Batı edebiyatında romanın, 17. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıktığı kabul edilir. Önceki dönemlerde yaşayan insanların yaşama biçimi ve dünyayı algılayış
tarzından doğan anlatma esasına bağlı mit, destan, efsane, masal, halk hikâyeleri ve mesneviden sonra ortaya çıkan roman, modern insanın dünyasını konu alan, onun yaşama koşullarını ve sorunlarını dikkatlere sunan, ihtiyaçlarına cevap arayan bir
tür olarak belirir. Bu sebeple romanın, Rönesans’ı, Aydınlanma Dönemi’ni ve makine çağını yaşayan Batı’da ortaya çıkması tesadüf değildir. Nitekim Türk edebiyatında da roman, Batı’yı model olarak alıp modernleşme sürecine girilmesiyle birlikte görülmeye başlar.

Roman türü, genellikle Miguel de Cervantes (1547-1616)’in ünlü Don Kişot (1605) adlı eseriyle başlatılır.

Bu alanda anılabilecek ilk roman Contesse de La Fayette’in Princesse de Cleves (1678)’dir. Ardından Fenelon (1651-1715)’un Türkçeye de çevrilen Telemaque (1699), Lesage’nin Gil-Blas (1715-1735), Daniel Defoe’nun Robenson Crusoe (1719), Jonathan Swift’in Gulliver’in Seyahatnamesi (1726), Prevost’un Manon Lescaut (1731) adlı romanları yazılır.

Girit’in Kandiye şehrinde doğan Ali Aziz Efendi (1749-1798/1799), Berlin elçisiyken orada ölmüştür. Varidat adlı bir eseri daha bulunmakla birlikte Muhayyelât’la tanınır.

Bin Bir Gece ve Bin Bir Gündüz Masalları’nı hikâyeleştirme yöntemi, üslubu ve havası
içinde kaleme alınmış olan Muhayyelât-ı Aziz Efendi, “üç hayal” (üç bölüm) üzerine kurulmuştur. Birbirinden bağımsız olan her bölüm iç içe girmiş hikâyelerle, değişmeyen kişileriyle, bütünlük havasından çok merak unsurunu kamçılayan bir yapı gösterir. Ali Aziz Efendi, kitabının ön sözünde bu kitaptaki konuları Hulasatü’l-Hayal adlı Süryanice ve İbranice derlenmiş bir kitaptan aldığını söylüyorsa
da bu adla bir kitaba rastlanmamıştır. Yine yazar, ön sözde eserinin Bin Bir Gece Masalları’na benzediğini, parlak ibretler, uyarıcı öğütler, hikmetler, manevi haberler taşıdığını belirtir. Muhayyelât-ı Aziz Efendi üzerine yapılan araştırmalar, kimi
hikâyelerin konuları ile Bin Bir Gece ve Bin Bir Gündüz Masalları’ndakiler arasında benzerlikler olduğunu ortaya koyar.

Asıl adı Hovsep Vartanyan olan Vartan Paşa tarafından Ermeni harfleriyle 1851’de Türkçe yazılan Akabi Hikyayesi (Hikâye), Muhayyelât’tan sonra baskısı yapılan anlatıların ilkidir. Eser, A. Tietze’nin çabalarıyla ancak 1991’de gün ışığına
çıkarılabilmiştir. Tietze’nin “Türkiye’de yazılmış ve basılmış bu hakiki ilk modern roman” (Vartan Paşa, 1991: X) dediği Akabi Hikyayesi, sadece bu özelliği ile değil, döneminin İstanbul Ermenilerinin yaşayışına tanıklık etmesi bakımından da önemli bir kaynak durumundadır. Akabi Hikyayesi olay örgüsü bakımından basit bir anlatı olmasına rağmen sadece başkişilerin serüvenlerinin aktarılması esere renkli bir yapı kazandırır. Eserde mezhepler arasındaki düşmanlığın kurbanı olan Akabi ile Hagop’un aşkı anlatılır. Ailelerin araya girerek iki âşığın kavuşmalarını engellemeleri, trajik sonu hazırlar. Shakespeare’in Romeo ve Juliet’inden izler de taşıyan Akabi Hikyayesi, XIX. yüzyıl Fransız romantik eserlerinin etkisinde kaleme alınmıştır.

Vartan Paşa, Osmanlı Devleti’nde üst düzey devlet görevleri almış, Türkçe ve Ermenice Mecmua-i Havadis gazetesini çıkarmış Ermeni asıllı Osmanlı yurttaşıdır.

“Bahriye Mektubi Odası hulefasından” Hasan Tevfik Efendi tarafından 1285/1868’de yazılan Hayâlât-ı Dil’de görünürde bir aşk macerası vardır. Mürg-i Dil ile Canan arasındaki konuşmalar ve âşığın (Mürg-i Dil) çektiği ızdırabı sevgilisine anlatmasıyla başlayan metinde, sevgilisi bilinmez bir diyara gidince onun peşi sıra yollara düşen ve bu sırada başından pek çok macera geçen âşığın, sonunda sevgilisine kavuşması hikâye edilir.

Hüsn ü Aşk , Şeyh Galip’in mesnevi nazım şekliyle yazdığı tasavvufi manzum bir hikâyedir.

Dècamèron: Boccaccio tarafından yazılmıştır. 1348’de Avrupa’da baş gösteren veba salgını sırasında önce bir evde sonra bir şatoda on gün boyunca anlatılan yüz hikâyeden oluşur. 1351’de tamamlanmıştır. Salgın günlerinin Floransa’sı anlatılır.

Canterbury Hikâyeleri, Geoffrey Chaucer tarafından 14. yüzyılda Dècamèron’un etkisinde yazılan İngilizce bir eserdir. Saint Thomas Bechet Mabedi’ne doğru yapılan yolculuk sırasında anlatılan yirmi hikâyeden oluşur.

Üst Kurmaca (Meta-Fiction) Bir romanda anlatılan olaylar dizisinin yanı sıra romanın yazılışını da konu edinen anlatım tekniğine verilen addır.

Eser, dil ve üslup bakımından daha çok divan edebiyatı hikâyelerinin dil ve üslubunu yansıtan bir karaktere sahiptir. Bunun yanında halk söyleyişine yaklaşan, hatta konuşma diline kadar varan ifadelerle de karşılaşılır.

Mecmua-i Kıtaat-ı Tevarih-i Gerdanlık Hikâyesi: Alexsandre Dumas’nın Kraliçenin Gerdanlığı adlı eserinin çevirisidir. Yazarın bildirdiğine göre Ermeni harfli bir
kitaptan aktarılmıştır. Hikâye anlatma sırası Hamparsun Ağa’ya geldiğinde o, başından geçen bir serüveni anlatmak yerine çeviri bir hikâyeyi anlatacağını söyleyerek Kraliçenin Gerdanlığı’nı anlatır. Orada bulunan dinleyicilerin beğenisini kazanır.

Mekân tasvirlerinde bir yandan klasik edebiyatın klişeleşmiş anlatım tekniklerinden faydalanırken diğer yandan bu tür soyut mekân anlayışından sıyrılarak az da olsa gözlemlere dayanan mekân tasvirlerinde bulunur. Kâğıthane mesiresini gerçekçi bir gözle tanıtırken gezinti arabalarındaki kadınlarla erkeklerin ilişkilerini de ayrıntıyla işler.

Tanzimat romanının ele aldığı konuları ana hatlarıyla şu başlıklar altında toplamak mümkündür:
• Yanlış Batılılaşma
• Aşk
• Görücü usulüyle evlilik
• Köy hayatı
• Kölelik
• Tarihî dönemlerden seçilmiş kişi ve olaylar
• Fen bilimlerine ve tekniğe bağlı gelişmelere dayanan konular.

Hâkim Bakış Açısı Hikâye ve romanda olayları ve kişileri her yönüyle görüp aktaran anlatıcının anlatım tarzına verilen addır.

Roman, özensiz bir üsluba sahiptir. Bu bakımdan çağdaşı Ahmet Midhat Efendi ile Emin Nihat’ın eserlerinden daha zayıftır. Konuşmaların daha sade olması bile bu yazarlarda daha başarılıdır. Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nden sonra mahallî ağız özelliği ilk defa bu eserde dikkat çeker.

Letâif-i Rivâyât’taki hikâyelerinde Ahmet Midhat Efendi, değişik konulara yer verir. Evlilik ve aşk başta olmak üzere, kadın, kadının eğitimi, esaret, başkaları hakkında kötü düşüncelere sahip olmanın doğuracağı olumsuz sonuçlar, başkalarını dolandırma ve cezasını görme, alafrangalık, eski örf ve âdetler, eğlence, eğitim, namus, kölelik gibi farklı konular onun hikâyelerinde yer alır. Yazar, hikâyelerinde kendisini bir konuyla sınırlandırmaz. Merkeze aldığı konunun yanında ikinci, üçüncü
dereceden başka konulara da yer verir. Bu yolla ana konunun yanında ikinci üçüncü dereceden konularla ana konuyu destekleme ve zenginleştirme yoluna gider.

Emile Zola 19. yüzyıl Fransız roman yazarıdır. Natüralizmin öne çıkan temsilcisi konumundadır.

Tristram Shandy

Namık Kemal’in Türk edebiyatında ilk tarihî roman özelliğini taşıyan Cezmi (1880) adlı eseri iki cilt olarak planlanmış, ancak ikinci cildi yazılamamıştır.