İran 1 milyon 650 bin km2 yüzölçümüne sahiptir.

İran’ın 2013 yılı verilerine göre 76.807.000
nüfusu vardır.

İran’ın resmi dili Farsçadır.

İran’ın başkenti Tahran’dır.

İran’ın Kuzeyinde Azerbaycan, Ermenistan,
Hazar Denizi ve Türkmenistan; Batısında Irak ve Türkiye;
Doğusunda Pakistan ve Afganistan; Güneyinde ise Basra
Körfezi ve Umman Denizi yer alır.

İran’ın önemli şehirleri Tahran, Tebriz, Meşhed,
İsfahan, Hemedan, Kum ve Şiraz’dır.

Ekonomisi büyük oranda petrol ve doğalgaz
üretimi ve ihracına dayanır.

İran kökenli (İrani) etnik unsurlar toplam nüfusun
yaklaşık %65’ini meydana getirmektedir. Bunlar arasında
yer alan Fârisî asıllılar %51 oran ile en büyük etnik kitleyi
oluşturur. Nüfus bakımından ikinci sırada yer alan Türkler
yaklaşık %20’lik bir nüfusa sahiptir. Üçüncü sırada ise
İran Kürtleri yer alır. Bunun dışında, daha ziyade sınır
bölgelerinde Fârisî asıllı olmayan etnik gruplar vardır.

İran anayasasına göre resmi din İslam, resmi
mezhep ise On iki İmam Şiiliğinin Caferi koludur.

İran’da nüfusun %90 ı Şii Müslüman’dır.

Beluciler, Türkmenler, Larlar, Tacikler-Talışlar
ve Arapların bir kısmı ile Kürtlerin çoğu Sünni’dir.
İran’da Sünni halkın yaşadığı bölgelerde ve özellikle
Kürdistan bölgesindeki Kürtler arasında Nakşibendiyye ve
Kadiriyye tarikatları etkindir. Nüfusun %8’i Sünni
Müslümandır.

Asuri, Ermeni, Musevi ve Mecusi gibi
gayrimüslim topluluklar vardır. İran’da Bahai (300 binden
fazla) ve Yezidi gibi guruplar olmasına rağmen bunlar
yasadışı kabul edilmekte ve tanınmamaktadır.

İran anayasasında Hanefi ve Şafii mezhepleri
tanınmış; kendi dini eğitimlerini yapmalarına izin
verilerek evlenme-boşanma ve miras gibi konularda kendi
hukuklarına yasal geçerlilik kazandırılmıştır.

Mecusilik: Tek Tanrılı bir din olan Zerdüştlük
zamanla eski İran inanç ve gelenekleriyle karışarak
Mecusilik (Mazdeizm; Ateşperestlik) ortaya çıkmıştır.
Mecusilerin inançlarında ateş kültü önemlidir. Mecusiliğin
yayıldığı ve Mecusi ateşinin yandığı İran'daki Yezd şehri
başta olmak üzere ülkede birkaç bin Mecusi'nin yaşadığı
tahmin edilmektedir.

İran’da yaşayan İrani topluluklar Farslar, Tatlar,
Mazenderaniler (Teberiler), Gilekler, Talışlar, Lekler,
Kürtler, Lurlar, Larlar, Sistanlılar, Beluciler, Tacikler,
Afganlar ve Peştunlar’dır.

Fars kimliğiyle öne çıkan iki devlet Pehleviler ve
İran İslam Cumhuriyeti’dir.

1946’da kurulan Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin
ömrü çok kısa oldu.

İran kökenli etnik unsurlar arasında yer alan ve
ülke yüzölçümünün yarıdan fazlasını kapsayan Fars
eyaletinde yaşayan Farslar, hem İrani hem de genel nüfus
içerisinde (%51) ilk sırada yer alırlar.

İran Türklerinin büyük bir kısmını Şii-Caferi olan
Azerbaycan Türkleri teşkil eder. Bunun dışında Kaşkay
Türkleri, Halaçlar ve Türkmen grupları vardır.

İran’ın kuzeybatısındaki Azerbaycan Devleti’ne
komşu olan İran Azerbaycanı (Doğu ve Batı Azerbaycan,
Erdebil, Hemedan, Zencan ve Kazvinostanlarında) ve
ayrıca İran’ın geneline (Tahran, İsfahan, Horasan, Kirman
ve Huzistan’da) yayılmış olarak geniş bir sahada
yaşamaktadırlar. Tahmini nüfusları 20 milyona yakındır

İran’da yaşayan Sami kökenli halklar Araplar,
Asuriler ve Yahudilerdir

100-150 bin kadar nüfuslarıyla küçük guruplar
halinde ülkeye dağılmış olan Hintli halklardan
Çingenelerin bir kısmı Farslaşmıştır. Sistan ve
Belucistan’da yarı göçebe olarak yaşayan Brahoiler yaklaşık 30 bin nüfusa sahiptir. Hint kökenli oldukları
kabul edilen Çatlar Hint dinleri ve İslamiyet’e
inanmaktadır. İran’daki Hintliler ve Urdular da küçük
topluluklardandır. İsfahan, Tahran ve Tebriz’de
yoğunlaşan İran Ermenileri, Hint-Avrupa kökenli
halklardandır. 200 bine yakın nüfuslarıyla ülkenin eğitim
seviyesi en yüksek ve faal topluluğudur.

İran’da kurulan ilk devlet, sınırlarını Kızılırmak’a
kadar genişleten Med İmparatorluğu’dur (M.Ö. 612-550).

Medler, Ahameni hanedanı idaresindeki Persler
tarafından ortadan kaldırılmıştır. Persler (Ahamenişler)
(M.Ö. 550-331), Orta Asya’dan İran’ın Fars bölgesine
gelip yerleşmişlerdir. İran’da Pers kimlikli ilk devlet
Ahameniş hanedanıyla (Pers İmparatorluğu) birlikte
ortaya çıkmıştır.

Med, Lidya (Anadolu), Babil (Irak), Mısır ve
İndus toprakları dahil bütün Yakındoğu’yu ele geçirip,
idari ve askeri yapısıyla o güne kadarki en büyük
imparatorluğu kurdular.

Büyük İskender bu imparatorluğa son vererek
İran’da Büyük İskender ve Hellenistik Dönemi (M.Ö. 330-
129) ve Part (Arşaklılar) Dönemi (M.Ö. 2. Yüzyıl)
başladı.

Sasaniler (224-651), Fars’taki merkezlerinde Pers
imparatorluğunun bir benzerini oluşturdular.

Sasaniler döneminde, İran’a yayılan Zerdüştlük
resmi din olarak desteklendi; dil, kültür ve edebiyatta
önemli gelişmeler kaydedildi.

7. Yüzyılda Müslüman Arap egemenliğine giren
İran, Hz. Ömer zamanında zapt edilerek İran’da İslam
dönemi başladı.

Ahameniş bürokrasi modeli ve hükümdarlık
anlayışı varlığını sürdürdü.

İran, 8. Yüzyılda kurulan Abbasi
İmparatorluğu’nun bir parçası oldu.

İran’da yerel düzeyde Tahiriler, Saffariler,
Samaniler ve Büveyhiler gibi hanedanlıklar kuruldu.
Bunlardan ilk “İranlı” hükümeti kuran Büveyhiler Şii iken
İran’ın büyük kısmı henüz Sünni idi.

Türkler 8. Yüzyılda Müslümanlığa girmeye
başladılar.

11. Yüzyılda ise Selçuklular İran’a hakim oldu.

Selçukluların zayıflamasıyla birlikte İran’da
İldenizliler ve Salgurlular adıyla atabeylikler kuruldu.

İran, 1194’te Harizmşahların egemenliğine geçti.

1220’den sonra da Moğol istilasına uğradı.

13. Yüzyılın ortalarında Moğol
İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla birlikte İlhanlıların
idaresinde kaldı.

İlhanlılar döneminde Türk ve Moğol etkilerinin
artmasıyla, Türk-Moğol göçebeleri Orta Asya kültürlerini
de İran’a taşıyıp Müslüman-İran uygarlığının
kurulmasında önemli rol oynadılar.

15. yüzyılın sonlarında, Azerbaycan’ın Erdebil
bölgesini egemenliğinde bulunduran Safeviler’den Şah
İsmail, Türkmen oymaklarının da desteğiyle Tebriz’e girdi
ve İran Şahı oldu.

Safevîler’in on iki imam muhabbetini esas alan
Şiîliği devlet politikası olarak benimsemesiyle bütün İran
Şii oldu. Irak üzerindeki hakimiyet mücadelesinin yanı
sıra Şiiliğin Anadolu’da yayılarak Safevi nüfuzunun
genişletilmek istenmesi, Osmanlı-İran ilişkilerini savaş
noktasına getirdi.

Şah Abbas I (1588-1629) döneminde en parlak
dönemini yaşadı. Başkent İsfahan’a taşındı.

IV. Murad’ın Bağdat seferi sonunda imzalanan
Kasrışirin Antlaşması’yla Osmanlı Devleti’nin Irak’taki
egemenliği kabul edildiği gibi, belirlenen Türk-İran sınırı
da günümüze kadar geçerli kaldı.

Safeviler, (Büyük) Şah Abbas I (1588-1629)
döneminde en parlak dönemini yaşadı.

Afganlı Kandahar Emiri Mir Mahmut, başkent
İsfahan’ı zapt ederek 1722’de Safevi hanedanına son verdi.

Afşar hanedanının kurucusu Nadir Şah (1736-
1747), Horosan ve İran’ı işgal ederek kendini şah ilan etti.

Nadir Şah Osmanlılara kaptırılan pek çok yeri
geri aldığı gibi Ruslardan da Derbend ve Bakü’yü geri
aldı; egemenliğini Hindistan’a kadar genişletti.

Lur asıllı Kerim Han Zend (1750-1779) ülkede
birliği tekrar sağladı ve Şiraz’ı başkent yaptı

Kaçarlar, Türkçe konuşan ve zamanla
İranlılaşmış bir Türkmen aşiretler topluluğudur.
Kaçarların liderlerinden Ağa Muhammet Şah (1796-1797)
Kaçarları birleştirerek Kaçar hanedanını kurdu (1796).
Zendleri mağlup ederek İran’ın büyük bir kısmını,
Gürcistan’ı, Azerbaycan’ı ve Horosan’ı ele geçirip başkent
yaptığı Tahran’da şehinşahlık tacını giydi; adına hutbe
okuttu ve para bastırdı. Böylece Kaçar devleti kuruldu.

Feth Ali Şah (1797-1834) döneminde 19.
Yüzyılın başlarında İngilizler ülkede ticari imtiyaz elde
etti. Rusya da Gülistan (1813) ve Türkmençay (1828)
Antlaşmaları ile Kafkasya’nın tamamını İran’dan alıp bazı
imtiyazlar elde ettiğinden, İran üzerinde Rusya ile
İngiltere arasında yeni bir rekabet başladı.

1816’da, Kaçar Veliahdı ve Azerbaycan Valisi
Abbas Mirza tarafından Tebriz’de ilk matbaa kurularak
burada askerlik sanatıyla ilgili tercüme eserler basıldı.

Şirazlı Mirza Ali Muhammed adındaki bir
Hurufi, kayıp On ikinci İmam Mehdi’nin “Bâb”ı yani
temsilcisi, daha sonra da “beklenen Mehdi”nin bizzat
kendisi olduğu iddiasıyla etrafına müridler topladı. Bâbilik
hareketi, Muhammed Şah döneminde 1845’ten itibaren
yayılmaya başlamıştı.

Bahâîler üç kutsal kitap çerçevesinde
bağdaştırıcı, barışçı ve evrensel bir kardeşliği
savunmaktadırlar.

Kaçarlar döneminde şiir ve edebiyatta; felsefe,
tarih, din ve siyasi düşünceye dair eserlerin yazılmasında
ve ayrıca dini-sivil mimaride önemli gelişmeler oldu,
Kaçar hükümdarları devleti modernleştirmeye çalışırken
Osmanlılardaki Tanzimat’ı örnek almışlar; hatta
“Tanzimat-ı Hasene” tabirini de kullanılmışlardır.

Osmanlıların Sünni-Şii yakınlaşması
doğrultusunda Şii ulema ile devam eden irtibatı ve ayrıca
sınır anlaşmazlıklarının bir sonucu olarak 1905’ten
itibaren Vezne, Pisve ve Lehican’ın Osmanlı birlikleri
tarafından işgal edilmesi, Osmanlı-İran ilişkilerinin
bozulmasına neden olmuştur.

Muzaffereddin Şah döneminde, 5 Ağustos
1906’da resmi bir bildiriyle Meşrutiyeti ilan ederek
seçimlerin yapılacağını ve kurucu Meclisin açılacağını
duyurdu. Seçimlerden sonra oluşturulan ilk meclis
(Meclis-i Şura-yı Milli) Ekim 1906’da açıldı. Fransız ve
Belçika anayasaları örnek alınarak Meclis tarafından
hazırlanan anayasa ise, 1906 Aralık ayında Şahın onayıyla
yürürlüğe girdi.

Mutlakiyetçi siyaset uygulayan Muhammed Ali
Şah, müsamahasız ve kısıtlayıcı davranmakla suçladığı
meclisi Rus Kazak Tugayı’nın da yardımıyla Haziran
1908’de kapatıp bombalattı.

19. Yüzyılın ikinci yarısında Kaçar
hükümdarlarının kötü yönetimi ve Kafkasya’daki toprak
kayıplarıyla birlikte artış gösteren siyasi, iktisadi ve sosyal
problemler, İran Meşrutiyet hareketinin ortaya çıkmasında
başlıca sebepler arasında yer alır. Yine, 19. yüzyıl
sonlarında artan Batı nüfuzuna paralel olarak Batı
kaynaklı fikirlerin ülkeye girmesi, siyasi ve toplumsal
hayatı derinden etkileyerek Meşrutiyet Devrimi’ni de
tetikledi. Bu dönemde kurulan gizli cemiyetler, muhalif
gazete ve yayınların kaçak yollardan ülkeye girmesini
sağladı. Böylece, siyasi meselelerin tartışılması, sosyal ve
hukuki reformların yanı sıra yönetimde meclis ve
anayasanın gerekliliğini savunan düşünceler de güç
kazandı.

Kasım 1909’da açılan ikinci meclis, Aralık
1911’de bir kez daha kapatıldı.

On bir yaşında tahta geçen Ahmed Şah (1909-
1925) döneminde karışıklıklarla birlikte İngilizlerin ve
Rusların iktisadi yayılmacılığı devam etti. Mali bunalım da buna eklenince ülke iflasın eşiğine geldi. Nitekim
1911’de ABD’li maliyeci Morgan Shuster hazinenin
başına getirilmiş, kendisinden maliyeyi düzeltmesi
istenmişti. Ancak Rus baskısıyla ülkesine dönmek zorunda
kaldı. Diğer yandan, meclisteki çekişmeler de siyasi
bunalıma sebep oldu. Bütün bunlar, meclisin etkisini
azalttığı gibi ülkeyi biraz daha fazla dış müdahalelere açık
hale getirdi. Sonuçta meclis, 1911 yılı sonunda bir kez
daha kapatıldı. Merkezi otoritenin güçlü olmaması ve batı
emperyalizminin ülkeyi rahat bırakmaması nedeniyle
İranlı reformcular Meşrutiyet Devrimi’ni İran’a bir türlü
egemen kılamamışlardır.

Her iki tarafın söylemi de, sömürge karşıtı, erken
dönem milliyetçisi ve modernist idi. Hükümdarın mutlak
otoritesini sınırlamak, merkezi yönetimi ve hukuk
sistemini yeniden yapılandırmak, modern ve laik eğitimi
yaygınlaştırmak, orduyu modernleştirmek, yine iki tarafın
temel hedefleri arasında yer almaktaydı.

Başarısızlıkla sonuçlanan Meşrutiyet deneyimi
sonrasında gittikçe artan siyasi, ekonomik ve sosyal
bunalımlara I. Dünya Savaşı’nın da eklenmesiyle İran,
merkezi otoritesiyle birlikte devlet olma özelliğini de
kaybetti. Bolşevik ihtilalini yaşayan Rusya’nın 1917’de
İran’ı terk etmesi üzerine, Ağustos 1919 tarihli İngiliz-İran
antlaşmasıyla ülke İngilizlerin nüfuzuna girdi. Ancak, bazı
mebusların bu antlaşmayı meclisten gizli tuttukları ve
rüşvet aldıkları iddiaları üzerine meclis antlaşmayı
onaylamayınca da fırsat kollayan Rusya ülkeyi işgal etti.
Ülke bu şekilde tam bir kargaşa ortamı içindeyken Tugay
Komutanı General Rıza Han (Şah) Rusları püskürterek
Tahran’da denetimi sağladı, 1921 Şubatındaki askeri
darbeyle Tabatabai’yi başbakan yaparak yönetimi ele
geçirdi. Bu sırada, Sovyetler Birliği ile imzalanan 1921
antlaşmasıyla İran, İngilizlerin baskısından kurtulabildi,
1923’te tahttan uzaklaştırılan son Kaçar hükümdarı
Ahmed Şah’ın Avrupa’ya gitmesiyle de 1925 yılı sonunda
kendini kurucu meclise şah seçtirdi, Böylece, İran’da
Pehleviler dönemi başladı.

İran üzerinde nüfuz sahibi iki devlet olan Sovyet
Rusya ve İngiltere arasında bir denge kurmaya çalıştı.
Bürokrasi ve düzenli ordu sayesinde, Kaçarlar’dan beri
olmayan merkezi bir devlet kurmayı başardı. Yaptığı
reformlarla yönetim, ordu, bürokrasi ve vergi sistemini
modernleştirdi.
1937 yasasıyla ülke on bölgeye (ostan) ayrıldı. Orduyu
güçlendirmek reformlarının merkezinde yer almaktaydı.
Bu yüzden, subaylara büyük önem vererek orduyu
kendine bağladığı gibi, bütçenin önemli bir kısmını da
buraya tahsis etti.

Rıza Şah hukuk, eğitim ve kültürü Batılılaştırıp
laikleştirdi. Kamu hizmetlerini Batı tarzında düzenledi.
Ceza hukuku (1926) ve medeni hukuku (1928) yürürlüğe
koydu.1928’de yeni kıyafet yasası kabul edildi. Kadınların
toplumsal hayatta etkin olmaları teşvik edildi. Eğitim, kız
ve erkek çocuklar için mecburi tutuldu. Yurtdışına öğrenci
gönderilen bu dönemde siyaset, hukuk, ziraat ve eğitim
okulları açıldı. 1934’te modern anlamda ilk üniversite
başkent Tahran’da açıldı.

Pek çok sektörde devlet tekelleri kuruldu. Sanayi
geliştirilerek ekonomi modernleştirildi; modern teknoloji
yaygınlaştırıldı. İngiltere ve Rusya karşısında ülke
ekonomisi güçlendirilmeye çalışıldı. Kaçarlar döneminde
yabancı devletlerin İran’da elde ettikleri bazı ekonomik
imtiyazlar (kapitülasyonlar) 1927’de kaldırılarak
işletmeleri millileştirildi.

İran’ın resmi olarak adı 1934’te İran olmuştur.

Şah Rıza dönemi Türkiye-İran ilişkileri dostluk
ve işbirliğine giden bir seyir takip etti. Nisan 1926’da iki
taraf arasında saldırmazlık, güvenlik ve işbirliği ile iki
ülke sınırlarındaki aşiretlerin çıkardığı sorunların
önlenmesine dair bir antlaşma imzalandı. 1932’de
aşiretlerin karışıklıklarını önlemek için küçük ölçekli sınır
değişikliği yapılarak önceki antlaşma yenilendi. 1934
yılına gelindiğinde Şah Rıza, modernleşme çabalarını
yakından takip ettiği Atatürk’ün konuğu olarak Türkiye’ye
dostluk ziyareti gerçekleştirdi. Bu sürecin bir devamı
olarak da 1937’de, Irak ve Afganistan’ın da katılımıyla
Sadabat Paktı imzalandı. Bu antlaşma bölgede barışın
sağlanmasında önemli bir etkiye sahip oldu.

Tarihteki ilk bağımsız Kürt devleti denemesi olan
Mahabad Kürt Cumhuriyeti İran Kürdistanı'nda kuruldu.
Mesut Barzani'nin babası Molla Mustafa Barzani de
genelkurmay başkanı idi. Sovyetler’in çekilmesinden
sonra bu devletin çökmesiyle birlikte Barzani de 1946 yılı
sonunda Rusya'ya sığındı ve Irak'a döndüğü 1958'e kadar
Moskova'da kaldı.

1949 yılında Milliyetçi Muhammed Musaddık’ın
başında olduğu Milli Cephe kuruldu. Şah rejimine ve
yabancı müdahalesine karşı kurulan bu cephe içerisinde,
Fedaiyyân-i İslâm ve Mücahidin-i İslâm gibi tutucu
gurupların yanı sıra muhalif sol aydınlar da vardı.

Musaddık’a göre, ülkenin bütün zenginlikleri
şahın ve onu kontrol altında tutan Avrupalıların elinden kurtarılmalıydı. Şah’a karşı başlatılan mücadele
sonucunda, İngiliz-İran Petrol Şirketi’nin (APOC) işlettiği
İran petrolleri, Musaddık hükümeti ve meclis tarafından
millileştirildi (1951). Halkın desteğiyle hareket eden
Musaddık orduyu da denetimi altına alarak Şahın gücünü
azaltmaya çalışıyordu. Ancak, Ağustos 1953’te meclisi
kapatıp sıkıyönetim ilân eden ve basını susturan Musaddık
da gittikçe otoriterleşiyordu. Gelişmelerden rahatsız olan
muhafazakârlar desteğini çektiğinden Milli Cephe de
dağıldı. 

Petrolünü millileştiren İran, İngiltere’nin ve
Batılı şirketlerin İran petrolüne uyguladığı ambargodan ve
iki yıl süren derin bir istikrarsızlıktan sonra büyük bir
ekonomik kriz yaşamaya başladı. Dahası, güvenliklerini
bölge petrolüne endeksleyen İngiltere Başbakanı
Churchill, ABD’yi İran’da darbe yapması için ikna
etmişti. İki ülke istihbaratlarının ortaklaşa düzenlediği bir
darbe sonucunda Musaddık, 13 Ağustos 1953’te şah
tarafından azledilerek görevinden uzaklaştırıldı. Halkın
desteklediği Musaddık’ın direnmesi üzerine şah bir
süreliğine ülkeyi terk etmiş, fakat yeni Başbakan General
Zahidi’nin kontrolü sağlaması üzerine geri dönerek
Musaddık’ı tutuklattı.

Halkla kopuk olan iletişimini güçlendirmek
isteyen Şah, Beyaz Devrimin bir parçası olarak, ulema,
aşiret reisleri ve toprak ağaları gibi yerel güç odaklarını
etkisizleştirmek istedi. Nitekim bu dönemdeki en önemli
uygulama da toprak reformudur. Ocak 1963’teki
referandumla, toprak ve tarım reformu, okuma yazma
seferberliği ve kadınlara seçim hakkı gibi konuları da
içeren bir reform programı kabul edilerek beyaz devrim
uygulamaya kondu. Buna göre, boş topraklar devlet
tarafından ihtiyaç sahibi topraksız köylülere dağıtılacaktı.

Şahın, Beyaz Devrim reformlarının yanı sıra
şahsi savurganlığı halk arasında büyük tepki çekmekteydi.
Toplumdaki genel umutsuzluk ve öfke hali ulemayı da
etkiledi, Şahla ulema arasındaki uzun süreli çekişme,
uygulanan reform programıyla iyice belirginleşmişti.
Reformların kendilerini etkisizleştirmeyi amaçlayan bir
amaç taşıdığını gören ulema ve Milli Cephe Beyaz
Devrim’e karşı çıktı. Dini merkez Kum şehrinde ulemanın
faaliyetlerinin engellenmesi, siyasi radikalizmin
temsilcilerinden olan Humeyni’nin; ulemanın aktif olarak
siyasete katılmasını isteyen Mehdi Bazirgân’ın ve Şia’yı
bir protesto hareketi olarak gören Ayetullah
Şeriatmedari’nin başını çektiği kalabalık mitinglerin bütün
ülkeye yayılmasına neden oldu. Mitingler, dini merkez
Kum’daki medrese öğrencilerinin İran gizli servisi
aleyhine yaptığı gösterilerle başladı, Daha sonra da
başkent Tahran’a sıçradı. Humeyni’nin etrafında şaha
karşı birleşen İranlılar, İslami bir rejim ve Humeyni
lehinde gösteriler yaparak, baskı ve zulmün sona
erdirilmesini ve sosyal adaleti talep etmekteydi.

15 Ocak 1979’da Şahın ülkeden kaçması ve 1
Şubat’ta da sürgünde bulunduğu Fransa’dan gelen
Humeyni’nin Tahran’da milyonlarca kişinin katılımıyla
görkemli bir şekilde karşılanması, İran’da yeni bir devrin
başladığının habercisiydi. 11 Şubat 1979’a gelindiğinde
gösteriler sona erdi. Humeyni’nin kurduğu İslam Konseyi,
Fransa’ya sürgüne gönderilen Bahtiyar’ın yerine Mehdi
Bazirgân’ı başbakanlığa atadı.

Devrimin başrolünü üstlenen ve geniş kesimlerin
desteğini alan Humeyni, ipleri eline almaya başladı. Solcu
Tudeh Partisi ve devrimci İslamiyet anlayışını yaymaya
çalışan Halkın Mücahitleri’nin desteğiyle, Mart 1979
referandumu neticesinde İslami hükümetle birlikte
cumhuriyet de kuruldu.

Ağustos 1979’da, İslami Cumhuriyet Partisi
içinde örgütlenen ve yarı resmi milis teşkilatını (Devrim
Muhafızları) kuran din adamları kurucu meclis
üyeliklerinin çoğunu elde ettiler.

Liberal siyasi kurumları içermekle beraber
teokratik bir devleti öngören yeni anayasa, Aralık
1979’daki referandumla kabul edilerek yürürlüğe girdi. Bu
anayasa, İran’ın yönetiminde Humeyni’nin öncü rolünü
kabul etmekteydi.

Yeni rejimde ordu, radyo-televizyon ve basın
kontrol altına alındı. Sol hareketler engellendi. Pehleviler
dönemindeki ulusal-sivil kimlik yerini İslam kimliğine
bıraktı; ancak İran-Irak savaşının patlak vermesiyle,
Pehleviler dönemindeki İranlı-Fars kimliği yeniden ortaya
çıktı. Hukuki ve kültürel alanlarda batılılaşmanın yerini
din merkezli bir devlet ideolojisi aldı. Laik ve batı
kaynaklı görüşlere karşı çıkıldı. Safeviler dönemindeki
devlet-din bağı yeniden kuruldu. Fars olmayan etnik
unsurlara karşı kapsayıcı bir politika izlenmeye başlandı.
Fakat aynı zamanda, otokratik bir anlayışla toplumsal
düzen ve davranışlar kontrol altında tutuldu.
Devrim sürecinde etkili olan işçi ve sendika eylemlerini
dikkate alan yeni rejim, 26 Şubat’ta petrolün; 16
Haziran’da da sanayinin tamamen millileştirilmesini
sağlayan kararları aldı. Kurulan geçici hükümet, eski rejim
taraftarlarının ordudan temizlenmesi ve halkın
silahsızlandırılması için de çalışma başlattı. Gizli polis
teşkilatı olarak da Savama kuruldu. Ülke, sosyal ve
ekonomik açılardan önemli gelişmeler gösterdi. Kaçarlar
ve Pehleviler zamanında ezilen çiftçiler ve işçiler
desteklenerek fakir halk için vakıflar kuruldu ve böylece bu kesimlerin yeni rejime destek vermesi sağlandı. İslam
devrimiyle birlikte eğitim ve ilmi faaliyetlerde de gözle
görülür ilerlemeler kaydedildi. Devrime kadar %60 olan
okuma-yazma oranı %85’lere kadar yükseldiği gibi, çok
sayıda üniversite, okul, araştırma merkezi ve akademi
kuruldu.

Komünist Tudeh Partisi, tutuklanan
yöneticilerinin Sovyetler lehine casusluk yapması üzerine
Nisan 1983’te kapatıldı.

Savaşın başlamasıyla birlikte yeni rejim
sıkıyönetim özellikler gösteren bir rejimi benimsedi. Başta
Halkın Mücahitleri ve sol oluşumlar olmak üzere
muhalefet etkisizleştirildi. Eski başbakan Mehdi
Bazirgân’ın lideri olduğu muhalefet gurubunun eylemleri
engellendi. Bahailere karşı baskı ve sindirme politikası
uygulanarak liderleri idam edildi. Devrimden sonra
yeniden faaliyete geçen Komünist Tudeh Partisi,
tutuklanan yöneticilerinin Sovyetler lehine casusluk
yapması üzerine Nisan 1983’te; İslami Cumhuriyet Partisi
de iç çekişmeler sebebiyle Haziran 1987’de kapatıldı,
Böylece ülkede partili dönem de sona ermiş oldu.

Nüfusunun yarıdan fazlasının Şiî olması
sebebiyle kendisine bir tehdit olarak gördüğü yeni İran
rejiminin Irak’a yayılacağı endişesi. İran’daki Arap
azınlığın durumu. İran’ın Irak’taki Kürt ayrılıkçı hareketi
desteklemesi, Ekonomik açıdan zor durumda olan Irak’ın
İran’ın petrol bölgelerini ele geçirmek istemesi ve iki ülke
arasında bulunan ve aynı zamanda petrolün dünya
piyasalarına sevkinde önemli bir yere sahip olan
Şattülarap suyolunun ortak kullanımıyla ilgili sınır
anlaşmazlıkları ve çatışmalar, bu savaşın bilinen sebepleri
arasında yer alır. Ancak savaşın bir sebebi de ABD ve
Avrupa ile ilgilidir. Şöyle ki, Humeyni’nin öncüsü olduğu
İslam devrimine rağmen Batı, İran petrolünden yine de
ümitliydi. Bu yüzden ABD ve Batı, Saddam Hüseyin
yönetimindeki Irak’ı yeni müttefikleri olarak seçecekti.
ABD ve Avrupa’nın teşvikiyle İran’a saldıran Saddam
Hüseyin sekiz yıl sürecek olan yıkıcı bir savaşı da
başlatmış oldu. ABD, savaş içerisinde İran’a da gizlice
silah satmaktaydı.

Humeyni’nin, 14 Şubat 1989’da, Şeytan Ayetleri
kitabının yazarı Hint kökenli İngiliz vatandaşı Salman
Rüşdi’nin öldürülmesine fetva vermesi, bu dönemde
İran’ın Batı ile ilişkilerini daha da gerginleştirdi.

28 Temmuz 1989’daki anayasa değişikliğiyle
başbakanlık kurumu kaldırılarak yürütmenin başı sayılan
ve dört yıllığına seçilen cumhurbaşkanının yetkileri
arttırıldı.

Meclis Başkanı ve başkomutan olan Rafsancani,
28 Temmuz 1989’da yüksek oy oranıyla cumhurbaşkanı
seçildi.

3 Haziran 1989’da Humeyni’nin ölümüyle Ali
Hamaney dini lider (fakih) seçilmiştir.

1997’de yapılan seçimlerde Rafsancani oyların
sadece %25’ini alabildi; Hatemi ise %69 oyla değişimi
isteyenler tarafından cumhurbaşkanı seçildi.

Hatemi’nin daha fazla demokrasi, özgürlük ve
insan hakları vaadiyle yaptıkları bu döneme damgasını
vurdu. Ancak muhafazakârlar, gelişmelerden hoşnut
olmadığından reformlara tepki gösterdiler. Kentli orta
sınıfı destekleyen Hatemi, buna karşın katı dini kesimleri
karşısında buldu. Onun ilk döneminde Batılı devletler ve
ABD ile olan ilişkilerde nispi yumuşama görüldü. 11
Eylül 2001 saldırılarından sonra Bush yönetimindeki
ABD’nin İran’ı terörizme destek vermek suçlamasıyla
şeytan eksenine dahil edip her durumda zayıflatmak
isteyen Amerikan Başkanı Bush ise, Hatemi’ye karşı
muhafazakârları destekledi. 2003 yılından itibaren İran’ın
nükleer programı konusunda ABD ve Batılı ülkelerle
yaşanan gerginlik giderek artmaya başladı.

Ahmedinejad bir taraftan tutucu Şii kesimin
ekonomik ve siyasi olarak güçlenmesini desteklerken diğer
taraftan bir zamanlar kendisinin de mensubu olduğu
Devrim Muhafızları’nı güçlendirmeye çalıştı. Dış
politikadaki inatçı ve sert tutumu da, ona bölgedeki Şii
oluşumların ve anti-emperyalistlerin hamiliğine oynama
fırsatını verdi.

Birleşmiş Milletler tarafından 2006 Aralığından
itibaren nükleer programını ilan etmiş olan İran’a yaptırım
kararı alındı; bunun sonucunda ortaya çıkan ekonomik
ambargoyla birlikte toplumsal huzursuzluk arttı.

İran’ın 2013 yılı verilerine göre 76.807.000 nüfusu vardır.

İran’ın yüzölçümü 1 milyon 650 bin km2 dir. 

Ekonomisi büyük oranda petrol ve doğalgaz üretimi ve ihracatına dayanmaktadır?

İran anayasasına göre resmi din İslam, resmi mezhep ise Oniki İmam Şiiliğinin Caferi koludur.

İran kökenli topluluklar; Tatlar, Mazenderaniler, Gilekler, Talışlar, Lekler, Kürtler, Lurlar, Larlar, Sistanlılar, Belu iler, Tacikler, Afganlar veya Peştunlar'dır.

Mecusilik, Tek Tanrılı bir din olan Zerdüştlük zamanla eski İran inanç ve gelenekleriyle karışarak Mecusilik (Mazdeizm; Ateşperestlik) ortaya çıkmıştır. Mecusilerin inançlarında ateş kültü önemlidir. 

Mazenderan (Teberistan) bölgesi, Hazar Denizi’nin güney kıyısında yer alır.

KaşkayTürkleri, etnik ve kültürel bakımdan en az karışıma uğrayan topluluklardan biridir.

Halaçlar, İran’daki en eski Türk topluluğudur.

Birleşmiş Milletler tarafından 2006 Aralığından itibaren nükleer programını ilan etmiş olan İran’a yaptırım kararı alınmıştır.

İslam devrimiyle birlikte eğitim ve ilmi faaliyetlerde de gözle görülür ilerlemeler kaydedildi. Devrime kadar % 60 olan okuma-yazma oranı % 85’lere kadar yükseldiği gibi, çok sayıda üniversite, okul, araştırma merkezi ve akademi kuruldu.

6 Ağustos 1988’de imzalanan ateşkes antlaşmasıyla sona eren sekiz yıllık savaş, iki taraf için de büyük ekonomik ve askeri kayıplara ve bu arada bir milyona yakın insanın ölümüne sebep oldu.

İran-Irak savaşı esnasında taraflara silah satışını yasakladığını açıklayan ABD’nin İran’a el altından silah satması olaıdır (İrangate Olayı).

Tarihteki ilk bağımsız Kürt devleti denemesi olan Mahabad
Kürt Cumhuriyeti İran Kürdistanı’nda kuruldu.

İran’da Pehleviler dönemi 1926 yılıyla başlamıştır.

İranda İslam Cumhuriyeti dönemi 1979 yılında başlamıştır.

I. Dünya Savaşı arifesinde İran, Ahmed Şah’ın ve Başbakan el Mamelek’in son derece güçsüz yönetimi altında bulunuyordu.

Muzaffereddin Şah döneminin en önemli gelişmelerinden biri de Meşrutiyet’in ilan edilmesiydi.

Kaçar devletinin başkenti Tahrandır.

İranda ilk kurulan imparatorluk, sınırlarını Kızılırmak’a kadar
genişleten Med İmparatorluğu (M.Ö. 612-550)’dur.