Hastane merkezli gelişimsel destek
programlarından bir diğeri, hastanede oyun programıdır.
Oyun, çocuklara kendi dünyalarını anlamalarında
yardımcı olan, bunun yanı sıra büyüme ve gelişme,
öğrenme, dinlenme, eğlenme ve sosyalleşmeye de katkıda
bulunan önemli bir etkinliktir. Ç ocuklar hastanede
yattıkları zaman korku, kaygı ve endişe gibi olumsuz
duygular yaşarlar, acı ve ağrı veren çeşitli işlemlere maruz
kalırlar, alıştıkları ortamlardan ya da günlük rutinlerinden
uzaklaşırlar ve bir süreliğine ailelerinden ya da tanıdıkları
kişilerden ayrı kalırlar. Bu nedenle, hastanede iken oyun
oynamak ya da eğlenceli bir etkinlik gerçekleştirmek,
çocuklar için normal yaşantılarının bir yönünü devam
ettirmek anlamına gelir. Oyun çocukların; yabancı bir
çevreyle ya da hastane yaşantısıyla daha kolay başa
çıkabilmelerine yardımcı olur, dikkatlerini hastalık ya da
tedavi dışındaki şeylere yöneltir ve hastalıkla ya da
tedaviyle ilgili duygularını ve endişelerini ifade etmelerini
sağlar (Baykoç, 2006; Haiat, Bar-Mor ve Shochat, 2003;
www.kidshealth.org.nz, 2015). Hastanede oyun programı,
hastanede yatan 0-18 yaş arasındaki tüm çocuklara yönelik
yapılan eğlence, spor ve kültürel etkinliklerdir. Hastanede
oyun programı çocuk hastanelerinde ya da hastanelerin
çocuk servislerinde oluşturulan oyun odalarında ve oyun
parklarında, yataklarından kalkamayan çocuklar için ise
yatak başında gerçekleştirilir. Yapılan araştırmalar
hastanede oyun programlarının; çocukların ve ailelerinin
hastanede keyi i zaman geçirmelerini sağladığını,
çocukları duygusal olarak rahatlattığını, çocukların tedavi
sürecini kolaylaştırdığını ve çocukların gelişimine ve
eğitimine katkıda bulunduğunu göstermektedir (Baykoç,
2006; Haiat, Bar-Mor ve Shochat, 2003; Jun-Tai, 2008;
Ünüvar, 2011). Oyun odalarında; etkili iletişim ve bireysel
farklılıklar konusunda olumlu özelliklere sahip çocuk
gelişimi ve eğitimi uzmanları, okul öncesi
öğretmenleri/sınıf öğretmenleri ya da onların
bulunamadığı durumlarda hemşireler görev almalıdır.
Oyun odalarında görev yapan personel hastane okulunun
personeli ile sürekli iletişim hâlinde olmalıdır. Oyun
odaları çocukların rahatlıkla oyun oynayabilecekleri
genişlikte ve rahatlıkta, ilgi çekici biçimde
düzenlenmelidir. Oyun odalarında bebekler için; kumaş ya
da karton kitaplar, sesli ve ışıklı oyuncaklar, çıngıraklar, iç
içe geçen kutular ve halkalar, bul-tak kovaları ve kuklalar
olmalıdır. Oyun odalarında okul öncesi ve okul dönemi
çocukları için; oyuncak bebekler, arabalar ve hayvanlar,
evcilik oyuncakları, Legolar ve ahşap bloklar, domino,
tombala ve eşleme kartları gibi masa başı oyuncaklar,
yapbozlar, oyun hamuru, seramik hamuru ve oyun kumu
gibi rahatlatıcı malzemeler, parmak boya, pastel boya ve
sulu boya gibi boya malzemeleri, kâğıt, makas ve
yapıştırıcı gibi sanat malzemeleri, öykü ve masal kitapları,
çizgi filmler ve müzikler bulundurulmalıdır. Oyun
odalarında ergenlik dönemindeki çocuklar için ise satranç,
dama, tavla, uno, kızmabirader ve tabu gibi masa başı
oyunları, kitap ve dergiler, film ve müzikler, bilgisayar ve
İnternet yer almalıdır. Hastanelerde oyun odalarının yanı
sıra küçük yaştaki çocuklar için oyun parkları ile büyük
yaştaki çocuklar için masa tenisi, dart ve langırt gibi
oyunların oynanacağı oyun salonları olmalıdır (Baykoç,
2006; Haiat, Bar-Mor ve Shochat, 2003;
www.kidshealth.org.nz, 2015).

Hastane merkezli gelişimsel destek
programlarından dördüncüsü, hastane okuludur. Hastane
okulu, hastalığı nedeniyle hastanede yatarak tedavi gören
ve örgün eğitim kurumlarından yararlanamayan çocukların
eğitimlerini kesintisiz sürdürmeleri amacıyla hastanede
açılan okuldur. Hastane okullarının amacı, hastanede
yatarak tedavi gören çocukların okul yaşantılarının
kesintiye uğramadan hastane ortamında devam ettirilmesi
ve hastalık sona erdiğinde çocuğun okuluna dönüşünde
eğitimin kesintisiz olarak devam etmesini sağlamaktır
(Baykoç, 2006; Baykoç Dönmez, 2011; Best, 2001;
Borgioli ve Kennedy, 2003; Lemke, 2004; MEB, 2010;
Sexson ve Madan-Swain, 1993). Hastane okullarının
işleyişi Millı^ Eğitim Bakanlığı Evde ve Hastanede Eğitim
Hizmetleri Yönergesi’ne (2010) göre düzenlenmektedir.
Hasta çocukların hastane okulundan yararlanmasına
çocukların aileleri ile hekimlerin görüşleri doğrultusunda
karar verilir ve hastane okulunda verilecek eğitim
hizmetlerinin planlanması, yürütülmesi ve izlenmesi
herhangi bir süreye bağlı kalmaksızın yapılır. Hastane
okulundaki eğitim hizmetinin sınıf öğretmeni ve diğer alan
öğretmenleri tarafından verilmesi temeldir. Hastane
okulundaki öğretim hizmetleri çocukların kayıtlı
bulundukları okulun eğitim programına göre sürdürülür ve
çocukların eğitim gereksinimleri doğrultusunda çocuklar
için bireyselleştirilmiş eğitim programı (BEP) hazırlanır.
Bu süreçte aileler bilgilendirilir ve desteklenir ayrıca
ailelerin eğitimin her aşamasına katılımları sağlanır (MEB,
2010). Hastane okulunda bulunan sını ar, okul öncesi ve
ilköğretim düzeyindeki çocukların gereksinimlerini
karşılayacak biçimde donatılır ve sını ardaki malzemeler
çocukların özel durumlarına göre seçilir. Hastane
okulunda birleştirilmiş sınıf uygulaması yapılır. Hastane
okulundaki grupların en fazla 10 öğrenciden oluşması
temeldir. Hastanede bir aydan daha az süre yatarak tedavi
gören çocukların eğitimleri ise sorumlu olduğu öğretim
programları temel alınarak okuma yazma, problem çözme,
resim yapma ve benzeri serbest çalışmalar biçiminde
sürdürülür (MEB, 2010). Hastane okulları ile ilgili yapılan
araştırmalar hastane okullarının; çocukların iyileşme
sürecini hızlandırdığını, çocukların hastanede geçirdikleri
süreyi verimli hâle getirdiğini, çocukları duygusal olarak
rahatlattığını ve çocukların gelişimine ve eğitimine
katkıda bulunduğunu göstermektedir (Baykoç, 2006;
Kamışlı, Yanpar Yelken ve Atay, 2013; Kılıç, 2003;
Ünüvar, 2011). Araştırma bulguları ayrıca hastane
okullarının daha iyi biçimde hizmet verebilmesi için;
okulların fiziksel alt yapısının ve donanımının
iyileştirilmesi, okullara özerk ve geniş bir bütçe ayrılması,
okullarda görev yapacak personelin niceliğinin ve
niteliğinin artırılması, özel eğitim konusunda eğitimli ya
da deneyimli personel çalışması, okullarda sınıf
öğretmenlerinin yanı sıra dal/branş öğretmenlerinin görev
yapması, öğretim programlarının gözden geçirilerek
yeniden düzenlenmesi, çalışma saatlerinde esneklik
yapılması, çocuğun okulu ile iletişim kurmayı
kolaylaştırıcı önlemler alınması, sağlık personeli ve eğitim
personeli arasındaki etkileşimin artırılması gerektiğini
ortaya koymaktadır (Işıktekiner ve Altun, 2011; Kamışlı,
Yanpar Yelken ve Atay, 2013; Tarcan, 2007; Uçar, 2010).

Hastane merkezli gelişimsel destek
programlarından beşincisi, yatak başında öğretimdir.
Hastanede yatarak tedavi gören ancak hastalıkları ve
hastalıkları için uygulanan tedavi nedeniyle hastane
okulundan yararlanamayan çocuklar için yatak başında
öğretim hizmetleri sunulur. Yatak başında öğretim,
zorunlu öğrenim çağında olup, hastanede yatan ancak
hastalığı ya da hastalığının tedavisi nedeniyle yatağından
ayrılamayan çocuklara yatak başında bire bir öğretim
yapılmasıdır. Yatak başında öğretim, bu iş için
görevlendirilmiş bir öğretmen tarafından, çocuğun kendi
okulundaki öğretmeni ile iş birliği içinde belirlenen
amaçların öğretimine yönelik gerçekleştirilir. Öğretim
etkinlikleri, günde en az bir saat, çocuğun uygun olduğu
ve kendini iyi hissettiği zamanlarda, öğretmen tarafından
belirlenen ve hazırlanan araç-gereçler kullanılarak yapılır.
Bu süreçte öğretmenin; öğretimde kullanılacak araç
gereçleri temin ederek yanında bulundurması, öğretimin
zamanlamasını çocuğun tıbbi gereksinimlerinin
karşılandığı zamanları dikkate alarak planlaması,
gerektiğinde duyarlı ve esnek olması, enfeksiyon
açısından hem kendisine hem de kullandığı araç gereçlere
ilişkin gerekli önlemleri alve Crawley, 2009;
www.sickkids.ca, 2015).

Hastane merkezli gelişimsel destek
programlarından bir başkası, uzaktan öğretimdir. Uzaktan
öğretim, hastanede yatarak tedavi gören çocukların çeşitli
teknolojik donanımları kullanarak bilgi kaynaklarına,
öğretim programlarına, öğretici film, oyun ve yazılımlara
ya da kendi kayıtlı oldukları sınıfta yürütülen öğretim
etkinliklerine uzaktan erişim sağlayarak eğitimlerini
sürdürmelerini sağlamaktır. Uzaktan öğretim amacıyla
telefon, faks, e-posta gibi eş zamanlı olmayan araçların
kullanımının yanı sıra telekonferans, video konferans ve
eş zamanlı sohbet gibi eş zaöğretim, öğrencinin kayıtlı
olduğu okuldaki öğretmenleri ve arkadaşları ile uzaktan
iletişimini sürdürmesini, öğretim etkinliklerini izlemesini
ve gereksinim duyduğu bilgilere I
·nternet’ten
ulaşabilmesini sağladığı için oldukça yararlıdır (Best,
2001). Uzaktan öğretimin, yararlarının yanı sıra uzaktan
öğretimin bilgisayar, akıllı telefon ve internet gibi
teknolojik donanımın pahalı olması, teknolojik donanım
ile ilgilenecek teknik ekip gerektirmesi, kullanımının
karmaşık olması ve hastane ortamında donanımın
güvenliğini sağlamanın zor olması gibi kimi güçlükleri de
vardır.

Ülkemizde 0-6 yaş arasındaki çocuklara yönelik
gelişimsel tarama amacıyla kullanılan araçlar arasında;
Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE), Denver
Gelişimsel Tarama Testi maktadır. AGTE, 0-6 yaş
arasındaki çocukların mevcut gelişimlerini anne-babalar,
bakıcılar ya da öğretmenlerden alınan bilgiler ve yapılan
gözlemler doğrultusunda değerlendirmek amacıyla
geliştirilmiş bir envanterdir. Bu envanter, gelişimsel
gerilik açısından risk altındaki çocukların erken dönemde
belirlenmesine ve bu çocuklarla ilgili gerekli önlemlerin
alınmasına olanak sağlar. Bu envanter, dil-bilişsel, küçük
kas, büyük kas, sosyal-öz bakım olmak üzere dört temel
gelişim alanında tarama yapmayı sağlamaktadır (Savaşır,
Sezgin ve Erol, re geliştirilmiş, belirti göstermeyen
gelişimsel sorunları taramada, kuşkulu durumları nesnel
bir ölçütle doğrulamada ve gelişimsel açıdan risk altındaki
çocukları izlemede kullanılan bir tarama aracıdır. Bu
tarama aracı, kişisel-sosyal, ince motor-uyumsal, kaba
motor ve dil olmak üzere dört temel gelişim alanında
tarama yapmaya fırsat vermektedir (Yalaz, Anlar ve
Bayoğlu, 2009). GEÇ DA ise 0-6 yaş arasındaki çocukların
gelişimlerini doğrudan gözleyerek ya da doğrudan
gözlenemeyen durumlarda çocuğun yakınlarından bilgi
alarak değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş bir tarama
aracıdır. Bu tarama aracı, gelişimsel geriliklerin erken
dönemde belirlenmesinde ve çocukların eğitim
yaşantılarının düzenlenmesinde kullanılır. Bu tarama
aracı, psikomotor, bilişsel, dil ve sosyal-duygusal olmak
üzere dört temel gelişim alanında tarama yapmayı olanaklı
kılmaktadır (Temel, Ersoy, Avcı ve Turla, 2004). Yapılan
gelişimsel tarama sonrasında erken müdahale hizmetlerine
yönlendirilen çocuklar için ülkemizde kullanılan erken
müdahale programlarından kimileri; Anne Ç ocuk Eğitim
Programı (AÇ EP), Baba Destek Programı (BADEP),
Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı (KAEEP) ve
Portage’dır. AÇ EP, altı yaşında çocuğu olan ve çocukları
kurumsal eğitimden yararlanamayan annelerin çeşitli
konularda eğitimlerle desteklenerek çocuklarını okula
hazırlamaları için geliştirilmiş gerek anne gerekse çocuk
hede i bir programdır. BADEP, özellikle alt
sosyoekonomik ortamlardan gelen babalara destek
vererek, çocuk gelişimi ve eğitimi konusunda bilinç
yaratmayı, babaların çocuklarıyla sağlıklı iletişim
kurmalarını sağlamayı ve çocuklarının gelişimlerini
desteklemeleri için babalarda davranış değişikliği
oluşturmayı hede eyen bir eğitim programıdır (Ç elebioğlu
Morkoç, 2011). KAEEP, 0-4 yaş arasındaki gelişimsel
geriliği olan çocukların anne-babalarına çocuklarının
gelişimini desteklemek amacıyla onlara ne öğretecekleri
ve nasıl öğretecekleri konusunda yol gösteren bir erken
eğitim programıdır (Pieterse ve Treloar, 1996). Portage
anne-babaların, normal gelişim gösteren, risk grubunda
olan ya da gelişimsel geriliği olan çocuklarına beceri
öğretebilmeleri için geliştirilmiş bir erken müdahale
programıdır (Ç elebioğlu Morkoç, 2011)

Hastaneye hazırlayıcı eğitim ülkemizde kimi
üniversite ve özel hastaneler dışında henüz yaygın olarak
uygulanmamaktadır. Bazı hastanelerde tedavi işlemleri
çocuğa sözel olarak anlatılmakta, çoğunda ise hiçbir
açıklama yapılmamaktadır. Bu konudaki en kapsamlı
çalışmalardan biri Hacettepe Üniversitesi Ç ocuk Gelişimi
ve Eğitimi Bölümü tarafından uygulanan hastaneye
hazırlayıcı eğitim programıdır. Bu program kapsamında
çocuklara; sağlık, hastane bölümleri, hastane yaşamı,
hastane personeli, hastanede kullanılan araçgereçler ve
hastanede yapılan işlemlerle ilgili bilgiler verilmektedir.
Hastaneye hazırlayıcı eğitimler sırasında; bilgilendirici
seminerler verme, gerçek tıbbi malzemeler ya da
oyuncaklar kullanarak dramatizasyon yapma, tanıtım
kitapları ya da öykü kitapları okuma, kart oyunları
oynama, kukla gösterisi sergileme, film ya da video
izleme, müzik dinleme ve resim yapma gibi yöntemler
kullanılmaktadır (Baykoç, 2006).

Çocukların hastaneden okula geçişi ile ilgili
yapılan çalışmalar genellikle vaka çalışmaları ya da
araştırmalardır. Beşinci sınıfa devam eden, 11 yaşındaki
Vietnamlı bir kız çocuğu olan Minh’in hastaneden okula
geçişini planlayan bir vaka çalışması şöyle özetlenebilir
(Worchel-Prawatt ve diğerleri, 1998). Minh, beyin tümörü
nedeniyle ameliyat olan, kemoterapi ve radyoterapi alan,
ağrı yönetimi konusundaki psikiyatri hizmetlerinden
yararlanan bir çocuktur. Yapılan ha alık toplantılarda
sorumlu hemşire Minh’in annesine, kızının okulu çok
sevdiğini, akademik olarak çok başarılı olduğunu; ancak
çok az arkadaşı olduğu için kendini sosyal olarak
dışlanmış hissettiğini, arkadaşları ve öğretmeni ile
hastalığı (beyin kanseri) hakkında konuşamadığını
söylemiştir. Uygun bir geçiş planlaması yapmak üzere
öncelikle ailenin gereksinimleri ve durumu belirlenmiştir.
Sosyal hizmet uzmanı aile ile görüşmeye gitmiş ancak
baba yeterli düzeyde I
·ngilizce bilmediği için Minh ve
annesi ile görüşme yapmıştır. Görüşme sonunda; Minh’in
ve annesinin kanser ve kanserle başa çıkma konusunda
yeterli düzeyde bilgiye sahip olduklarını, aile içi
ilişkilerinde herhangi bir sorun olmadığını, Minh’in okulu
sevdiğini ancak kendini biraz sosyal olarak dışlanmış
hissettiğini, okul devamsızlığının yalnızca hastanede
geçirdiği günlerden ibaret olduğunu, saç dökülmesi ile
şapka giyerek ve renkli eşarplar takarak başa çıktığını
belirlemiştir. Bu görüşme sonucunda, ayrıca Minh ve
annesinin okul personeli ile nasıl iletişim kuracakları ve
okul personelinden nasıl yardım alacakları ile ilgili de
bilgi eksiklikleri olduğu ortaya çıkmıştır. Bu görüşmeler
sonunda;
(a) Minh’in akranları ile etkileşimini artırmak, (b) aile,
okul personeli ve hastane personeli arasında doyurucu bir
iletişim sağlamak, (c) okul destekleri ve hizmetleri
konusunda aileyi bilgilendirmek, (d) okul personeli ile
birlikte gereksinim belirlemesi yapmak ve (e) okulla
iletişim kurmak üzere anahtar bir kişi belirlemek amaçları
ile bir planlama yapılması gerektiğine karar verilmiştir.
Sosyal hizmet uzmanı, aileyle yaptığı görüşme sonrasında
okul personeli ile bir görüşme gerçekleştirmiştir. Bu
görüşmede Minh’in annesi ile birlikte, okulun müdür
yardımcısı, rehber öğretmeni ve beş branş öğretmeni
bulunmuştur. Minh’in annesi, kızına ilişkin isteklerini
görüşme sırasında doğrudan dile getirmiştir. Toplantıya
katılanlar; (a) Minh’in akademik olarak başarılı olduğu,
(b) okul ve hastane arasındaki iş birliğinin güçlendirilmesi
gerektiği, (c) arkadaşlarının çoğunun Minh’in hastalığı ve
tedavisi konusunda bilgisinin olmadığı, (d) Minh’in
okulda yeterli sosyal desteğe sahip olmadığı,(e)
öğretmenlerin kanser ve kanser tedavisinin okul
performansını ve okula uyumu nasıl etkilediğine ilişkin
bilgilendirmeye gereksinimleri olduğu ve (f) ailenin okul
ile rahat iletişim kurabilmesi için anahtar bir kişi
belirlenmesi gerektiği konusunda görüş birliğine
varmışlardır. Yapılan görüşmeler sonrasında sosyal hizmet
uzmanı, kendisi, Minh’in annesi, hastanedeki sorumlu
hemşire, okul hemşiresi ve rehber öğretmen arasında
iletişimi kolaylaştırmak üzere bir telefon listesi
hazırlamıştır. Minh’in hasta olan tüm çocuklar gibi özel
eğitim hizmetlerinden yaralanabilmesi için bir plan
geliştirmiştir. Plan hazırlandıktan bir süre sonra sosyal
hizmet uzmanı ve hastanenin sorumlu hemşiresi okuldaki
dördüncü ve beşinci sınıf öğrencilerine kanser tedavisi ile
ilgili seminer, video gösterimi ve soru yanıt biçiminde bir
bilgilendirme çalışması yapmışlar ayrıca öğrencilere
broşürler dağıtmışlardır. Sosyal hizmet uzmanı çalışma
sonrasında okulla sürekli iletişim kurarak planın işleyişi
ile ilgili görüşmeler yapmıştır. Yapılan izleme çalışmaları;
Minh’in hastalığının durağan olduğu ve Minh’in okul
devamsızlığı yapmadığı, okulda daha olumlu arkadaş
ilişkileri geliştirdiği, aile içi ilişkilerinin olumlu olduğu,
aile, okul ve hastane arasında daha doyurucu bir iletişim
kurulduğu tespit edilmiştir (Worchel-Prawatt ve diğerleri,
1998).

• Anne
• Sevgi-şefkat
• iyi çevre koşulları
• Beslenme
• Bakım
• Uyku
• Oyun-oyuncak
• müzik-şarkı
• Görsel-işitsel uyaranlar
• İletişim-etkileşim

• Anne
• sevgi-şefkat
• iyi çevre koşulları
• Beslenme
• Bakım
• Oyun - oyuncak
• Arkadaş
• Müzik-kitap
• Çizgi film

• Aile
• Arkadaş
• Okul
• Ders
• Oyun-oyuncak
• Kitap
• Müzik
• Televizyon
• Bilgisayar
• Diğer ilgiler

• Aile
• Arkadaş
• Okul
• Telefon-iletişim
• Müzik
• Spor
• Kitap
• Televizyon-bilgisayar-internet
• Diğer ilgiler
• Kişisel alan