En sık rastlanan hasta güvenliği ve tıbbi hata kavramları;

1. Hasta Güvenliği
2. Tıpta Kötü Uygulama
3. Tıbbi Hata
4. Yetersiz Kullanım
5. Fazla Kullanım
6. Yanlış Kullanım
7. Sağlık kuruluşu kaynaklı hatalar
8. Vahim olay

Amerikan Tıp Enstitüsü’nün tıbbi hata tanımı ise şu şekildedir: Planlanan bir işin yapılamaması, istendiği şekilde sonuçlanmaması veya planlamanın hatalı olması. Bu yaklaşımda iki temel unsur bulunmaktadır. Birincisi; uygun olmayan eylemin uygulanması yani planlama hatası, ikincisi; uygun eylemin istenen şekilde uygulanamaması yani uygulama hatasıdır.

Hasta güvenliği konusunda “sonuca odaklanan” (outcome dependent) yaklaşımlarda, tıbbın temel kuralı olarak bilinen “öncelikle zarar verme” ilkesi benimsenmiştir. Tıbbi hata ve tıbbi hatayla aynı anlamda kullanılan terimlerin tanımlanmasında hastada istenmeyen etkiler veya zarar verici durumlarla sınırlayıcı bir yaklaşım görülmektedir. İstenmeyen olay (adverse event); hastalığın altında yatan nedenden daha çok, tıbbi uygulamadan veya hastanın durumundan kaynaklanan, hastanın yatış süresini uzatan, taburcu olduğunda yetersizliğe, maluliyete veya her ikisine birlikte yol açan, ölçülebilir olumsuz gelişme olarak tanımlanmaktadır. Örnek olarak; tekniğine uygun olarak santral venöz kateteri yerleştirmeme sonucunda pnömotoraks oluşması, penisiline bağlı anafilaksi, cerrahi girişimde steril ortam olmaması veya işlem öncesi yeterli antibiyotik profilaksisi uygulanmaması sonucunda yara enfeksiyonu oluşması istenmeyen olaylardandır.

Bu yaklaşımlarda hataya neden olan süreçlere odaklanılır. Süreç temelli yaklaşımda tıbbi hata tanımı istenmeyen hasta sonuçlarını, zararla veya yaralanmayla sonuçlanmayan fakat hastayı risk altında tutan tüm olayları içerir. Hata; hastada herhangi bir zararla sonuçlanmayabilir, zamanında fark edilebilir, kısmi olarak önlenebilir ya da hastanın durumu tolere edebilmesi sonucu zarar vermeyebilir. Bu durum neredeyse hata (near miss) olarak tanımlanır.

Neredeyse Hata: Hastalık, yaralanma veya kazayla sonuçlanabilecek, bir istenmeyen durum olarak ayırt edilemeyen fakat şans eseri veya zamanında müdahale ile oluşmayan durum veya olaydır. Tam olacak iken gerçekleşmeyen hata olarak da tanımlanmaktadır. Örneğin; hastanın penisilin alerjisi olmasına rağmen penisilin uygulanması fakat reaksiyon oluşmaması, hekimin yanlış hastanın kaydına istem girdiğini fark eden hemşirenin ilaç istemini uygulamaması ve yanlışın düzeltilmesini sağlayarak hastaya doğru ilacı uygulaması ya da yanlış hastaya bir girişim yapılacak iken hastanın kimlik doğrulamasında yanlışın farkına varılıp girişim yapılmaması.

Hataları sınıflamada kullanılan bir başka yöntem ise, planlama hatası veya uygulama hatasında kuralların, süreçlerin kasıtlı veya kasıtsız olarak ihmal edilip edilmemesine göre yapılan sınıflamadır.

• Kasıtlı İhmaller: Yüksek iş yükü ve zaman baskısıyla kısa yoldan işi halletme gibi günlük rutin
  uygulamalar veya kurallara, düzenlemelere kasten uymama şeklinde olabilmektedir. Düşük moral,
  yöneticinin olumsuz yaklaşımları, destekleyici olmayan kültür gibi nedenlerle kasıtlı olarak rutin kısa
  yolları kullanma, kişisel kazanç sağlama, güncellenmiş politikaları uygulamama gibi eylemlerle ortaya çıkmaktadır. Hemşirenin şiftin sonunda acele etmesi ve hastaya uyguladığı insülin dozunu “iki kere kontrol et” kuralına uymadan enjekte etmesi, kurallara uymama sonucu oluşan bir hatadır.
• Kasıt Olmayan Hatalar: Kasıt olmayan planlama ve uygulama hataları bilgi eksikliği, odaklanma
  güçlüğü, unutma gibi unsurlarla ortaya çıkan hatalardır. Klinik eczacının yalnızca jenerik isimle ilaçları dağıtması ve hemşirenin jenerik isimleri bilmemesi nedeniyle hatalı ilaç uygulaması, bilgi eksikliği sonucu oluşan bir hatadır.

Doğru bir tanı, etkili bir hasta bakımı için temel unsurdur. Tanı koyma aşamasında ortaya çıkan hatalara
örnek olarak;

1. Yanlış tanı,
2. Gecikmiş tanı,
3. Eksik tanı,
4. Testleri uygulamada başarısızlık,
5. Güncel olmayan testleri kullanma,
6. Testlerin sonuçlarına uygun hareket etmede ve izlemede başarısızlık verilebilir.

Tedavi sürecinde ortaya çıkan hatalar;

• Müdahale sürecinde hata,
• Müdahale ve testlerin uygulanmasında hata,
• Tedavi sürecini yönetmede hata,
• İlaç uygulamada doz veya yöntem hatası yapma,
• Uygun olmayan tedavi yöntemini seçme,
• Anormal bir test sonucuna müdahalede veya tedavide gecikme, vb. uygulamalar verilebilir.

Koruyucu işlemi (Profilaktik) yapmamaya bağlı hatalar;

1. Profilaktik tedaviyi uygulamada başarısızlık,
2. Hastayı tedavi sonrası yeterli düzeyde izlememe,
3. Takip tedavilerini uygulamada yetersizlik olarak görülmektedir.

Dokümantasyon işlemlerinden kaynaklanan hatalar;

1. Kan transfüzyon hataları,
2. Laboratuvar örneklerinin karışması,
3. Sonuçların karışması.

İlacın kullanımı sürecinde ortaya çıkan ilaç hataları;

1. İlacın Fazla Kullanımı (Overuse): Endikasyon olmamasına rağmen ilacın kullanılması veya gereğinden fazla ilaç kullanımıdır.
2. Hatalı Kullanım (Misuse): Uygunsuz ilaç seçimi, uygunsuz yöntemle uygulanması ve uygunsuz
   doz, uygunsuz uygulama gibi nedenlerle hastada önlenebilir yan etki oluşması veya hastanın
   ilacın kullanımından beklenen potansiyel faydasını elde edememesi olarak tanımlanmaktadır.
3. Eksik Kullanım (Underuse): Hastada istenen sonucu elde etmek için kullanılması gereken ilaç
   miktarından daha az ilaç kullanılmasıdır.

Sistem yaklaşımında hasta güvenliğini sağlamak ve geliştirmek için;

• Hataya yol açan unsurları öğrenmek,
• Elde edilen bu bilgiyi sistemlerin düzenlenmesinde ve hatayı önlemede kullanmak,
• Hata ortaya çıktığında izleme mekanizmalarını oluşturmak,
• Hasta hataya maruz kaldığında en az zarar görmesini sağlayacak mekanizmalar geliştirmek esastır.

Helmreich ve arkadaşlarına göre hatalara neden olan faktörler;

• İş ortamına ilişkin,
• Bireysel,
• Örgütsel ve
• Çevresel faktörler

Gizli hata kaynakları;

1. İletilmeyen alerji
2. Açık olmayan ilaç istemi
3. Yüksek doz uyarısı vermeme
4. İlaç yoğunluğunun açıklanmaması
5. Çalışan uyumunun yetersizliği

Bireysel özellikler; sağlık çalışanlarının bilgi ve becerileri, deneyimleri, yetenekleri, zindelikleri, isteklendirme eksiklikleri, tutumları, yorgunlukları, uzun süre çalışma, stres, dikkat gibi insan organizmasıyla ilgili ve hata yapmayı doğrudan etkileyen etmenler olarak aktif hataların oluşmasına
neden olmaktadır. Sağlık hizmetleri gibi yüksek riskli alanlarda, bireysel özellikler hata yapmada önemli bir faktör olarak görülmektedir. Bireysel özelliklerde en fazla görülen hata nedeni bilgi eksikliği, beceri eksikliği, psikomotor becerilerde yetersizlik ve kendine fazla güvenen kişilik yapısı gibi özelliklerdir.

Bilgi eksikliğine örnek olarak; kendine özgü belirti gösteren sendrom ya da hastalığı hiç öğrenmeme,
bilgiyi güncellemede başarısızlık, hastadan yeteri kadar öykü almama, fiziksel muayeneyi atlamaktan
dolayı uygun fiziksel bulguları alamama, spesifik fiziksel bulguları tanımada başarısızlık gibi nedenler
verilebilir.

Yargı / muhakeme ya da bilişsel beceri eksikliğine örnek olarak; bir hastalığın özelliklerini diğerinden ayıramamaktan kaynaklanan yanlışlar, farklı tanıları göz önünde bulundurmakta ve meydana çıkarmada başarısızlık, hastaya tanı koymada ve tedavi etmede kendi sınırlılıklarını belirlemede başarısızlık, ikinci görüşü almada başarısızlık, hastayı takip zamanlamasında başarısızlık, doğru tanı koyulan hastalığa etkili olmayan tedavi planı uygulama gibi nedenler verilebilir.

Psikomotor becerilerde yetersizlik ise çok sık karşılaşılmayan uygulamalarda yetersizliklerle ortaya çıkmaktadır. Kendine aşırı güven de hatalara neden olabilmektedir.

Üst yönetimin hasta güvenliğini iyileştirmede alması gereken önlemler;

1. Güvenlik kültürü kavramı ve uygulamalarının anlaşılması ve kazanılması için sürekli formal
   eğitimler düzenlenmelidir.
2. Hasta güvenliğini sağlamanın organizasyonun stratejik planlamasında öncelikli olarak yer
   aldığını göstermelidir.
3. Organizasyonda hasta güvenliği politikaları ve prosedürleriyle ilgili orta kademe yöneticilerin
   görevleri ve sorumlulukları açıkça tanımlanmalı ve her bir çalışanın performansının hasta
   güvenliğini nasıl etkilediği açıklanmalıdır.
4. Toplantıların ilk gündeminde hasta güvenliğine yer verilmelidir.
5. Hasta güvenliği konusunda çalışanların soru sormaları cesaretlendirilmelidir.

Amerikan Tıp Enstitüsü (IOM) tarafından 2001 yılında yayımlanan raporunda sağlık sisteminin iyileştirilmesi için verilen öneriler;

1. Sağlık sisteminde yapılması gereken değişiklikler,
2. Bilgi teknolojileri kullanımı,
3. Sağlık hizmeti sürecinde etkili ekip yaklaşımı geliştirme,
4. Hizmet sunanlar arasında eşgüdümü artırma,
5. Kanıta dayalı tıp uygulamaları,
6. Standart işlem süreçleri oluşturma ve
7. Hasta güvenliğini yaygınlaştıracak performans denetimleri 

J.C.I. tarafından 1 Ocak 2011 tarihinde yayımlanan hastane akreditasyon standartları, uluslararası
hasta güvenliği hedefleri;

1. Hasta kimliğinin doğru şekilde belirlenmesi.
2. Etkili iletişimin iyileştirilmesi.
3. Yüksek riskli ilaçların güvenliğinin iyileştirilmesi.
4. Doğru taraf, doğru işlem, doğru hasta cerrahisinin sağlanması.
5. Sağlık bakımıyla ilişkili (nozokomiyal) enfeksiyon riskinin azaltılması.
6. Hastaların düşme neticesinde zarar görme riskinin azaltılması.

Lüksemburg’da 2005 yılında yapılan konferansta Avrupa Birliği hasta güvenliği konusunda aldığı kararlar;

1. Hasta güvenliği konusunda Avrupa Birliği ve üye ülkelerin faaliyetlerinin tartışılacağı bir Avrupa Birliği forumu oluşturmak,
2. Hasta güvenliği konusunun anlaşılması için Dünya Sağlık Örgütü’yle ittifak oluşturmak ve “Avrupa Birliği Çözüm Bankası” ile “İyi Uygulamalar” örnek ve standartlarını geliştirmek,
3. Ulusal seviyede yürütülen hasta güvenliği projelerini desteklemek,
4. Hasta güvenliği konusunda Avrupa Birliği’nde düzenlemeler yapmak,
5. Tıbbi teknoloji ve güvenlik alanında uluslararası standartlar geliştirmeyi desteklemek,
6. Sağlık çalışanları arasında hasta bilgisinin elde edilebilirliğini sağlayacak, aynı zamanda kişisel
   bilgilerin mahremiyeti ve gizliliğini koruyacak düzenlemeler yapmak.

Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Sağlık Asamblesi’nin 2002 yılında önerdiği Hasta Güvenliği için Dünya İttifakı (World Alliance for Patient Safety) programını 2004 yılında uygulamaya geçirmiştir. Bu programın amacı;

1. Dünyada ve üye ülkelerde hasta güvenliği konusunda yaşanan sorunlara dikkat çekmek,
2. Hasta güvenliği konusunda politikalar geliştirmek
3. Üye ülkelerin politika geliştirme ve uygulama faaliyetlerini desteklemek
4. Her yıl dünya genelinde hasta güvenliğini iyileştirici teknik ve sistemli programlar
   geliştirmektedir

Türkiye'de sağlık kurumlarında hasta ve çalışan güvenliği konusunda enfeksiyonların kontrolü ve önlenmesi ile ilgili olarak yapılan çalışmalar;

• Enfeksiyonların kontrolü ve önlenmesine yönelik bir programın hazırlanması,
• Hastane enfeksiyonlarının izlenmesine yönelik sürveyans çalışmalarının yapılması,
• El hijyeninin sağlanmasına yönelik düzenlemelerin yapılması,
• İzolasyon önlemlerinin alınması,
• Temizlik, dezenfeksiyon ve sterilizasyon uygulamalarının gerçekleştirilmesi.