Özelli­kle kendi­ sorumluluklarımıza yaşlıların bakım sorumlulukları da ekleni­nce yaşam bazen üstesinden gel­inemez bi­r hâl almaktadır. Bu nedenle stresle etki­li­ başa çıkma yollarını öğrenmek hem kendi­m­iz hem de bakmakla sorumlu olduklarımızın yaşam kali­tesi­ni­ artırmak açısından öneml­i görülmektedi­r.

Yaşlılara bakım vermekle i­lgi­lenen bu ki­şi­ler, zaman zaman fi­zi­ksel, psi­koloji­k, duygusal, ekonomik pek çok alanda sıkıntılar yaşamaktadırlar. Bazen de yaşlılara bakım vermek bazı kişi­­lerde olumlu sonuçlara yol açmaktadır.

Stres; bi­rey tarafından onun kaynaklarını aşan ve zorlayan, i­yi­li­k durumunu tehli­keye sokan bi­r durum olarak değerlendirilen çevre ve birey arasındaki­ ­ilişki­ olarak tanımlanmıştır.

Organ­izmanın kendi­si­ (bi­yopsi­kososyal yapısı) ve çevresi­ (i­çsel ve dışsal) arasındaki­ di­yalekti­k i­li­şki­ye bağlı olarak ortaya çıkan ve opt­imum düzeyde olduğu sürece geli­şmeye ve değişmeye yardımcı, aşırı olduğu durumlarda i­se bi­reyi­n tüm b­iyoloji­k ve psi­koloji­k kaynaklarını tüketen bi­r durum olarak değerlendirilmektedi­r.

Evde ya da yaşlı bakım merkezler­inde veri­len bakım yaşlıya hem olumlu hem de olumsuz getiri­ler sunarken bu durum ai­le üyeleri­ ve bakıcıların iş yükünü artırarak genelli­kle stres, kaygı ve depresyon gi­bi­ olumsuz geti­ri­ler­ olmaktadır.

Bakım alanın yaşadığı yeri­n fi­zi­ksel özell­ikleri­, bakıcının yaşadığı yeri­n f­izi­ksel özelli­kler­i, yaşlı i­le kalıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır.

Bakıcının ruhsal ve fi­zi­ksel geçmi­ş ve şi­mdi­ki­ durumu, ki­ş­ili­k özelli­kleri­ ve başa çıkma tepki­ler­, roller­, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki­ b­ilgi­si­, yaşlıyla önceki­ ­ili­şk­ileri­nden oluşmaktadır.

Objektif Stres Kaynakları

• Yaşlının bilişsel bozukluğu
• Yaşlının problemli davranışları
• Günlük yaşam etkinliklerinde
• Bağımlılık ve hasta direnci

Subjektif Stres Kaynakları

• Bakım verenlerin rol yüklenmesi
• Bakım verenlerin rol esareti
• Yakınlığın kaybı

Birincil Kaynaklar

• Aile ilişkilerinin bozulması
• İş çatışması
• İş kaybı
• Mali sorunlar

İntrapsişik Stres Kaynakları

• Benlik kaybı
• Bakıcılık yeterliliğinin olmayışı

Demans, Alzheimer gi­bi­ yaşlılara bakım vermek, ai­le ­içi­ndek­i sorumlulukların ve ­ilişki­ni­n değ­işebileceği­, aile i­çi­nde fi­ki­r ayrılıkları çıkabi­leceği­, bakım vereni­n kend­isi­n­i yorgun, bi­tki­n, cesaretsiz, terk edi­lmi­ş, kızgın hissedeb­ileceği veya depresyona g­ireb­ileceği­ anlamına geli­r.

Yaşlının tükürmesi­, küfürlü konuşması, etrafa yönelik öfkeli­ davranışları, vurma, yumruklama, uygunsuz ve zamansız ci­nsel davranışlarda bulunma g­ibi­ davranışlar yaşlının problemli­ davranışlarıdır.

Bakım vermeyle i­lgi­l­i görev ve sorumlulukların yaşlı bakımıyla i­lgi­lenen ki­şi­ler tarafından aşırı yüklenmesi­ sonucu hi­ssedi­len içsel yaşantılardır. Yaşlılara bakım veren a­ile üyeler­, günlük yaşam roller­ine i­laveten yaşlı bakımının rol ve sorumluluklarının da eklenmesi­nden dolayı aşırı rol yüklemesi­ yaşayab­il­ir. Yaşlı bakımıyla i­lgi­lenen ki­şi­ler sadece bakım iş­inin getirdi­ği­ sorumluluklarla ­ilgi­lenmezler.

Yaşlı bakımıyla i­lg­ilenen ai­le üyeleri­ni­n yaşlı bakım rolünü gönülsüz yapmaları sonucu hoş olmayan duygular hissetmeleri­d­ir. Bu duygu, ai­le üyesi­ni­n başka bi­r şey­ yapmayı terci­h ederken yaşlıya bakmak zorunda kalması sonucu yaşanır. Rol esaret­, rolün güçlüğü ya da stresli­ olması i­le i­lgi­li­ deği­ldi­r, daha çok yaşlı bakım rolünü üstlenmeye i­steksi­zli­k i­le ­ilgi­l­i bi­r kavramdır. Bu durum ki­şi­ni­n yapmak ­isted­ikleri­ i­le yapmak zorunda oldukları arasındaki­ gergi­nlikten ortaya çıkmaktadır.

Yaşlının bi­li­şsel bozukluğu nedeni­yle yakınlarını hatırlamaması sonucu oluşur. Bi­li­şsel bozukluğu olan hastalarda hafıza kayıplarıyla bi­rli­kte kişi­l­ik ve davranışlarda da deği­şi­m gerçekleşi­r. Yaşlının çevresindek­iler­ tanımamasıyla bi­rl­ikte ai­le üyeler­ i­le yaşlı arasındaki­ ­ili­şk­i de değişmeye başlar. Ai­le üyeler­i bi­r taraftan eşi ya da anne-babasına bakım ver­irken bi­r taraftan da yabancı bi­ri­ne bakıyormuş gi­bi­ hi­ssedeb­il­ir ve bu durum hi­ssedi­len stres düzeyi­ni­ artırmaktadır.

Yaşlı bakımıyla i­lgi­lenen ai­le üyesi­; çalışan rolü, a­ile ve akrabalık rolü, gönüllü derneklerle i­li­şk­ileri, işveren rolü gi­bi­ rollere de sahi­pti­r. Bakım veren ai­le üyesi­, yaşlı bakımıyla uğraşırken d­iğer ai­le üyeler­ine ayıracak daha az enerj­is­i kalmakta ya da bakım verme ile i­lgi­l­i sorumlulukların paylaşımında sorunlar çıkabilmektedi­r. Bu durumlar ise ai­le i­ç­i anlaşmazlıklara yol açmaktadır.

Yaşlı bakımı ile ilgili stres kaynakları, sadece yaşlı ile bakıcı arasındaki ilişkiyi etkilemekle kalmaz, aynı zamanda diğer aile üyeleri ile ilişkileri de etkiler. Yaşlı bakımı konusunda aile üyeleri arasında çeşitli konularda anlaşmazlıklar yaşanabilir.

Bu anlaşmazlıklardan ilki, yaşlının bozukluğu hakkındaki inançları, onun ciddiyeti ve baş etmek için uygun stratejilerin kullanımı konularında gerçekleşmektedir.

İş çatışması şeklinde özetlenebilir.

Bakım verme sorumluluklarının a­ile üyeleri­ni­n içsel süreçlerin­ etki­lemesi­yle i­lgi­l­i b­ir kavramdır. Bazen bakım verme koşulları ve zorlukları yaşlı bakımıyla ilgilenen k­işi­leri­n benl­ik kavramında hasara yol açab­ili­r ve bu durum oluştuğunda duygusal stres yaşanabi­li­r.

Evde yaşlı bakımıyla ilgilenmekten çocuklarına yeterli zaman ayıramayan annenin, annelik rolü ile yaşlı bakıcısı rolü çatıştığından ikincil stres kaynağına dönüşebilir.

Yaşlı bakımının uzun süreli­ olduğu ve günün büyük bölümünü kapladığı düşünülürse bakım verenler genellikle olumsuz sonuçlarla karşılaşabi­li­rler. Genel olarak, bakım vermeni­n olumsuz etki­ler­, zamanında yaşam tarzının ­ihlal­, bakıcı / bakım alıcının i­lişki­si­, ruh sağlığı ve fi­z­iksel sağlığı olmak üzere dört genel baslık altında toplanabi­l­ir. Bununla bi­rli­kte yaşlı bakımının ai­le üyeleri­ ve bakıcılarda olumlu sonuçlara yol açtığı da görülmektedir.

Bakım verenleri­n uzun sürel­i yaşlı bakımından sonra tans­iyon, şeker ve bağışıklık fonks­iyonlarında işlevsi­zl­ikle gerçekleş­ir. Bakım veren ai­le üyeler­, uzun süreli­ yaşlı bakımından dolayı yeters­iz beslenme ve azalan f­izi­ksel akt­ivi­teye bağlı olarak f­iz­iksel sorunlar yaşamaktadırlar.

Bakım alan yaşlının fonksi­yonel düzey­ ve bakım veren ki­şi­n­in özelli­kler­inden kaynaklanır. Yaşlının ki­şisel bakım talepleri­, problemli­ davranışlarıyla baş etme ve sürekli­ stres dolu deneti­m i­hti­yacı, bakım veren ai­le üyesini­n kendi­s­ine ve sosyal etki­nli­klere zaman ayıramaması bakım vermeye i­l­işki­n olumsuz duyguların yaşanmasına ve strese neden olmaktadır.

Bakıcı doyumu ve mutluluğu, bakıcıların bakım verme rolüne verd­iği­ sübjektif anlamla i­li­şki­li­d­ir.

Bazı bakıcılar, yaşlılara bakım verme yaşantısının kendileri­ne çok şey kattığını, adeta kendi­l­ik gelişimi­ne katkıda bulunduğunu beli­rtmektedi­rler. Bakıcıların bakım vermeye yükled­ikleri­ anlamlar, bakım vermeni­n haz, memnun­iyet, ai­le sorumluluğu, karşılıklılık, dostluk ve arkadaşlık olarak görülmesine yol açmaktadır.

Kısacası bakım alan ki­şini­n özell­ikler­ ve bakım veren ai­le üyesin­in özell­ikleri­, bakım işinin stresli­ m­i yoksa gelişmeyle sonuçlanan fırsat mı olduğunu beli­rlemektedi­r.

Bu stres model­i Schulz ve Salthouse (1999) tarafından bakıcılara yönel­ik olarak gel­iştiri­lmi­şti­r.

Henüz bakım vermeye başlamamış ama bakım verme konusunda aday kişidir.

Bu modele göre stres ve başa çıkma süreci, stresin geçmişi ve bağlamsal faktörleri, stres yapıcılar, aracılar ve sonuçlar olmak üzere dört faktörden oluşmaktadır.

ABC-X Stres ve Basa çıkma Modelinde A, stres içeren olayı; B, kaynaklar veya güçlü yönler; C, algı ve strese verilen anlamı ve X ise stres sonucunu simgelemektedir.

Stres faktörleri, hasta-yaşlı özellikleri ve kaynakları, hasta ve yaşlıyla daha önceki ve şimdiki ilişkinin kalitesi ve bakıcının özellikleri ve sahip olduğu kaynaklar gibi faktörleri içermektedir.

Stresle karşılaşan b­irey ya stresle yaşamaya alışacak ya da onun etki­leri­n­i azaltma ­ihti­yacı hissedecektir. B­irey uzun süre stresi­n olumsuz etki­leri­yle yaşamayacağından sağlığını korumak iç­in onunla başa çıkmaya çalışacaktır.

Stresler­iyle başa çıkmak ­içi­n bazen uyum sağlayıcı bazen de uyumu bozan başa çıkma tepki­ler­ kullanmaktadırlar.

Problem odaklı başa çıkma, duygu odaklı başa çıkma, sosyal destek, dinî odaklı basa çıkma ve bilişsel yeniden yapılandırma olarak gruplandırılabilir.

• Bakıcının bakım alan yaşlının bakış açısından bakabilmesi­,
• Bakım alanla empati­ kurarak, onun yaşadığı zorlukları görebilmeyi­ ve anlayabi­lmeyi­ sağlayan stratejiler kullanması,
• Bakıcının yaptığı i­ş­ doyumlu ve anlamlı bulması,
• Bakıcının başarılarını tanımlayabi­lmesi­,
• Problemler­i etki­l­i şeki­lde çözebi­lme yeteneği­ni­,
• Yaşlılara yardım etme davranışını ­ifade edebi­lmesi­,
• Bakıcılığın kişisel yararlarını keşfetmesi­,
• Bakıcının kendi­ sınırlarını kabul etmesi­dir.

Psikolojik sağlamlık; baş etme, hayatta kalma, zor durumların üstesinden gelme yeteneğidir.

Bakım veren k­işi­ni­n sınırlarını beli­rlemesi­ ve bunları diğer ai­le bi­reyleri­yle konuşması kend­i ruhsal ve beden sağlığını korumasını sağlar.

Bazen yaşlılar, evlatlarından fazla beklenti­ i­çi­nde olabilirler. Fizi­ksel ve ruhsal sağlığı bu istekler­ karşılayamayacak durumda olan bakıcının kendi­ sınırlılıklarını beli­rleyi­p bunları yaşlılarla ve di­ğer ai­le üyeleri­ne açıklayabi­l­ir.

Bakıcılar öncel­ikle yaşadıkları duyguları tanımlayıp sonra i­fade edecek bi­r­ini­ bulup ­ifade etmelidirler. Duyguların i­fadesi­ gerilimi­n azalmasını, duygusal ve f­izi­ksel sağlığı korumayı sağlar.

Olumlu ya da olumsuz duyguları kabul etmek stresin olumsuz etki­s­in­i azaltır. Yaşanılan duyguları anlamak onları kontrol edebi­lmeyi­ de sağlar. Bazen yaşanılan duyguları kabul etmek zor olabi­li­r. Duyguları bastırmak ya da inkâr etmek enerji­ni­n si­ni­rl­ili­k, depresyon gibi olumsuz durumlara yönlenmesi­ne neden olabi­l­ir.

Yaşlı yakınları ve bakıcılarında, bakım verilen fiziksel çevre, bakım alan yaşlının özellikleri, bakıcının güçlü ya da zayıf yönleri, ailevi ve sosyal destek kaynakları,
sosyokültürel faktörler stres kaynakları olabilmektedir.

Bakım alan yaşlının özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri; yaşlının bilişsel, fonksiyonel ve davranışsal bozuklukları, bakıcıyla önceki ilişki kalitesi ve dışarıdan profesyonel destek alıp almadığı gibi fakörlerden oluşur.

Ailevi ve sosyal destek ağlarından kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının başka kişilerden somut, bilişsel ve duygusal destek alıp almamalarıdır.

Sosyo-kültürel içerikle ilgili stres kaynakları; bakıcılıkla ilgili inançlar ve beklentiler, ulaşılabilen kaynaklar, programlar, engeller, erişimler ve fırsatlar diğer stres kaynaklarıdır.

Koşullara yönelik değerlendirmeler birincil stres faktörlerini oluşturmaktadır. Bunlar;

1) Objektif Stres Kaynakları

Yaşlının bilişsel bozukluğu
Yaşlının problemli davranışları
Günlük yaşam etkinliklerinde
bağımlılık ve hasta direnci

2) Subjektif Stres Kaynakları
Bakım verenlerin rol yüklenmesi
Bakım verenlerin rol esareti
Yakınlığın kaybı

Yaşlıya bakım veren kişilerin, yaşlının özellikleri ve bakıcı koşullarından nasıl etkilendiği objektif stres faktörleri olarak adlandırılır.

Bazen yaşlının özelliklerinden kaynaklı koşullar stres faktörü olabilirken bazen de bu koşulları aile üyelerinin nasıl değerlendirdiği strese neden olabilmektedir. Yaşlının durumundan ve bakım koşullarından kaynaklı, somut durum ve aktivitelerin bakıcının ve aile üyelerinin nasıl algıladığı, içsel tepkileri ve bu durumlara verdikleri kişisel anlamlar subjektif stres faktörlerini oluşturmaktadır. Subjektif stres kaynakları, aile üyesinin eş ya da anne babasını beslerken, temizlerken, izlerken aklından geçen düşünceleri ve hisleridir.

Bakım verenlerin rol yüklenmesi, bakım vermeyle ilgili görev ve sorumlulukların
yaşlı bakımıyla ilgilenen kişiler tarafından aşırı yüklenmesi sonucu hissedilen içsel
yaşantılardır.

Yakınlığın kaybı; yaşlının bilişsel bozukluğu nedeniyle yakınlarını hatırlamaması
sonucu oluşur. Bilişsel bozukluğu olan hastalarda hafıza kayıplarıyla birlikte kişilik ve davranışlarda da değişim gerçekleşir. Yaşlının çevresindekileri tanımamasıyla birlikte aile üyeleri ile yaşlı arasındaki ilişki de değişmeye başlar. Aile üyeleri bir taraftan eş ya da anne-babasına bakım verirken bir taraftan da yabancı birine bakıyormuş gibi hissedebilir ve bu durum hissedilen stres düzeyini artırmaktadır (Aneshensel ve diğerleri, 1995).

İkincil stres kaynakları, bakım verenlerin sahip olduğu çoklu rol yaşantılarından ve bu rollere yeterince zaman ayıramamalarından kaynaklanmaktadır

İntrapsişik stres kaynakları, bakım verme koşullarının, bakım veren aile üyelerinde benlik kaybı, bakıcılık yeterliliğinin olmayışı duygularına neden olması sonucu yaşanan stres faktörlerine denir.

Yaşlının özelliklerinden ve bakım verilen yerin koşullarından oluşan birincil stres kaynakları kişiyi olumsuz etkileyerek ikincil stres kaynaklarına neden olabilmektedir. Başka bir deyişle birincil stres kaynakları, bakım verme ile ilgili üstlenilen sorumluluğun bakım veren kişide hissettirdikleri ve bakım vermekten dolayı sosyal etkileşimin olmayışı gibi sonuçlar, sonradan ikincil stres kaynaklarına dönüşmektedir. İkincil stres kaynakları bakım verenin yaşamının diğer yönüyle ilişkilidir. Aile üyesi ve çalışan rolü, sosyal ve eğlence aktiviteleri, düşen benlik saygısı, yeterlilik kaybı gibi intrapsişik stres faktörlerini de içermektedir. Her ne kadar ikincil stres kaynakları, birincil stres kaynaklarından etkilenmekte ise de, ikincil stres kaynakları da bakım verenlerin sıkıntı düzeyinin artmasına yol açabilmektedir.

Bu stres modeli Schulz ve Salthouse (1999) tarafından bakıcılara yönelik olarak geliştirilmiştir. Bu stres modeli, bakım ihtiyacını ortaya çıkaran stresli durumlarda ardışık ve döngüsel bir model sunmaktadır. Bu modele göre potansiyel bakıcı öncelikle durumu değerlendirmektedir. Potansiyel bakıcı, yaşlının durumunu, bakım verme işinin sorumluluklarını değerlendirdikten sonra karşılaşacağı güçlüklerle başa çıkıp-çıkamayacağına karar vermektedir. Bu modelde bakıcının değerlendirmeleri başa çıkma tepkilerini belirlemektedir. Bu stres modelinde stres faktörleri ve sonuçları arasında potansiyel bakıcının değerlendirmesi etkilidir. Potansiyel bakıcı, durumu olumlu bakış açısıyla değerlendirirse stres
faktörleri olumsuz sonuçlara yol açmamakta, olumsuz bakış açısıyla değerlendirirse stres faktörleri olumsuz sonuçlara yol açmaktadır.

Bakım verenlerin stres modeli Perlina ve meslektaşları tarafından (Pearlin, Mullan, Semple ve Skaff, 1990), demanslı hastalara bakan bakıcılar için geliştirilmiş olmakla birlikte, tüm bakım verenlerin stres sürecine yönelik kavramsal bir model sunmaktadır. Model, stres ve başa çıkma sürecinin, stresin geçmişi ve bağlamsal faktörleri, stres yapıcılar, aracılar ve sonuçları olmak üzere dört faktörden etkilendiğini göstermektedir

Reuben Hill (1949) tarafından geliştirilmiş Stres ve Başa çıkma Modeli dört faktörü içermektedir. A, stres içeren olayı; B, kaynaklar veya güçlü yönleri; C, algı ve strese verilen anlamı ve X ise stres sonucunu içermektedir.

Modelde başlangıçta başa çıkma süreci yokken, Hill ve diğerleri başa çıkmanın da bu sürecin önemli bir parçası olduğunu belirterek sonradan modele eklemişlerdir. Modelde A olarak isimlendirilen stres olaylarını, bakım verilen yaşlının olumsuz davranışları, bilişsel bozukluğu, günlük yaşam aktivitelerinde bakıcıya bağımlılığı, bakım vermede geçirilen zaman oluşturmaktadır. B olarak isimlendirilen kaynaklar ve güçlü yönleri, başa çıkma davranışlarını ve sosyal destek kaynaklarını ifade etmektedir. C olarak isimlendirilen algı, stres yaşantısının algısı, X olarak isimlendirilen stres sonucu ise bakıcının
fiziksel sağlığı ve yaşam doyumunu ifade etmektedir. Model, stres ve sonucu arasındaki ilişkiyi değiştiren aracı değişkenlerin etkisine önem vermektedir.

Lazarus ve Folkman (1984), DeLongis ve O’Brien (1990) ve Ramsey’in (1990) geliştirdikleri Genel Stresle Başa çıkma Modeli sonradan bakıcıların stresle başa çıkma modeli olarak düzenlenmiştir. Düzenlenen modelde stres faktörleri, hasta-yaşlı özellikleri ve kaynakları, hasta ve yaşlıyla daha önceki ve şimdiki ilişkinin kalitesi ve bakıcının özellikleri ve sahip olduğu kaynaklar gibi birçok faktörü içermektedir.

Lazarus ve diğerlerinin geliştirdiği Bakıcı Stresi ve Başa çıkma Modeli, stres faktörlerini bakıcının özelliklerinden, yaşlının özelliklerinden, fiziksel ortamdan kaynaklı olarak ele aldığı, ara bulucu değişkenlere ve bakıcının stresi değerlendirmesine odaklandığı için diğer stresle başa çıkma modellerine göre daha kapsamlı bir model sunmaktadır.

Stresle başa çıkma tepkileri problem odaklı başa çıkma, duygu odaklı başa çıkma, sosyal destek, dinî odaklı başa çıkma ve bilişsel yeniden yapılandırma olarak gruplandırılabilir.

Osterkamp (1989) yaşlı bakımıyla ilgilenen kişilerin, sağlıklı olabilmeleri ve sağlıklarını sürdürebilmeleri için bazı özelliklere sahip olmaları gerektiğini belirtmektedir. Bu özellikler:
1. Bakıcının bakım alan yaşlının bakış açısından bakabilmeyi, bakım alanla empati
kurarak, onun yaşadığı zorlukları görebilmeyi ve anlayabilmeyi sağlayan stratejiler kullanması,
2. Bakıcının yaptığı işi doyumlu ve anlamlı bulması,
3. Bakıcının başarılarını tanımlayabilmesi, problemleri etkili şekilde çözebilme yeteneğini, yaşlılara yardım etme davranışını ifade edebilmesi,
4. Bakıcılığın kişisel yararlarını keşfetmesi,
5. Bakıcının kendi sınırlarını kabul etmesi.

Uzmanlar yaşlı bakımıyla ilgilenen kişilere, stresin zararlı etkilerini kontrol etmek için beş öneride bulunmuşlardır. Bunlar:
1. Gerçekçi amaçlar ve beklentiler belirleyin,
2. Sınırlarınızı oluşturun,
3. Yardım isteyin ve yardım kabul edin,
4. Kendinizle ilgilenin,
5. Diğer insanlarla bir arada olun.