlerde çalışmak için gerekli eğitim ve nitelikten yoksun olan kadınlar, yaşamlarını ağırlıklı biçimde ev kadını olarak devam ettirmekte; işgücüne katılımları, kırsal kesime göre gayet düşük düzeylerde kalmaktadır.

Kadın işçilerin büyük bölümü tekstil, gıda, tütün gibi faaliyet kollarında çalışmaktaydı.

Çalışma Bakanlığı ile İş ve İşçi Bulma Kurumu’nun kuruluşu, bu alandaki en büyük adımlar olmaktadır.

Çalışma yaşamına yönelik işçi örgütlenmelerinin iki temel ayağı, 1946 Cemiyetler Kanunu değişikliği ve 1947 tarihli İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun'dur.  

Sendikalar Kanunu’nun sınırlandırıcı hükümleri, batılı anlamda özgür bir sendikacılık hareketinden çok, hükümetlerin vesayeti altında bir sendikacılık hareketinin arzulandığını ortaya koymaktadır.

Türkiye’de 1936’dan 1963 yılına kadar olan dönemde çalışma ilişkileri üzerinde etkili olan en önemli faktörün grev yasağı rejimi olarak ortaya çıkmaktadır.

1960 öncesi dönemde Türk sendikacılık hareketi dağınık, güçsüz ve çok sayıda küçük sendikadan oluşan bir görünüm içerisindedir.

Sendikal faaliyetlerin gelişimini etkileyen faktörler şunlardır: ülkenin sosyoekonomik, siyasal ve kültürel koşulları, mevzuat ve yönetimin uygulamaları, sendikaların denetimi, siyaset yasağı, işverenlerin sendikal hareketlere karşı tavrı, sendikal hareketin liderlik, kadro, eğitim ve mali sorunları.

Bireysel iş ilişkileri alanında çalışanları koruyucu hukuksal düzenlemeler yapılmaktadır. Bu amaçla, bireysel iş ilişkileri alanında işçileri koruyucu çok sayıda yasa çıkarıldı. 

Bireysel ve toplu iş ilişkilerine yönelik birçok maddesine ilişkin kapsamlı değişiklikler yapıldı. Bunlar arasında işçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin önlemlerin artırılması, işçinin hizmet akdinin feshinde ihbar önellerinin artırılması, çalışma süresi içerisindeki dinlenme sürelerinin artırılması gibi önemli düzenlemeler bulunmaktadır. Toplu iş ilişkileri açısından ise işçi temsilcileri yanında sendikalara da iş ihtilafı çıkarma yetkisinin verilmesi ve işçi temsilcilerine hukuki güvence sağlanması hususları özel bir öneme sahiptir.

Dönem içerisinde yapılan bazı yasal düzenlemeler şu şekilde sıralanabilir: İK' da yapılan değişiklikler, İş Mahkemeleri Kanunu (1950), İşçilere Hafta Tatili ve Genel Tatil Günlerinde Ücret Ödenmesi Hakkında Kanun (1951), Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki İlişkilerin Tanzimi Hakkında Kanun (Basın İK) (1952), Garson ve Benzeri İşçilerin Hizmet Karşılıkları Hakkında Kanun (1953), Öğle Dinlenmesi Kanunu (1954), Deniz İş Kanunu (1954), Devlet ve Ona Bağlı Müesseselerde Çalışan İşçilere İlâve Tediye Yapılması Hakkında Kanun (1956), Yıllık Ücretli İzin Kanunu (1960).

Yasaların içerdiği koruyucu hükümlerin uygulanmasına ilişkin yaşanan sorunlar arasında işçi sağlığı ve iş güvenliği konuları ile çalışma süreleri başta gelmektedir.

İktisadi açıdan değerlendirildiğinde, sosyal güvenlik hizmetlerinin gelişmesinde nihai belirleyici, ülkenin iktisadi olanaklarının artmasıdır. Ulusal gelirdeki artışlar, potansiyel olarak sosyal güvenliğe ayrılabilecek fonların da fazlalaşması anlamına gelmektedir. Sosyal güvenlik kurumlarının oluşturulması ile yönetiminin büyük ölçüde bir kamu hizmeti olarak yerine getirildiği göz önüne alınırsa kamu fonların oluşumunun ve sürekliliğinin sağlanması önemli bir gereklilikti.

İşçi Sigortaları Kurumu’nun ve değişik sigorta kollarının kurulmasıyla, işçi statüsünde çalışanlar sosyal güvenlik kapsamına alınmış oldular.

Kamu kesiminde memur statüsünde çalışanların sosyal güvenliğine ilişkin olarak ise 1949 yılında kabul edilen ve 1 Ocak 1950’de yürürlüğe giren yasa ile kurulan T.C. Emekli Sandığı ile büyük bir adım atıldı.

Bu duruma yol açan faktörlerden biri “piyasa mekanizması”dır. Özellikle ekonominin büyüme gösterdiği, piyasa koşullarının uygun olduğu, üretilen mal ve hizmete olan talebin fiyat ayarlamalarını mümkün kıldığı dönemlerde, ücretler de bu koşullara uyum sağlamıştır. Bunula beraber, dönem içerisinde ücret düzeyleri üzerinde etken olması muhtemel bazı “kurumsal düzenlemeler” de vardır.

Mevzuattaki koruyucu hükümlere karşın; çalışma süreleri, çalışma yaşı ve işçi sağlığı iş güvenliği konusundaki önlemlerin yaşama aktarılmasında ciddi sorunlar ortaya çıkmıştır.