Çeltik tarımı dünyada su rejimine göre üç yetiştirme sisteminde yapılmaktadır:

1. Susuz, tarlada su göllendirmeden (Upland) yapılan kırçeltiği tarımı. Japonya, Çin gibi bazı ülkelerde ekiliş alanının %30’u kır çeltiği tarımına ayrılmıştır.
2. Sulu, tarlada 5-50 cm yüksekliğinde su bulundurulmasıyla (Lowland-paddy field) alçak tavalarda yapılan çeltik tarımı.
3. Derin su çeltik tarımı, tarlada 51-600 cm yüksekliğinde su bulundurularak yapılan derin su çeltik tarımıdır (Deepwater). Buna göre çeltikte; kır çeltiği (upland), alçak tava (lowland) ve derin su (deepwater) çeltik çeşitleri ortaya konulmuştur.

Buna göre çeltik yüksek yaylalarda, su ve sulama olanağına göre çeltik tarlasında tavalar içinde veya Afrika kıtasında olduğu gibi sel basmaları ile akarsu ve nehir kenarlarında yetiştirilebilir. Kültürel teknikler ve geniş ekolojik zonların dağılımına göre değişik varyete ve çeşitler geliştirilmiştir.

Dünya Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)’nün 2008 yılı istatistiklerine göre dünya çeltik ekim alanı 159.3 milyon hektar, üretimi ise 685.9 milyon tondur. Dünya toplam tahıl ekilişinin %23.0, tahıl üretiminin % 27.4’ü çeltiğe aittir. Ekim alanı bakımından dünyada tahıllar arasında buğdaydan sonra ikinci sırada, üretim bakımından ise üçüncü sırada yer almaktadır. 1935’li yıllarda 150 milyon ton olan dünya çeltik üretimi, 1960’larda 288 milyon tona, 1995’te 547 milyon tona ulaşmıştır. Bu artışta ekim alanlarının artışı yanında, yetiştirme tekniğine bağlı olarak birim alandaki çeltik veriminin artışı da etkili olmuştur.

Türkiye çeltik ekim alanları İkinci Dünya Savaşı sonrasında düzenli bir artış göstererek, 1980’li yıllarda 69 bin hektar alana ulaşmıştır. Bu tarihlerden sonra önemli dalgalanmalar gösteren çeltik ekimi, sulanan alanlardaki artışa bağlı olarak yeniden artış eğilimine geçmiş ve 2008’li yıllarda 100 bin hektar alan düzeyine çıkmıştır. Ekim alanındaki bu dalgalanmalar üretimi de etkilemiş ve ülkemiz dış alımcı bir duruma gelmiştir. 1980’li yıllardaki 185 bin ton üretim verilerinden sonra, 2001 yılından itibaren yeni çeşitlerin üretime katkısıyla üretimde önemli artışlar olmuş ve çeltik üretimimiz 2008’te 753 bin tona ulaşmıştır. 2008 yılında 757.2 kg/da’a yükselen Türkiye çeltik verimi, 430.7 kg/da olan dünya çeltik veriminden %76 daha fazladır. Dünya birim alan çeltik verimi sıralamasında ülkeler arasında çok büyük farklılıklar olmasına karşın Türkiye 5.’ci sıralara yükselmiştir.

Çeltik ekim alanları sivrisinekleri barındırdığı ve sıtma hastalığına yol açtığı gibi nedenlerle kesikli sulama rejimi ve toplu yerleşim yerleri dışında ekimine izin verildiğinden, çeltik üretimi sürekli bir kısıtlama altındadır.

Türkiye tarım bölgelerinde çeltik ekilişi ve üretimi incelendiğinde, Marmara, Karadeniz ve Orta Kuzey bölgeleri ekiliş ve üretimin %80’ni karşılamaktadır. Çeltik ekiminin yaygın olduğu illerimiz ise Edirne, Samsun, Çorum, Balıkesir, Sinop, Çanakkale, Çankırı, Kastamonu illeri olup, bunları Diyarbakır ve İçel illeri izlemektedir. Tuzlu ve alkali toprakları ıslah etmek bakımından GAP alanında çeltik tarımının artması gündeme geldiğinde, bölgedeki fazla işgücüne de yeni iş alanları ortaya çıkabilir.

Türkiye pirinç ticareti incelendiğinde, gerek tohumluk olarak, gerekse ürün olarak çeltik ya da pirinç dış alımının ülkemizde çoğunlukta olduğu görülür. Pirinç fiyatındaki dalgalanmalar ekiliş ve üretimi etkilemekte ve kararlı bir üretim süreci izlenememektedir. Pirinç tüketimi sürekli arttığından, 1994-2004 yılları arasında Türkiye ortalama 265 bin ton çeltik+pirinç dış alımında bulunmuştur. 2000, 2002 ve 2003 yıllarında her yıl 300 bin tondan fazla dış alım yapılmış ve dışa bağımlı duruma gelinmiştir. 2000, 2001 ve 2003 yıllarında ortalama 4700 ton kadar çeltik dış satımı yapılabildiğinden, çeltik ticaretimiz aleyhimize bir durum göstermektedir. Pirinç tüketimimiz son yıllarda artış göstererek 8 kg/yıl/kişi düzeyine çıkmıştır. Günlük enerji ihtiyacımızın %2 kadarı pirinçten karşılanmaktadır.

Çeltiğin kültürü yapılan iki türü; Güneydoğu Asya orijinli O. sativa ve Batı Afrika orijinli O. glaberrima, buğdaygiller (Poaceae) familyasının Oryzae oymağına dahildir. Her iki türde kromozom sayısı 2n=24’tür. Oryzae oymağında, Oryza cinsine ait 21 yabani tür ve iki kültür türü bulunmaktadır. Yabani türlerin 9’u tetraploid, kalan yabani türler ile iki kültür türü ise diploiddir.

Çeltik bitkisinin yeryüzünde 55° kuzey ve 36° güney enlemleri arasında birçok ülkenin iklim toprak koşullarına adapte olan, çok farklı çeşitleri ve ekotipleri bulunmaktadır. Farklı özelliklerde çok sayıdaki çeltik çeşidi 1930’da Kato ve ark. tarafından İndica ve Japonica alttür ya da coğrafi çeşidi olarak iki gruba ayrılmıştır. Morinaga (1954)’nın önermiş olduğu sınıflandırmaya göre, Endonezya’nın Bulu yada Gundil varyeteleri de, Javonica adı altında üçüncü bir grup olarak sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada morfolojik ve fizyolojik özellikler dikkate alınmıştır.

Japonica çeltik çeşitleri, çeltiğin orijin merkezi güneydoğu Asya’dan kuzeydoğuda Çin’in Yangtze nehrinin alçak havzalarına ve Kore ile Japonya’da dağılım göstermektedir. Ilıman iklim kökenli Japonica çeşitleri, daha bol yapraklı, daha az kardeşlenen, kısa boylu, dar-koyu yeşil yapraklı, tane dökmeye az dayanıklı, çiçek kavuzları kısa geniş ve uzun seyrek tüylü, kılçıksızdan-uzun kılçıklıya kadar farklı taneli, bitkileri fotoperiyoda duyarsız, taneleri düşük amiloz içeriğine sahip olduğundan çabuk lapalaşma özelliğindedir. Tanelerinde dormansi olmayıp hemen çimlenebilir, tane kesiti kısa ve yuvarlak, uzunluk/genişlik oranı < 3 olan önemli bir çeşit grubudur. Japonica çeşitleri düşük sıcaklıklara toleranslı olduğundan; Avrupa ve A.B.D.’nin Kaliforniya gibi yüksek kesimlerinde yetişebilir.

Çeltik bitkisinde tane; karyopsis ile onu sıkıca saran (yapışmadan) iç kavuz ve kapçıktan oluşur. Çeltik pirince işlendiğinde kepeğe ayrılan tane kabuğunda renk beyaz, açık kahverengi, benekli kahverengi, kahverengi, kırmızı, karışık mor ve mor olabilir. Bu kavuzlar harman sonunda da karyopsisten ayrılmaz. Kavuzlu ürüne “çeltik” denir. Yalnız çiçek kavuzları soyulmuş ancak, pirince işleme ve parlatma işlemi görmemiş taneye de “kargo” (brown rice) adı verilir.

Çeltikler kabuk soymadan sonra yada pirince işlenmeden önce kargo (kahverengi çeltik - brown rice) boyutlarına göre dört gruba ayrılırlar:

1. Tane boyu 5,5 mm ya da daha küçükler; küçük veya kısa taneli çeltiklerdir. Bunlar ticarette “sıra malı” olarak bilinirler.
2. 5.51-6.60 mm arasında olanlar; bunlar orta taneli çeltiklerdir. Bunlara ticarette “yayla malı” adı verilmektedir.
3. 6.60-7.50 mm arasında olanlar; “uzun taneli” çeltiklerdir.
4. 7.50 mm’den daha uzun taneliler; ekstra uzun taneli çeltiklerdir. Uzun ve ekstra uzun taneli çeşitlere ticarette “lüks pirinç” adı verilir ve ticarette daha yüksek fiyatla satışları yapılır.

Minimum çimlenme sıcaklığı 12°C olmasına rağmen, günlük ortalama sıcaklığın 20°C’nin üzerinde seyrettiği yerlerde iyi yetişir. Çiçeklenme ve tozlanma dönemindeki düşük sıcaklıklar (10-17 °C) salkımda sterilite-kısırlık oranını artırır ve boş başakçıkların veya salkımların miktarı artar.

Çeltik için en uygun ekim zamanını, çeşidin vejetasyon süresi ve hava ve sulama suyu sıcaklığı belirler. Çimlenme ve fide devresi için en uygun sıcaklık 18-35°C, kritik sıcaklık ise 12-15°C’dir. Ülkemizde ekim zamanı bölgelere göre değişmektedir. Nisan ortası ile haziran sonuna kadar olan dönemde çeltik ekilebilir. İç Anadolu bölgesinde 10-20 Mayıs arasında çeltik ekilebilir. Ekimin geç kalması tane verimine olumsuz etki yapar.

Çeltik tarımında uygulanabilen ekim yöntemleri:

1. a) Serpme ekim: El ile, gübre dağıtıcılarla serperek veya uçakla serpme ekim,
2. b) Tohum ekme makineleri ile sıraya ekim,
3. c) Fideleme (dikme) olarak sıralanabilir.

Çeltik bitkisin ve salkımı tam sararıp, salkımlar aşağıya doğru sarkınca hasat zamanı gelmiştir. Taneler fizyolojik erme devresindedir. Hasada başlamadan 6-7 gün önce tavaların suyu boşaltılır, tavaların kuruması beklenir. Hasat edilen bitkiler kurutulur ve harman edilir. Son yıllarda çeltik hasat ve harmanı aynı anda biçerdöverle yapılmaktadır. Ancak çeşitlerin yatmaya dayanıklı, kısa boylu, sağlam saplı, eş zamanlı oluma gelen tanelere sahip olması gerekir.

Elle ya da makina ile hasat edilen çeltik taneleri harmanlanmadan sonra saplarından ayrılır. Çeltik veya ham çeltik olarak bilinen bu ürün daha sonra çeşitli işlemlerden geçirilerek pirince dönüştürülür. Çeltiğin pirince işlenmesinde önce iç kavuz ve kapcık çıkarılır, bunlar çeltik kepeğini meydana getirir. İkinci aşamada testa ve perikarp ayrılır bu da pirinç unu olur. Üçüncü aşamada tane embriyosu çıkarılır. Geriye kalan çeltik endospermi pirinç olarak tüketilir. Bu ürün cilalanır, parlatılır, sert plastik ya da kauçuk zeminden geçirilerek pürüzleri giderilir. Elde edilen bu ürün parlak camsı-mikamsı görünüşteki pirinçtir. Çeltiğin pirince işlenmesi dibek, dink veya çeltik fabrikalarında yapılmaktadır.

Buğdaygiller familyasının Phalarideae oymağına giren kuşyeminin, bilinen 7 türü vardır. Bunlardan 4’ü yem bitkisi olarak önem taşır. Bazıları yarı yabani form olup, ılıman ülkelerde çok yıllık olarak yetişirler. Yabanisi yumrulu kanyaştır (P. tuberosa). En fazla kuşyemi olarak tüketilir. Arjantin, Meksika, Fas, İspanya, İtalya ve Türkiye en fazla kuşyemi yetiştirilen ülkeler olmakla beraber, tarımı gittikçe azalmaktadır. Yurdumuzda daha çok, dış satım ürünü olarak önemlidir. Trakya bölgesinde, çok az bir kültürü vardır.

Çim kökü sayısı bir tanedir. Yüzlek, saçak kök sistemine sahiptir. Bitki boyu 30-60 cm, sap narin ince yapılı, 3-4 mm çapında ve içi boştur. Kuşyemi kardeşlenebilir, her sap uçta bir çiçek topluluğu taşır. Yaprakta kulakçık yoktur. Yaprak kını, çıktığı boğumun üzerindeki boğum arasını sarar. 4-5 mm enindeki zarımsı yakacık sapı sarar. Yaprak ayası çok kısa, dar ve sivri uçludur. Sap ve yaprakta protein oranı, diğer tahıllara göre oldukça yüksektir. Bu nedenle daneleri küçük evcil hayvanlar, sapları ise, büyük baş hayvanlar tarafından sevilerek yenir. Vejetasyon süresi 60-65 gündür.

Çiçek topluluğu, başağımsı sık salkım görünümündedir. Salkım ekseninden çıkan yan dallar çok kısalmış olup, karışık salkım başak şeklini almıştır. Salkım 3-8 cm uzunluktadır. 3-5 başakçık, bir sapçıkla salkım eksenine bağlanmıştır. Başakçık kavuzları, dış kavuzlar, çok iyi gelişmiştir. Çiçekte pulcuk çok zayıftır veya hiç yoktur. Olumda çiçek kavuzları, taneyi sıkıca sarar. Döllenme genellikle kendi kendine olur.

Tane boyutları; 4-6 mm uzunlukta, 2 mm genişlikte ve 1,5 mm kalınlıkta olup, çiçek kavuzları ile sarılmış bir karyopsistir. Tane uçları; sivri eliptik, basıkça yapıdadır. Çiçek kavuzları, harman sonunda da tane üzerinde kalır. Tane üzerinde ince ve sık tüyler bulunur. Bin tane ağırlığı 7-8 gramdır. Kavuzlar taneyi sıkıca sardığından, çimlenme geç olur (15-20 gün). Kuşyemi tanesinde kuru maddenin bileğimi; % 54,0 N’siz öz madde, % 19,0 protein, % 5,3 yağ, % 9,7 ham selüloz olarak bulunmuğtur.