Medeni yargı alanındaki genel mahkemeler olan sulh ve asliye hukuk mahkemelerinin görevi, 5235 sayılı Kanunun 6. maddesi ile tayin edilmiştir. Buna göre, sulh hukuk mahkemeleri, Hukuk Muhakemeleri Kanunu ile diğer kanunlarda belirti­ len görevleri yerine getirir (5235 s.lı K. m. 6, I). Buna karşılık asliye hukuk mahkemeleri ise, sulh hukuk mahkemelerinin görevleri dışında kalan ve kanunen özel mahkemelere bırakılmayan her türlü dava ve işlere bakar (5235 s.lı K. m. 6, II­III).

5235 sayılı Kanunun 6. maddesinin kendisine yollama yaptığı Hukuk Muhake­meleri Kanununda, sulh hukuk mahkemelerinin görevini düzenleyen hüküm 4. maddedir.

Sulh hukuk mahkemeleri, dava konusunun değer yahut tutarına bakılmaksızın, aşağıdaki davalara bakmakla görevlidirler:

a) Kiralanan taşınmazların, 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı İcra ve İflas Ka­nununa göre ilamsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler ayrık olmak üzere, kira ilişkisinden doğan alacak davaları da dahil olmak üzere tüm uyuşmazlıkları konu alan davalar ile bu davalara karşı açılan davalar,

b)  Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın paylaştırılmasına ve ortaklığın gideril­mesine ilişkin davalar,

c)  Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyetliğin korunmasına yönelik olan davalar,

d)  Bu Kanun ile diğer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hakimini görevlendirdiği davalar.

Bunun yanında, Hukuk Muhakemeleri Kanununun 383. maddesi gereğince de, sulh hukuk mahkemeleri, aksine özel bir düzenleme bulunmadığı sürece, çe­kişmesiz yargı işlerinde genel görevli mahkeme durumundadırlar.

Kira ilişkisine dayandığı iddia edilen davaların sulh hukuk mahkemesinde görülebilmesi için, bu davaya konu uyuşmazlıkların kira sözleşmesinden kaynaklanması gerekir. Kira sözleşmesi yoksa veya kira sözleşmesi geçersizse, davaya asliye hukuk mahkemesinde de bakılabilir. Örneğin, kira sözleşmesinden kaynaklandığı iddia edilen bir alacak davası, gerçekte kira ilişkisine dayanmamaktaysa bu davaya asliye hukuk mahkemesinde bakılmalıdır.

Medeni yargı kolunda kural, asliye hukuk mahkemelerinin görevli olmasıdır. Bu nedenle, asliye hukuk mahkemeleri, sulh hukuk mahkemelerinin görevleri dışın­da kalan ve kanunen özel mahkemelere bırakılmayan her türlü dava ve işe bakar (HMK m. 2). Bu noktada, dava konusunun şahısvarlığı veya malvarlığı haklarına ilişkin bulunmasının bir önemi olmadığı gibi, şahısvarlığı haklarına ilişkin davalar­ da dava konusunun değer veya tutarının da herhangi bir etkisi yoktur. Sulh hukuk mahkemesi veya özel bir kanun hükmü gereğince bir özel mahkeme (örneğin aile mahkemesi) açıkça görevli tayin edilmiş olmadıkça, davanın asliye hukuk mah­kemesinde görülmesi esastır. Diğer bir ifadeyle, medeni yargıya dahil bir uyuş­mazlığın asliye hukuk mahkemesinde görülebilmesi için buna dair açık bir kanun hükmüne gerek bulunmayıp, başka bir mahkeme açık bir düzenlemeyle görevli kılınmış olmadıkça, görevli mahkeme asliye hukuk mahkemesidir.

Aile mahkemeleri, aile hukukundan kaynaklanan dava ve işlere bakmak üzere, 09.01.2003 tarih ve 4787 sayılı “Aile Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yargıla­ma Usullerine Dair Kanun” ile kurulmuş bulunan uzmanlık mahkemeleridir. Sö­zü edilen Kanunun 2. maddesi gereğince, aile mahkemeleri, Adalet Bakanlığınca, Hakimler ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak, her ilde ve merkez nü­fusu yüzbinin üzerindeki her ilçede, tek hakimli ve asliye mahkemesi derecesinde olmak üzere kurulur.

Aile mahkemelerinin görevine giren dava ve işler, 4787 s.lı Kanunun 4. maddesinde düzenlenmiştir. 

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 6335 sayılı ve 26.6.2012 tarihli Kanunla de­ğiştirilen 5’inci maddesine göre, aksine hüküm bulunmadıkça, dava olunan şeyin değerine veya tutarına bakılmaksızın tüm ticari davalara ve ticari nitelikteki çe­kişmesiz yargı işlerine bakmakla görevli mahkeme asliye ticaret mahkemesidir.

Kanuna göre, bu mahkemelerde bir başkan ve yeteri kadar üye bulunur (5235 s. lı K. m. 5, III). Ticaret mahkemesi, bazı dava ve işlerde tek hakimle karar verebilir. Bununla beraber, 5235 sayılı Kanunda öngörülen hal­lerde (örneğin hakimin kesin olarak karara bağlayacağı dava ve işler, iflas davası, iflasın ertelenmesi vb.) tüm yargılama safhaları başkan ve iki üyenin katılımıyla heyet olarak yürütülür ve sonuçlandırılır.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun yürürlüğe giren ilk ha­linde, asliye hukuk mahkemesi ile asliye ticaret mahkemesi arasında kurulan iş­ bölümü ilişkisi yürürlükten kaldırılmış; bu mahkemeler arasındaki iş paylaşımı, görev ilişkisi olarak düzenlenmiştir. Ancak kanun koyucu her yargı çevresinde asliye ticaret mahkemesi kurulamayacağını öngördüğünden, asliye ticaret mah­kemesi bulunmayan yerlerde ticaret mahkemesinin görevine giren ticari davalara asliye hukuk mahkemesinde bakılabilmesine imkan tanımıştır.

İcra mahkemelerinin kuruluşu, 2004 sayılı İcra ve İflas Kanununun 4. maddesiyle düzenlenmiştir.

İcra mahkemelerinin temel görevi, icra ve iflas dairelerinin işlemlerine karşı yapılan şikayet ve itirazların incelenip karara bağlanmasıdır.

İş mahkemelerinin kuruluşu 7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu ile düzenlenmektedir. Bu Kanunun 5’inci maddesine göre, iş mahkemeleri;

• 5953 sayılı Kanuna tabi gazeteciler, 854 sayılı Kanuna tabi gemiadamları, 22/5/2003 tarihli ve İş Kanununa veya Türk Borçlar Kanununda düzenlenen hizmet sözleşmelerine tabi işçiler ile işveren veya işveren vekilleri arasında, iş ilişkisi nedeniyle sözleşmeden veya kanundan doğan her türlü hukuk uyuşmazlıklarına;

• İdari para cezalarına itirazlar ile 5510 sayılı Kanunun geçici 4’üncü maddesi kapsamındaki uyuşmazlıklar hariç olmak üzere Sosyal Güvenlik Kurumu veya Türkiye İş Kurumunun taraf olduğu iş ve sosyal güvenlik mevzuatın­dan kaynaklanan uyuşmazlıklara;

• Diğer kanunlarda iş mahkemelerinin görevli olduğu belirtilen uyuşmazlıklara, ilişkin dava ve işlere bakar.

İlk derece yargılamasında yer alan özel mahkemelerden biri de tüketici mahkemesidir. 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun 73. maddesine göre, bu mahkemelerin görevi, tüketici işlemleri ile tüketiciye yönelik uygulamalardan doğabilecek uyuşmazlıklara ilişkin davalara bakmaktır.

Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemi, tarafların aralarındaki uyuşmazlığı, devlet yargısı (mahkemeler) dışında çeşitli yöntemlerden birini veya birkaçını kullanarak, kendi aralarında çözüme kavuşturmalarıdır.

Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanuna göre, bu Kanunun uygulanmasından doğan dava ve işlerden belli bir parasal sınırın altında olanlar için tüketici hakem heyetine başvurulması zorunludur. Bu uyuşmaz­lıklarda tüketici hakem heyetinin verdiği kararlar taraf­lar için bağlayıcıdır. Bu karara karşı başvurulabilecek hukuki çare, on beş gün içinde tüketici mahkemelerin­de itiraz etmektir.

Tüketici hakem heyeti, başkanlığı illerde ticaret il müdürü, ilçelerde ise kaymakam veya bunların görevlendireceği bir memur tarafından yürütülen, konunun uzmanı bir belediye personeli, baronun görevlendireceği bir avukat, duruma göre ticaret ve sanayi odası veya esnaf ve sanatkar odalarının görevlendireceği bir üye ve tüketici örgütlerinin seçecekleri bir üye olmak üzere beş üyeden oluşan, tüketici işlemleri ile tüketiciye yönelik uygulamalardan doğabilecek uyuşmazlıklara çözüm üreten bir hakem kuruludur.

Göreve ilişkin hükümlerin kamu düzeninden olduğu kabul edilmektedir (HMK m. 1). Buna bağlı olarak, görev kurallarına uyulup uyulmadığının mahkemece, yargılamanın her aşamasında resen gözetilmesi gerekir. Kamu düzeninden sayıl­manın bir sonucu da, tarafların, görev konusuna ilişkin bir anlaşma yapamama­larıdır. Diğer bir ifadeyle, taraflar, aralarında yapacakları bir sözleşmeyle göreve ilişkin bir düzenleme yapamazlar; böyle bir anlaşma hiçbir hüküm ve sonuç do­ğurmaz. Mahkeme görevsizliğini resen gözetebileceği gibi taraflar da yargılama­nın her aşamasında mahkemeye görevsiz olduğunu hatırlatabilirler.

Görevsiz olduğunu resen veya taraflar­dan birinin buna ilişkin itirazı üzerine tespit eden mahkeme, davayı usule ilişkin bir kararla (görevsizlik kararı) reddeder. Ancak, görev açısından söz konusu olan noksanlığın giderilebilmesi mümkün ise, mahkemenin öncelikle buna yönelik bir kesin süre vermesi gerekir. Belirtmek gerekir ki, bu hükmün uygulama alanı, gö­rev açısından çok sınırlıdır. Öte yandan, görevsiz olduğunu tespit eden mahke­menin bu husustaki (görevsizlik) kararını dosya üzerinden verebilmesi de müm­kündür. Ancak, mahkeme gerekli görürse, kararını vermeden önce, tarafları ön inceleme duruşmasında dinleyebilir (HMK m. 138). Her hâlükârda, mahkemenin görev konusunu en geç ön inceleme duruşmasında karara bağlaması gerekmekte­dir (HMK m. 137, I­II; m. 138 m. 140, I). Ancak, görev konusunun bu aşamada yanlış değerlendirilmesi yahut hiç değerlendirilmemesi, mahkemenin daha sonra görevsizlik kararı vermesine engel değildir. Zira, dava şartları yargılamanın her aşamasında resen gözetilirler (HMK m. 115, I). Hatta, mahkemenin görevsiz ol­duğu ilk derece mahkemesindeki yargılama esnasında hiç ileri sürülmemiş olsa bile, taraflar bunu (ilk defa) kanun yolu müracaatları sırasında ileri sürebilecekleri gibi, kanun yolu mahkemeleri de (bölge adliye mahkemeleri ve Yargıtay), önlerine gelen kanun yolu başvurusu üzerine, karar veren ilk derece mahkemesinin görev­siz olduğunu (kanun yolu müracaatında bu istikamette bir talep bulunmasa dahi) resen gözetirler.

Bir davanın neredeki ilk derece mahkemesinde görüleceği belirlenirken bazı ölçütler kullanılır. Bu ölçütlerden bir kısmı uyuşmazlığın taraflarını, bir kısmı ise uyuşmazlığın konusunu esas alır. Keza, bazı ölçütler, aksine bir düzenleme olma­dıkça bütün davalar bakımından yetkiyi tesis ederken, bazı ölçütler ise sadece belli davalar bakımından yetkili mahkemenin belirlenmesinde kullanılır. Aksine bir dü­zenleme olmadıkça bütün davaların görüleceği mahkemeye genel yetkili mahkeme, bu mahkemeyi belirleyen kurala ise genel yetki kuralı denir. Genel yetki kuralı, Hu­kuk Muhakemeleri Kanununun 6. maddesinin 1. fıkrasında yer almaktadır. Buna göre, her dava, kanunda aksine hüküm bulunmadıkça, davalının davanın açıldığı tarihte yerleşim yerinin bulunduğu yer mahkemesinde görülür. O halde genel yet­ki kuralı sözü edilen kanun hükmü, genel yetkili mahkeme ise davalının dava tarihindeki yerleşim yeri mahkemesidir. Buna karşılık, gerek Hukuk Muhakemeleri Kanununda ve gerekse sair kanunlarda, yetkiye dair pek çok hüküm sevkedilerek, daha ziyade uyuşmazlığın konusu esas alınmak suretiyle, bir kısmı genel mahkemenin yetkisini bertaraf ederek onun yerini alan, bir kısmı ise genel mahkemenin yanında ilave mahkemeler öngörülmüştür. İşte bu hükümlere özel yetki kuralları adı verilmektedir. Bir özel yetki kuralıyla genel yetkili mahkemenin yetkisinin bertaraf edilerek onun yerine sadece belli bir yerdeki mahkemenin yetkili tayin edilmesi du­rumunda, bu bir kesin yetki kuralıdır. Buna karşılık, özel yetki kuralıyla genel yetkili mahkemenin yetkisi kaldırılmıyor (bertaraf edilmiyor), bilâkis onun yanında ilave olarak başka yerlerdeki mahkemeler de aynı uyuşmazlık için yetkili kılınıyorsa, bu­nu düzenleyen kural, kesin olmayan yetki kuralıdır.

Yerleşim yerinin belirlenmesi bakımından Türk Medeni Kanunu, gerçek kişi­ler ve tüzel kişiler açısından farklı esaslar öngörmüştür. Buna göre, gerçek kişiler bakımından, sürekli kalmak niyetiyle oturdukları yer (TMK. m. 19); tüzel kişiler açısından ise işlerinin yönetildiği yer (TMK. m. 51) onların yerleşim yeri sayılır. Davalının böylece belirlenen yerleşim yeri, aynı zamanda medeni usul hukuku bakımından genel yetkili mahkeme olarak kabul edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, davalının yerleşim yerinin bulunduğu yer hangi mahkemenin yargı çevresi için­de kalmaktaysa, o yargı çevresinde bulunan mahkemeler, söz konusu kişiye karşı açılacak olan davalar için genel yetkilidir.

Önemle belirtilmelidir ki, genel yetki kuralı gereğince belirlenen genel yetkili mahkemenin yetkisi (davalının yerleşim yeri) kesin yetki değildir. Dolayısıyla, da­vanın genel yetkili mahkeme olarak başka bir yer mahkemesinde açılmış bulun­ması halinde, hâkim bunu resen gözetemeyecek, ancak davalının ilk itirazı üzeri­ne yetkisizlik kararı verebilecektir.

Borcun ifa edileceği yer (BK m. 73): Borcun ifa edileceği yer, tarafların açık veya örtülü iradelerine göre belirlenir. Sözleşmeyle aksi kararlaştırılmamışsa ifa yeri BK m. 73 hükmüne göre belirlenir. Buna göre, borcun konusu para ise, ödeme alacaklının ifa zamanında oturduğu yerde yapılır. Bir parça borcu söz konusu ise, yani ayırıcı nitelikleriyle belirlenmiş bir şey verilecek veya teslim edilecekse, ifa yeri, sözleşmenin yapıldığı sırada o şeyin bulunduğu yerdir. Para ve parça borçlarının dışında kalan bütün borçlarda ifa yeri, borcun doğduğu sırada borçlunun oturduğu yerdir.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu, mirasla ilgili uyuşmazlıklar için özel yetki kuralları getirmiştir. Buna göre:

• Terekenin paylaşılmasına, yapılan paylaşma sözleşmesinin geçersizliğine, ölü­me bağlı tasarrufların iptali ve tenkisine, miras sebebiyle istihkaka ilişkin dava­lar ile mirasçılar arasında terekenin yönetiminden kaynaklanan davalar ile

• Terekenin kesin paylaşımına kadar mirasçılara karşı açılacak tüm davalar bakımından ölen kimsenin son yerleşim yeri mahkemesi kesin yetkilidir (HMK m. 11, I).

Tereke: Ölen bir kişinin malvarlığını, yani malları, hakları, alacakları ve borçlarından oluşan bütünü ifade eder.

Ölüme bağlı tasarruf: Miras bırakan tarafından yapılmış olan ve tasarrufu yapan kişinin ölümünden sonra sonuç doğuran işlemlerdir. Ölüme bağlı tasarruflar, vasiyetname düzenlenmesi veya miras sözleşmesi yapılması şeklinde olabilir.

Mirasçılık belgesi: Mirasçılık belgesi, kişiye tereke malları üzerinde zilyetlik imkanını veren, tereke üzerinde yapılabilecek tasarruflar bakımından kişinin tasarruf yetkisine sahip olduğunu üçüncü kişilere ispat etmeye yarayan bir belgedir.

Mirasçılık belgesi, mirasçılardan biri tarafından sulh hukuk mahkemesinden veya yargılamayı gerektiren haller söz konusu değilse noterden talep edilebilir.

Ayni hak: Bir eşya üzerinde söz konusu olan, sahibine eşya üzerinde doğrudan doğruya hakimiyet sağlayan, eşya üzerinde sağladığı hakimiyet dolayısıyla herkese karşı ileri sürülebilen mutlak bir haktır.

Zilyetlik bir şey üzerindeki fiili hakimiyeti ele geçirmiş olmak ve onu kaybetmemiş olmak anlamına gelir. Fiili hakimiyetin varlığından söz edilebilmesi için kişinin zilyet olma, yani fiili hakimiyeti ele geçirme iradesinin de bulunması gerekir.

İrtifak, bir eşya üzerinde hak sahibine o eşyadan yararlanma yetkisi sağlayan bir ayni haktır. Ayni hak olarak herkese karşı ileri sürülebilen mutlak bir etkiye sahiptir. İrtifak hakkı, sadece eşyadan ve eşyanın sağladığı diğer menfaatlerden yararlanma imkanı sağlar.

Haksız fiil: Bir kişinin, hukuka aykırı ve kusurlu (kasten veya ihmal suretiyle) bir eylemiyle, başkasının şahsına veya malına zarar vermesidir.

Davanın yetkisiz bir mahkemede açılması üzerine, mahkemece, kesin yetki halle­rinde resen, kesin olmayan yetki hallerinde ise bunun ilk itiraz olarak ileri sürül­mesi koşuluyla, yetkisizlik kararı verilir. Bununla mahkeme dosyadan elini çek­mekte ancak uyuşmazlığı esastan çözmemektedir. Bu sebeple, yetkisizlik kararı usule ilişkin bir nihai karardır.

Aynı mahkemenin birden fazla dairesi arasındaki iş dağılımı, kural olarak iş yükünün ve dengesinin dengeli paylaşımı ilkesi çerçevesinde yapılır. Tarafların yahut dosya kendisine tevzi edilen mahkemenin buna karşı koyması mümkün değildir (5235 s.lı K. m. 5, V)

Ancak istisnai bazı hallerde, aksine açık hüküm bulunmadıkça, Hakimler ve Savcılar Kurulu, aynı mahkemenin birden fazla dairesi kurulan yerlerde, bunlar­dan birinin veya bir kısmının, uzmanlaşmayı sağlamak amacıyla, gelen işlerin sa­yısı ve niteliği de dikkate alarak, belli davalara bakmasını kararlaştırabilir (6460 s.lı K. m. 10, Geçici m. 4). Bu kararlar Resmi Gazete’de yayınlanır. Bu çerçeve­de yapılan iş dağılımına göre dosya kendisine tevzi edilen ilgili daire, davaya bakmak zorunda olmakla birlikte, eğer Hakimler ve Savcılar Kurulunun yapmış olduğu belirlemeye aykırı ise, dosyayı ilgili daireye gönderebilir. Bu gönderme kararı teknik anlamda bir görevsizlik kararı değildir. Bu sebeple tarafların bu ka­rara karşı başvurabileceği herhangi bir yol yoktur. Buna karşılık dosya kendisine gönderilen dairenin de bu kararla bağlı olduğu söylenemez.