Sağlık “sadece hastalık veya sakatlığın olmaması değil, bedenen, ruhen ve sosyal açıdan tam bir iyilik halidir” şeklinde tanımlanmaktadır.

Kişiler temel olarak üç şekilde sağlıklarını koruyabilirler:

1. Hastalık durumu başlamadan önce hastalık nedeni olan risklerden korunmak (Birincil Korunma)
2. Hastalık durumunun erken döneminde hastalığı tanıyıp erken tedavisine başlamak (İkincil Korunma)
3. Hastalık nedeni ile oluşabilecek kötü sonuçlardan korunmak (Üçüncül Korunma)

Sağlığa etki eden faktörler, dört temel başlık altında özetlenebilir;

1. Yaş
2. Cinsiyet
3. Kültür/Yaşam Şekli
4. Fiziksel/Çevresel koşullar

Sağlığa etki eden faktörlerden yaşam şekli ve fiziksel koşullar değiştirilebilen, yaş ve cinsiyet değiştirilemeyen faktörlerdir.

Kendisi ve nedenleri gözlenebilir olan risk faktörleri somut risk faktörleri iken kendisi ve nedenleri tam olarak gözlenemeyen risk faktörleri soyut risk faktörleridir. 

Olay; Yaşam içindeki her türlü durum aslında kişinin tepki vermesini gerektiren bir durumdur. Bu açıdan “olay” stres oluşturabilen herhangi bir durum olabilir. Bir olay genellikle tepki verilen bir durumdur.

Tepki, stresin bir sonucudur. Tepki fizyolojik, psikolojik ve sosyal açıdan gözlemlenir.

Psikolojik Tepki;

• Korku
• Sevinç
• Üzüntü
• Öfke
• Şaşkınlık
• Tiksinme
• Utanma
• Nötr olma

Fizyolojik Tepki;

• Sempatik sinir sistemi aktivitesi
• Parasempatik sinir sistemi aktivitesi

Sosyal Tepki;

• Sosyal dengenin devamı
• Sosyal dengenin bozulması

Motivasyon bir kişinin bir davranışı yapmasına neden olan faktör/lerdir. Motivasyon içsel ve dışsal olarak ikiye ayrılır.

Dışsal motivasyon; kişinin dışındaki faktörler nedeni ile kişinin bir davranışı göstermesidir. Dışsal motivasyon bir ödül veya cezaya bağlıdır. Kişi davranışın sonunda ulaşacağı ödül ve cezaya bağlı olarak davranışı gösterir. Davranışın gösterilme nedeni ya cezadan kurtulmak veya ödüle ulaşmaktır.

İçsel motivasyon; kişinin kendi kanaatine etki eden faktörlere bağlı olarak kendi kararı ile bir davranışı göstermesidir. İçsel motivasyonda ortada herhangi bir kişi veya otorite tarafından verilen bir ödül veya ceza yoktur. Kişi bir nedenle değerli bulduğu bir davranışı diğer içsel motivasyon faktörlerini göz önüne alarak gerçekleştirir. Kişi bir eylemi yapmaktadır ve neden yaptığı sorulur ise zevk alıyorum, istiyorum gibi cevaplar verebilir.

İçsel motivasyona etki eden faktörler;

1. Sonucun değeri
2. Sonuca ulaşma süresi
3. Eylemin sonuca ulaştırma netliği
4. Eylemin kişinin kendisi için olasılığı

• Özyeterlilik
  • Geçmiş deneyimler
  • Sosyal destek
  • Rol model
  • Sağlık durumu
• Dış kaynaklar
  • Eyleme ayrılan zaman
  • Eylem için gerekli olan finansman

Sonucun değeri arttıkça motivasyon artar. Sonucun değeri kişinin eylemi gerçekleştirmesi ve sürdürmesi durumunda ulaştığı sonucun kendisi için nasıl bir değer arz ettiğini gösteren önemli bir kavramdır. Bir durumda kişilerin sonuca verdiği değer değişkenlik gösterir. Aynı sonuç için farklı kişiler farklı değerler algılarlar. Sonucun değeri kişilere göre sıklıkla değişkenlik gösterir. Kişiler bir eylemin sonunda ulaşacakları sonuca sıklıkla farklı değerler atfederler.

Sonuca ulaşma süresi uzadıkça motivasyon azalır. Örneğin bir kişi yirmi kilo kaybetmek için birkaç aylık bir süreyi motive edici, bir-iki yıllık bir süreyi ise çok uzun bulabilir. 

Kişiler eylemin kendisini sonuca ulaştırması konusunda soru işaretlerine sahip olabilirler ve eğer eylemin kendilerini sonuca götüreceğine inanmıyorlar ise motivasyonları düşecektir. 

Kişilerin özyeterliklerinin yüksek olması motivasyonlarını arttıracaktır. Dış kaynaklar yani zaman ve maddi kaynak darlığı da motivasyona olumlu ve olumsuz etki edebilir. 

Özyeterlik; bir kişinin bir eylemi gerçekleştirip gerçekleştirememe konusunda kendisine olan inancıdır. Özyeterliğe etki eden faktörler;

• Geçmiş deneyimler
• Sosyal destek
• Rol model
• Sağlık durumu

Dış kaynaklar motivasyon kılavuzundaki son bileşendir. Dış kaynak kişinin kendisini sonuca ulaştıracak olan eyleme ayırabileceği zaman ve maddi kaynağı ifade eder.

Kişiler davranışlarını aniden değiştirmezler, davranış değişikliği tanımlanmış basamaklara sahiptir. Bu basamaklar için gereken süre konuya, kişiye ve kişinin içinde bulunduğu duruma göre değişiklik göstermekle birlikte hemen her davranış değişikliği sürecinde yaşanır. Bu basmaklar şunlardır;

Bilinçsizlik dönemi

Bilinçlilik dönemi

Hazırlık dönemi

Eylem dönemi

Süreklilik dönemi

Bir kişinin bir davranışını değiştirmesi sürecinde temel danışmanlık basamakları aşağıdaki gibidir:

1. Durumun değerlendirilmesi; Kişinin sağlık açısından riskli davranışının belirlenmesi, bu davranışın arkasında yatan çekincelerin ve değerlerin anlaşılmasıdır.
2. Motivasyon Oluşturulması; Bir değişim için öneriyi kabul etmeyen kişilerde motivasyon oluşturulmasıdır.
3. Sürekliliğin Sağlanması; Görüşme sırasında kişi değişim konusunda niyetini belirlediğinde bundan sonra yapılması gereken değişimin ilk adımlarını atıp kişinin hayatına giren bu yeni davranışları desteklemektir.

1. Öneride bulunulması; Kişinin yapması gerekenlerin onun tercihlerini göz önüne alarak ulaşılabilir önerilerde bulunulmasıdır. Öneriler kişiselleştirilmiş olmalı, açık ve anlaşılabilir olmalıdır.
2. Anlaşma yapılması; Kişinin değişim konusunda verdiği bu ilk karar ve uygulaması konusunda karşılıklı anlayış birliğine varılmasıdır.
3. Destek verilmesi; Kişinin değişim konusunda aklında oluşabilecek farklı soruların karşılıklarını bulabilmesi için görüşme sonrasında başvurabileceği kaynakların sağlanmasıdır.
4. Takip yapılması; Kişinin değişim konusunda ilk attığı adımların takip edilerek bu adımlarda davranışı geri çevirme olasılığı olan durumların gözden geçirilmesi ve davranışın sürdürülmesinin sağlanmasıdır.

Davranış değiştirme sürecinde temel danışmanlık basamaklarından durum tespitinde şunlar yapılmaktadır:

• Sorunu tanımlamak
• Çekinceleri tanımlamak
• Değerleri tanımlamak

Davranış değiştirme sürecinde temel danışmanlık basamaklarından motivasyon oluşturulması/eşiğin geçilmesinde şunlar yapılmaktadır:

• Karşıtlıkların ortaya konması
• Empatik yaklaşım
• İçsel motivasyon unsurlarının sorgulanması

Davranış değiştirme sürecinde temel danışmanlık basamaklarından sürekliliğin sağlanmasında şunlar yapılmaktadır:

Öneride bulunulması

Anlaşma yapılması

Destek verilmesi

Takip yapılması