İslam medeniyeti, Türklerin fikrî, edebî ve düşünce tarihi üzerindeki tesirini asırlarca göstermiştir. Yani bu yeni medeniyet, Türk milletinin ilim, fikir ve edebiyat alanında bir dönüm noktası olmuştur.

Türklerde dikkati çeken ilk değişim, dil sahasındadır. Çünkü Türkler, İslam’dan önce de değişik milletler ve kültürlerle yan
yana bulunmuşlar, başka diller konuşan, başka milletlerin yaşadığı coğrafyalarda hüküm sürmüşlerdir. Zamanla bunlarla dil, din ve kültür alışverişleri az da olsa olmuştur. Bu cümleden olarak Çinceden, Hintçeden, Moğolcadan, Soğdcadan, Farsçadan birçok kelime Türkçeye geçmiştir. Ama bu kelimeler, Türkçenin kendi gramer kuralları içinde Türkçeleşmiştir.

Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran kökenli antik bir dildir.

Türkler, İslam medeniyetini kabul edince bu medeniyetin, aki­de, bilim ve tefekkür dilinden de birçok kelime Türkçeye girmeğe başlamıştır. Diğer taraftan Türklerin Müslüman olmalarından sonra bu iman ve medeniyetle­rini iyi tanıyabilmek ve onun ilmini ve ideolojisini anlayabilmek için; Kur’an dili Arapça ve edebiyat dili Farsçayı da öğrenmeleri gereği duyulmuştur. Arapça ve Farsçayı çok iyi öğrenmek ve îslamî ilimlerde söz sahibi olacak dereceye gelmek ise, Türklerin az zamanda büyük Türk-îslam devletleri kurarak bütün İslam Dün­yasına hâkim imparatorluklar vücuda getirmek yolundaki “liderlik” hamlelerini de kolaylaştırmıştır.

Bu çağlara kadar yerli ve kavmî bir edebiyat yaparak, ana yurtlarında birbiri­ne benzer hadiselerin sözlü anlatımlarıyla; koşuk, ilâhî ve destanlar üreten Türkler, İslamiyet’ten sonra beşerî çehresi, millî çehresinden daha da zengin; sos­yal ve coğrafî çizgileri eskisinden daha başka bir edebiyat vücuda getirmişlerdir.

Eski Türk şiirinde şiir ve nazım şekli anlamında kullanılan bir terimdir.

Dini, ahlaki ve ilahi fikirleri içeren şiirlere ilahi denir.

Kahramanlık konulu halk edebiyatı türleri için ve âşık edebiyatındaki bazı şiirler için kullanılan ad'a destan denir.

Bu devirde Türkler, yeni vatanlarında kurdukları devletlerdeki hâkim unsurun, yine Türk olmasına dikkat etmekle beraber, Müslüman olan her insanı kardeş sa­yan, insanî, yani uluslararası bir tolerans ve hoşgörü göstermişlerdir. Başka milletlere mensup Müslümanlarla iş birliği, kültür ve ideoloji birliği içinde de -sınırlı da olsa- çalışmışlardır. Böylelikle her Müslüman’ın iyiliği için çalışan, fakat Müslüman olmayanlara da aynı toleransı ve hoşgörüyü gösteren, onlara daha da fazla insanî muamele yapan gerçek bir Türk-İslam medeniyeti kurmuşlardır.

 Her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete vermeye zühd denir.

Tasavvufta Allah'tan başka varlığın olmadığı, her şeyin onun tecellisi olduğunu düşünmeye denir.

Sâlikin her şeyi Allah'ın tecellisi olarak görmesi halidir.

İslam’ın hükümleri doğrultusundaki inancını, fikrî düşünceyle birleştiren tasavvuf, sonra Türkler arasında da yayılmaya başlamıştır. Bu başlayış, Türkler arasında fik­rî ve İslamiyet’in kabulünden sonra da zühdî açıdan önemli rol oynamıştır. Müs­lümanlığın Türkler arasında Orta Asya’da yayılması esnasında metot olarak şair ta­biatlı Türklere şiirle hitap edilmiştir. İşte o dönemde bu şiirler, fikrî kaynağını ta­savvuftan almaktadır.

Kaynaklarda; “kendisini hikmete ve Allah’ı bilmeye ada­mak” olarak tarif edilen ve vahdet-i vücûd ile vahdet-i şuhûd gibi iki ana pren­sibe dayanan tasavvuf, Molla Cami, Muhyiddin Arabî, Gazalî, Ahmed Yesevi gibi İslam bilgin ve mutasavvıflarınca İslam’ın fikrî temellerine oturtulmaktadır.

Tasavvufî gelenek; Hoca Ahmed Yesevî’den önce Türkistan’da yayılma zemini bulmuş ve devam etmiş, fakat asıl yerleş­me ve kabullenme zemini Ahmed Yesevî ile gerçekleşebilmiştir. Çünkü Ahmed Yesevî ve dervişleri bu göçebe çadırlarında ilâhiler, nâ’tlar, münâcaatlar söylemişler; Kur’an’dan ayetler okuyarak, Allah rızası için iyilikler, hayır ve hasenatta bulunmuşlardır. Bu mutasavvıf şair ve dervişler, eskiden dinî bir kutsiyet verilen ‘ozan’lara benzetilerek, Türkler tarafından hararetle kabul görüyor ve dediklerine de kolayca inanıyorlardı.

Türk edebiyatında Hz. Muhammet'i övmek için yazılan eserlere nâ’t denir.

Türk edebiyatında Allah'a yalvarıp yakarmak için yazılan eserlere münâcaat denir.

Ahmed Yesevî’nin ortaya koyduğu ta­savvufî normlar, onun halife ve dervişleri vasıtasıyla Anadolu ve Balkanlara da ge­tirilmiş ve bu geleneğin Anadolu’da ortaya çıkması ve yayılmasında Ahmed Yese­vî temel olmuştur.

Anadolu’ya gelen; Yesevî ve Hayderî dervişleri, Yesevî tesirini Mevlâna Celâleddini Rumî, Hacı Bektaş Velî, Sultan Veled, Ahmet Fakih,Şeyyad Hamza, Yunus Emre, Abdal Mûsâ, Kaygusuz Abdal gibi şairlere de taşımışlar, onlar için Ahmed Yesevî, zaman zaman da İran-Arap tesiri altında önceleri taklidî, sonraları te’lifî eserler ortaya koymuşlardır.

Bu dönemde Anadolu; gerek Türkler arasında ortaya çıkan, gerekse diğer İslam ülkelerinden Anadolu’ya geçen bu tasavvuf cereyanlarının ortaya koyduğu deği­şik fikirlere sahip tarikatların ortaya çıkışına da temel olmaktadır. İlk bakışta sanki birbirinden farklı görünümler ortaya koyan, fakat asılda Kur’an ve Sünnet’e dayalı fikirlere bağlı bu tarikatlar, gerek hayat tarzları, gerekse de edebiyat telâkkileri ve düşünce sistemleri itibariyle Anadolu’da Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın zengin­leşmesine yardımcı olurlarken bir yandan da taraftar kazanma mücadelesinde mil­lî zevke yöneliyorlardı. Ancak, bunlardan bazıları da dış tesirlerin altında kalarak, Yesevî’nin Hikmetlerinde gördüğümüz tarikat-şeriat uyumunu, şeriat ahkâmı aley­hine kullanmaya çalışıyorlardı.

Mevlâna Celâleddin Rûmî ve oğlu Sultan Veled’in tasavvufî eserlerinin parale­linde Anadolu’da ilk güçlü mutasavvıf şairler, XIII. yüzyıl ortalarında ortaya çıktı­lar. Nitekim Yunus Emre’nin bu yönelişi Anadolu’da kendisine birçok taraftar ve takipçi sağlamıştır. Onun ilk büyük takipçileri, İran tesirinden tamamıyla kurtula­mamış olsa da millî zevke de yönelen Aşıkpaşa ile ondan daha millî ve müessir olan Said Emre ve Kaygusuz Abdal’dır.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın temel ideolojisi; inanmak, bir­lik ve beraberlik, millî mefkûreyi merkezden muhite götürmek ve genişletmek, paylaşmak, paylaştırmak, hoşgörülü, müşfik ve adaletli olmaktır.

Bu Edebiyatın fikir kaynağı doğrultusunda hedef kitlesi ise oldukça heterojen bir yapıya sahiptir. Bu sebeple diğer zümre edebiyatlarından farklı olarak, her sınıf ve sosyal statüden insana hitap etmektedir. Bu sebeple; dil, vezin, nazım şekilleri, na­zım tür’leri gibi dış unsurlar bakımından, kimi zaman millî çizgiye yaklaşırlar, kimi zaman da yüksek zümrenin zevkine ulaşırlar. Bu edebiyatın hedef kitlesi, halk-cumhur; yani bütün bir toplumdur. Her kesime hitap eder ve hiçbir suretle toplum içinde sınıf farkı yaratmaz 

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın aslî temaları, insanlara ilk önce Rabbini tanıt­mak, ilim öğretmek ve neticede de nefis terbiyesi yaptırmaktır.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatının aslî temalarını kısaca şu ana başlıklar altında toplayabiliriz:

• Allah’ın birliği
• Peygamberler
• Din ve tasavvuf büyükleri
• Dinî inanç
• Vecd
• Tasavvufî aşk
• İnsan-ı kâmil
• Dünyanın faniliği
• Nefis, nefis terbiyesi
• Ferdî ahlak ve toplum ahlaki
• Velâyet
• Şeyh-mürid
• Ricâlü’l-gayb
• Kerâmet
• Zikir
• Zühd
• Hâlvet
• Ehl-i beyt
• Tayy-i zaman tayy-i mekân
• Çile-erbâin

Bunların dışında Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı’nda; sevgi, hoşgörü, çalışmak, veren elin alan elden üstün olmasının ilkelerine sahip olmak, tarikat adabı, Kur’anı Kerim’in muhtevası gibi başka konular da işlenmiştir.

Türk Edebiyatının bütünü içinde; dil, üslûp, konu, anlatım, nazım şekli, nazım tür ve edebi özellikleri ihtiva eden, İslam’dan önce ve İslamî dönemde var olan ve belli başlı akideye, vecde ve millî mefkûreye dayalı eserleri ortaya koyan; peygam­berler, veliler, bilim adamları, mutasavvıf şairler, naşirleri bu bilim dalı içinde ka­bulleniriz.

Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatının dinî ve edebî kaynaklar başta olmak üzere çok çeşitli kaynakları vardır. Dini kaynaklar arasında; Kur’an-ı Kerim, tefsir, hadis, akâid, fıkıh, kelam, siyer ve kısas yer alırken edebi kaynaklara ise Göktürk Kitabeleri, eski Uygur metinleri, Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakayık, Neh- cü’l-Feradis, Divan-ı Hikmet, Fakrnâme, Bakırgan Kitabı, Dedem Korkut Kitabı, atalar sözü kitapları, cönkler ve mecmualar, menakıbnâmeler, velâyetnâmeler, destanlar (Alp Er Tunga, Oğuz Kağan, Ergenekon, Türeyiş, Manas, Battalnâme, Danişmendnâme, Hamzanâme, Saltuknâme, Hz. Ali cenknâmeleri) Hızırnâmeler, mesneviler, fetvalar ve fermanlar örnek gösterilebilir.

Tasavvuf; lügat manası itibariyle ; ‘Gönlünü Allah sevgisine bağlama’; ıstılahı ma­nada ise; ‘Zühd ve takva ile ruhu temizleyip Hakk’ın ahlakı ile ahlaklanmak; ken­di varlığını Hakk sevgisinde eriterek mâsivâdan ilgiyi kesmek ve bu hal içinde onun emir ve yasaklarına tam bir uyuşla sonsuz mutluluğa ermek’tir.

Allah korkusuyla dinin yasak ettiği şeylerden kaçınmaya takva denir.

Tasavvuf; Al­lah’ı, varlığın dışında, yapıp bitirdiği bir eseri uzaktan seyreden bir sanatkar olarak görmez. Allah; oluşun, zamanın varlığın ve insanın ta kendisidir. Allah, varlığı ken­disinin sürekli tecellileri olarak yansıtmaktadır. Onun algılaması ve hele onunla te­masa gelmesi, varlık ve oluşa iştirakle mümkündür. Bunun içindir ki, Allah’ı nes­nelleştirmek yerine, onunla oluş bünyesinde beraberlik tesis etmek gerekir.

Tasavvufun ana merkezini teşkil eden bu on kural ise sırasıyla şunlardır:

• Tevbe: Pişmanlık. Kalpteki kötülükte ısrar düğümünü çözüp Hakk’a dönme.
• Zühd: Allah’a ulaşmak için dünyadan yüz çevirmek.
• Tevekkül: Allah’ın katında olana güvenip halkın elinde olanlara göz dikmeme.
• Kanaat: Tok gözlü olma.
• Uzlet: Günaha girmemek için toplumdan ayrı yaşama.
• Zikir: Allah’ı anma.
• Hakk’a dönme: Dünya nimetlerinden el etek çekip Allah’a yönelme.
• Sabır: Başa gelen belalardan sızlanmama veya sadece Allah’a başvurma.
• Murakabe: Kulun, her şeyi Allah’ın gördüğüne inanması.
• Rıza: Hoşnut ve memnun olma.

İslam’da tasavvuf, dört ana dönem geçirmiştir: Bu dönemler ve dönem özellik­lerini kısaca şöyle sıralayabiliriz:

1. Hz. Muhammed ve Asr-ı Saadet Dönemi: Bu devir Hz. Muhammed’in hayatta olduğu ve tek mürşit olarak uyulduğu dönemdir. Adı konmasa bile bu devir; tasavvufun tarifini yaptığı tam bir zühdî hayat devridir. Hz. Ali, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Ebû Derdâ, Ebâ Zer, Abdullah b. Amr, Bilâl-i Habaşî, Selman-i Fâ­risî, Süheyb-i Rûmî gibi zühd ve takva timsali kişiler sonradan kurumsallaşa­cak olan tasavvuf hareketinin prototipleri olarak kabul göreceklerdir.
2. Tâbiûn Dönemi: Tâbiûn, yani sahabileri görenler devri, her alanda örnek ki­şi olan Hz. Muhammed’in, ahrete göç ettiği, Islamî bir nizam olarak Kur’ân, sünnet, kıyas gibi kaynakların miras bırakıldığı bir dönemdir. Hasan-ı Basrî, Süfyan-ı Sevri, Üveys Karânî, Said b.Cübeyr, Abdullah b. el-Mübarek zâhid- lerin çevresinde tasavvufî hayatın temelleri atıldı.
3. Tâbe-i Tâbiun Dönemi: Bunlar da tabi olanlara tabi olanlardır ki asr-ı saade¬tin üçüncü kuşağını oluştururlar.
4. İlk Sûfiler Dönemi: İlk Sûfî adını kullanan zat Ebu Haşim el-Kûfi (ölm. H.150/M.767)’dır. Bu zat Şam’da kendi adıyla anılan tekkesini açtı. Zunnûn- ı Mısrî (ölm. H. 245/M.858), Bâyazid-i Bistâmî (ölm. H.261/M.874), Cüneyd- i Bâğdâdî (ölm. H.279/M.908), Hâllac-ı Mansur (ölm. H.309/ M.921) gibi ün­lü mutasavvıflar onu takip etti. Muhyiddin-i Arabî (ölm. H.638/M.1240)’nin varlığın tekliği şeklinde ifade edebileceğimiz vahdet-i vücûd teorisiyle tasav­vuf sistematik bir hâl aldı.

Türklerin İslamiyet’e girişleri, tasavvuf hareketinin İslam’da kurumsallaştığı, tari­katların oluştuğu üçüncü döneme tekabül etmektedir.

İslamiyet’le birlikte tasavvu­fun da Türkler arasında yaygınlaşması, doğal olarak Semerkand, Buhara, Fergana gibi Türk-İslam çevrelerinde oluşmaya başlamış ve buralarda da tasavvufun tem­silcilerinden şeyhlere tesadüf edilmeğe başlanmıştır. Yusuf Has Hacib ve Ahmed Yesevî’nin ortaya çıkışma kadar Türkler arasında Muhammed Ma’şûk Tûsi, Emir Ali Abû gibi mutasavvıflar da yetişti. Ahmed Yesevî ile birlikte tasavvuf hareketi Türkler arasında genel bir hâl aldı. Çünkü Ahmed Yesevî bu dönemde; Mansur Ata, Harezmli Sa’id Ata, Süleyman Hakîm Ata, Lokman Perende gibi halifeleri ve binlerce müridi yetiştirip muhtelif Türk bölgelerine gönderdi. Yesevî’nin kurduğu bu tarikat, bunlar eliyle Türkistan’da ve daha sonra da Anadolu ve Balkanlar’da hızla yaygınlaştı.

Birçok kültür hareketlerinin merkeziliğini yapan Horasan, Sûfî hareketlerinin de önemli bir merkeziydi. Mâverâü’n-nehr İslamlaştıktan sonra Sûfîlik cereyanı, Türkistan’a da girmiştir. Hicrî III. yüzyılda Sûfîlerle dolu olan Hemedan, Nişabur ve Merv’den sonra, IV. yüzyılda da Buhâra ve Fergana’da muta­savvıflar çoğalmıştır. Bu gelişmeler sırasında, Fergana Türkleri, kendi şeyhlerine “Bab” adını vermişlerdir. Daha önce Horasan’a gelen Türkler arasından “Mehmet (Muhammed) Ma’şuk” ve “Emr Ali Abu” gibi bazı tanınmış Sûfîler yetişmiştir. Böylece Sûfîlik cereyanı; Buhara, Semerkand ve Kaşgar gibi İslam merkezlerinden ge­len dervişler, göçebe Türkler arasına girmiş ve onlara yeni fikirler götürmüşlerdir.

Hoca Ahmed Yesevî’nin şöhreti, bütün Türk-İslam Dünyasına yayılmıştır. Bilhassa Cengiz istilâsı esnasında Harezm, Horasan ve Azerbaycan yo­luyla Anadolu’ya gelen Yesevî halifeleri, Türk milletinin İslamiyeti bir gönül dini olarak sevmelerinde ilk ve tek öncü olmuşlardır.

Ahmed Yesevî’nin millî tarz, şekil ve sofiyâne hikmetlerinin ortaya koyduğu millî ve manevî muhtevalı manzumeleri, daha sonra Anadolu’da bir Yunus tarzı’nın doğmasında ve dolayısıy­la Anadolu Türk Sûfîlerinin ilahilerinde esas mayayı teşkil edecektir. Türk tarihin­de “Horasan erenleri” adıyla bilinen birinci grup; yani ilk erenler, şüphesiz Ahmed Yesevî’nin kaynağından beslenmişlerdir.

İkinci grup ise; “XIII. asırda Yesevî dervişleriyle birlikte Anadolu’ya gelmeye başlayan Şia mezhebine dahil Kalenderiye, Haydariye mensuplaradır.

M. F. Köp­rülü, “heterodoxe bir mahiyet arz eden bu bâtıniler zümresini, saf Müslümanlığın batıl fikirlerle yıpranmasını isteyen müsebbipler zümresi” şeklinde değerlendir­mektedir. Köprülü’ye göre bu batıl propagandacılar “şehirden ziyade köylerde ve göçebeler arasında müsait bir zemin buluyorlardı. Babâîler kıyamının âmilleri olan bu Türkmen Babaları, şüphesiz birbirine çok hulul etmiş olan Alevî zümrelere mensup ve eski Türk Şamanlarma benzeyen Türk dervişleri idi. Moğol istilâsından sonra yakın Şark-İslam ülkelerinde, Suriye, Mısır-Memlük İmparatorluğu’nun mu­taassıp sahasında “heteredoxe zümrelerin çoğaldığı” da tarihî bir gerçektir" diyerek değerlendirmiştir.

İslam şeriatının koruyucu kalesi sayabileceğimiz Selçuklu Türkleri bünyesinde­ki mutasavvıflardan; Fahreddin-i Irakî, Evhaddedin-i Kirmanî, Konevî ve Mevlâna; bu bâtıl tarikatların gelişmesini kısmen de olsa önleyebilmiş, güçlü bir alternatif olarak karşı koyabilmişlerdir.

XIII. yüzyılın bu fikrî-tasavvufî faaliyetleri, Beylikler döneminde de aynen devam ederken, devrin beş büyük tarikatından; Mevlevîlik, Nakşibendi­lik, Bektâşilik, Rifaîlik ve Hâlvetîlik’’in de “Türk tarikatı’’ olduğunu görmekteyiz.

Tasavvuf inançlarını benimseyerek kendini Tanrıya adamış kişiye denir.

Tarihî verilerde ise Türklerin, İslamiyet’i VIII. asırdan itibaren, boy, kabile ve aşiretler halinde münferiden de olsa kabul etmeye başlamış olduklarını, Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Hanın İslamiyet’i resmen kabulü ile 920’lerde O’nun tara­fından “ilk Türk-Islam Devleti”nin kurulmuş olduğunu görebilmekteyiz.

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı’nın ilk örneğini Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde ve Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmeti’nde görüyoruz. Özellikle Kutad­gu Bilig, bu edebiyatın Ahmed Yesevî’den önce ilk eseridir diyebiliriz. Çünkü bu eser, Türk toplumunun dini yaşayışı, Allah’ın varlığı ve birliği, devlet-i ebed müd­det ülküsü, adaleti, birlik ve beraberliği, vatan ve millet sevgisi, hoşgörüsü, dev­let başkanımn teb’asına karşı olan görevleri ve adaletli davranması, teb’aanın da devletine karşı her konuda kusur yapmaması gerektiği konularında bilimsel veri­lerle dolu olmasıdır.

Orta Asya’da Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatının temsilciliğini başlangıçta; Necmeddin Kübra, Yusuf Hemedani, Cafer Sadık, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yük- neki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Danişmend, Hakîm Süleyman Ata (öl. 1186), Abdulhalik Gücdevani, Nasuriddin Rabgûzî, Şah Ismâil Safavî/Hatayî (Duğumu: 1487), Devlet Mehmed Âzadî, Mahdumkulu yapmışlardır. Onların bu konulardaki eserleri oldukça zengin bilgilere sahiptir.

Ahmed Yesevî, XI. asrın sonları veya XII. asrın başlarında Sayram’da doğmuştur. Ahmed Yesevî’nin bir beytinde yüz yirmi yaşına girdiğini ifade ettiğine göre 1223-25 yılları arasında Yesi’de vefat ettiğini söyleyebiliriz.

Yesevîlik an’anesine göre Hz. Muhammed’e ve onun sünnetine son derece bağ­lı olan Ahmed Yesevî, Peygamberin 63 yaşında vefat etmesi sebebiyle altmış üç ya­şına geldiğinde tekkesinin avlusunda ve yeraltında bir Çilehâne hazırlatır ve ömrü­nün geri kalan kısmını orada geçirir. Bu Çilehane dönemi, gerçek anlamda Ahmed Yesevî’nin en verimli ve üretken bir dönemidir. Çünkü o, burada bir yandan ders verir, eserlerini hazırlar, Türk-İslam dünyasının bütün coğ­rafyalarına gitmek üzere bir ‘irşad kadrosu’ yetiştirir, diğer yandan da halk için soh­betlerde bulunur.

Yesevî’nin şiirleri didaktik (öğretici)tir. Ayrıca saf ve samimî bir lirizm taşıyan bu şiirlere “Hikmet” adı verilmiş ve bunların tamamı “Divân-ı Hikmet” adı altında toplamıştır. O, bu şiirlerinde, dini-ahlakî öğütleri, Allah’a olan kulluk borcunu öde­mesi, Allah ve Hz. Muhammed sevgisini, ahiret âlemi gibi hususları asıl hareket noktası olarak ele almıştır. Yesevî, şiirlerini Türkçe yazmıştır. Bu Türkçe, devrin Türk yazı dili olan Hakâniye Türkçesidir.

Divân-ı Hikmet: Ahmed Yesevî’nin “Hikmet”lerini içine alan mecmuanın adıdır. Divân-ı Hikmet nüshalarının muhteva bakımından olduğu kadar, dil bakımından da önemli farklıklar arz etmesi, bazılarınca farklı şahıslar tarafından değişik yerler­de meydana getirildiği kanaatini ortaya koymaktadır. Bir kısmı kaybolan veya za­manla değişikliğe uğrayan Hikmetler derlenirken araya aynı ruh ve ifadedeki yeni Hikmetler de ilave edilmiş, böylece gittikçe aslından uzaklaşmış gibi görülmekte­dir. Buna rağmen bu Hikmet’te, kime ait olursa olsun temelinde Ahmed Yesevî’nin inanç ve düşünceleri, tarikatının esasları bulunmaktadır. Hikmetler, Türkler arasın­da bir düşünce birliğinin teşekkül etmesi bakımından çok önemlidir. Bir yandan Hikmetlerin pek mühim ekseriyeti muhteva ve tema itibariyle dini telkinlerden ve İslamî telâkkilerden ibaret iken, diğer yandan da Hikmetlerin pek az bir kısmı, doğrudan doğruya millî hayatın izlerini taşımaktadır. Hikmetlerdeki bu millî unsur­lar, dış yapıda, yani vezinde ve söyleyişte de kendisini hissettirmektedir. Bu cihet­lerden bakıldığında bütün şiirlerin millî unsurlarla örülü olduğu görülür.

Ahmed Yesevi'nin eseridir ve Fakr-nâme: Divân-ı Hikmet’in mukaddimesi mesabesindedir. Muhteva itibariyle; tarikat adabını, usulünü, erkânını, kâmil bir şeyhin, bir dervişin vasıflarını, merâtıb-ı erbaa’yı ‘dört kapı kırk makam’ı beyan eder.

IX.-X. asırlarda Türklerin batıya yönelişlerindeki en önemli merkezlerden biri de Harezm’dir. Harezm; zaman içerisinde hem ticarî, hem siyasî ve hem de kültürel bakımdan doğu dünyasının önemli bir merkezi olmuştur. İbn-i Sina, Doktor Ebul- hayre’l-Har, riyaziyeci Ebu Nâsr Arran, felsefeci Ebu Sahi Maziran ve El- Birûni gi­bi meşhur ilim adamları da bu muhitte yetişmişlerdir . Hoca Ahmed Yesevî’nin halifesi ve müridi Süleyman Hakim Ata (Bakırganı) gibi şahsi­yetlerin sade Türkçe söylenmiş hikmetâmiz şiirleri de bu muhitte Türk dili ve kül­türünün kök salıp boy atmasına vesile olmuştur.

Birtakım şüpheleri taşımakla birlikte Süleyman Hakim Ata’ya ait olduğu ifade edilen Bakırgan Kitabı, Ahir Zaman Kitabı ve (Bibi) Meryem Kitabı olmak üzere üç eseri vardır. 

Süleyman Bakırganî’nin şiirlerinde hâkim olan üslup Yesevî’nin “Divân-ı Hik­met” üslûbudur. F. Köprülü, bu üslûp benzerliğini bir ayniyet gibi görür ve Yese­vî tarikatının adabı olarak yorumlar. Bakırganî de tıpkı şeyhi Hoca Ahmed Yesevî gibi sade bir dille şiirler yazmış ve bu şiirlerde derin tasavvufî manalar ifade etmek yerine, daha zahidâne bir şekilde Allah, peygamber ve Veliyullah’a duyduğu sevgi, vecd ve muhabbetten söz etmiştir. Ayrıca, cennetin ni­metlerinden ve hoşluğundan, cehennemin korkunç azaplarından bahsetmektedir. Şeyhi Ahmed Yesevî’ye beslediği muhabbet ve bağlılık, şiirlerinde önemli bir yer tutar. Ayrıca Hızır Aleyhisselâm’a da oldukça ehemmiyetli bir yer ayırmıştır.

Şah İsmâil, hem Divân tarzında, hem halk şiiri, hem de dini-tasavvufi Türk Edebiyatı sahasında muhtelif türlerde şiirler söylemiş asıl şairlik yönünü de bu tür şiirleriyle sağlamıştır.

Azadî’nin şairliğinde; Firdevsî, Hoca Ahmet Yesevî, Nizamî, Sâdî, Câmî, Nevaî gibi şairlerin etkisi görü­lür.

Azadî’nin eldeki bütün şiirleri “Vagz-ı Azad” adlı eserde toplanmıştır. Hekayatı Cabir Encar”, “Rubagıyet Ezruyı ve Doga” adlı bölümlerinden ve birkaç şiir, mesnevî, rubaî ve gazelden ibarettir. Vagz-ı Azad dört bölümden oluşmakta­dır. Eserin üçüncü bölümü âlimler ve ilim üzerinedir. İlimden kast edilen din ve Allah üzerine olan âli ilimlerdir.

Mahdumkulu, Devlet Mehmed Âzâdî’nin oğludur. O, tahminen 1733’te Hazar De­nizi kıyılarında bulunan Etrek Çayı civarında bir yerde doğmuştur.

Mahdumkulu, şair ve âlim bir zat olan babasından ilköğrenimini almış, Buhara ve Hive’de de iyi bir medrese öğrenimi görmüştür. Burada Arapça, Farsça ve edebî Doğu Türkçesini öğrenmiştir.

Mahdumkulu’nun Divânı’na bir bütün olarak bakıldığı zaman onun; Yunus Emre Divânı ile büyük benzerlikler içinde ve XVIII. yüzyıl Türkmenistan’ında yaşayan gerçek anlamda bir Ahmed Yesevî ve Yunus Emre takipçisi olduğu görülür. Çünkü her üçünün de beslendiği kay­nak Kur’an ve hadislerdir. Mahdumkulu; İslam dininin itikat, ibadet ve ahlakî um­delerini eserlerinde, tıpkı Yunus Emre gibi dantel dantel işlemiştir. Böylece O, XVIII. yüzyılda Türkmenistan’da, bir Yunus ekolünün temsilcisi ve Dinî Tasavvuf! Türk Edebiyatının da mümtaz şahsiyeti olmuştur.