Havayolları tarafından düzenlenen seyahat dokümanlarının başlıcaları bilet, çeşitli ödemeler bonosu olarak adlandırılan MCO, interline trafik dokümanı olan ve çok amaçlı doküman olarak adlandırılan MPD, uçuş aksaklıkları durumunda düzenlenebilen ve uçuş aksaklıkları manifestosu olarak adlandırılan FIM’dir.

Yolcu bileti manuel, otomatik, ATB ve elektronik bilet olmak üzere temel olarak dört ayrı biçimde oluşturulabilmektedir.

Uçuş güzergâhlarının belirlenmesi adına IATA (International Air Transport Association: Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği), yerküreyi üç ana bölüme ayırmaktadır. IATA bölümlerinden olan birinci bölge Western Hemisphere (Batı Yarımküre), ikinci ve üçüncü bölgeler ise Eastern Hemisphere (Doğu Yarımküre) olarak adlandırılmaktadır.

Yeniden Düzenleme (Reissue): Yolcu biletindeki ücret, hizmet sınıfı, seyahat noktaları gibi tüm unsurlara ilişkin değişiklik olması durumunda, biletin yeniden düzenlendiğini ifade etmektedir.

Manuel bilet, muhasebe, acente, uçuş ve yolcu kuponları olmak üzere en az dört nüshadan oluşan ve herhangi bir sistem kullanılmaksızın elle yazılan bilettir. Bilet kapağında bilet numarası, havayolu adı, amblemi ve açık adresi gibi bilgiler bulunmak durumundadır.

Otomatik bilet, Manuel bilet ile aynı bilgileri ve aynı kuponları içeren bilet türüdür. Ancak otomatik bilet, manuel biletin aksine bir sistem (bilgisayar) kullanılarak düzenlenmektedir.

Otomatik Bilet ve Biniş Kartı (ATB: Automated Ticket and Boarding Pass) Karton bilet olarak da adlandırılan ATB biletin arka yüzünde, uçuş bilgilerinin yer aldığı manyetik bir şerit bulunmaktadır. ATB bilet, manuel bilet ile aynı bilgileri ve aynı kuponları içermektedir. ATB biletin bir kısmında, uçağa kabul esnasında kullanılan biniş kartı (boarding pass) da yer almaktadır.

IATA 60. Genel Müdürler toplantısında, 2007 yılı sonuna kadar tüm havayolları tarafından “Elektronik Bilet” düzenlenmesinin zorunlu olması gerektiği belirtilmiştir. 1 Haziran 2008 tarihinde İstanbul’da düzenlenen, IATA’nın 64. Yıllık Genel Kurul Toplantısı ve Dünya Hava Taşımacılığı Zirvesi’nde ise IATA üyesi havayollarının elektronik bilet uygulamasına geçmeleri kararı alınmıştır (IATA, PAT, General Rules, 2009: 308). Elektronik bilet, yolcuların basılı (kâğıt) bilet olmaksızın, seyahat etmelerine imkân sağlayan bir uygulamadır. Bu uygulamada gerçek anlamda basılan bir kâğıt bilet olmamakla birlikte, biletin imajı bilgisayar ortamındaki sistemde, elektronik veri tabanında tutulmaktadır. Elektronik bilet uygulamasında, basılı bir bilet bulunmadığından (yolcu kuponlarını içeren), yolcuya sadece seyahat detaylarını içeren ve “Itinerary receipt” adı verilen bir doküman verilmektedir. Bu doküman, yolcu ile havayolu arasındaki hukuki anlaşmayı belgelemektedir. Sistemde yer alan elektronik bilet kaydında, uçuş kuponlarının durumu hakkında bilgi veren statü kodları yer almaktadır. Bilet üzerindeki değişiklikler ile uçuşa kabul (checkin) işlemleri, bu statü kodları dikkate alınarak yapılmaktadır.

F (Flown): İlgili kuponun uçuş amaçlı kullanıldığını ve hiçbir işleme açık olmadığını belirten koddur.

N (Coupon notification): Uçuş kuponu kontrolünün bir başka havayolunda olduğunu ve statüye yönelik (statü koduna ait) bir bilginin mevcut olmadığını belirten koddur.

Z (Closed): Bileti düzenleyen havayolu tarafından biletin kullanıma kapatıldığını belirten koddur.

Her biletin bir seri numarası bulunmaktadır. 13 rakamlı olan bu numaranın ilk üç rakamı, her havayolunun kendine ait üçlü numerik kodunu, diğer rakamlar ise biletin form ve seri numaralarını ifade etmektedir. Biletteki numarayı örnek aldığımızda 000 rakamları (normalde tümü sıfırdan oluşan bir havayolu kodu olamaz, örneğin Türk Hava Yolları’nın üçlü numerik kodu 235 ya da Qantas Havayolları’nın üçlü numerik kodu 081’dir) havayolu üçlü kodunu, 4268 589 714 rakamları ise biletin form ve seri numarasını oluşturmaktadır.

Yolcu ismi yanına yolcunun cinsiyetini, medeni halini ya da unvanını belirten kodlar yazılmaktadır. Ayrıca yolcunun seyahati esnasında özel hizmet verilmesini gerektiren vb. özel bir durumu söz konusu ise yine bu haneye ilgili hizmetin dörtlü kodu yazılmaktadır.

MSTR: 0-12 yaş arası erkek çocuk ya da bebek yolcu kodu.

CHD: 2-12 yaşa arası çocuk yolcu kodu.

MRS: 12 yaş üstü evli kadın yolcu kodu.

P First Class Premium

J Business Class Premium

M Economy/Tourist Class

• RQ: Yolcu rezervasyonun henüz kesinleşmemiş olduğunu gösteren bir statü kodudur. Bu durumda yolcuya uçuşa kabul (check-in) işlemi yapılamaz.

• NS: Koltuk işgal etmeyen bebek yolcular için kullanılan statü kodudur.

• SA: Uçakta yer kalması durumunda uçuşa kabul (Ücret ödemeyen: Pas uçan) edilebilecek yolcular için kullanılan statü kodudur.

PTA (Prepaid Ticket Advice): Ödemesi farklı bir noktadan ve farklı bir şahıs tarafından yapılan bilettir. Örneğin, Viyana’da okuyan çocuğunun kullanması için İstanbul’daki bir anne-babanın, havayolu acentesine bilet ücretini ödemesi, biletin Viyana’daki acente tarafından düzenlenerek yolcuya teslim edilmesi durumunda düzenlenen bilet, PTA bilet olarak adlandırılmaktadır.

Interline Trafik Anlaşması: Havayollarının birbirlerinin seferleri için kıymetli doküman düzenleyebilmeleri ve düzenlenen bu dokümanların anlaşmaya taraf olan havayollarınca (birbirlerinin seferlerinde) kabul edebilmesini sağlayan anlaşmadır.

MCO, yolcuya sunulan çeşitli hizmetlerle ilgili harcamaları karşılamak için düzenlenen bir dokümandır. Yolcu biletine benzer biçimde çeşitli kuponlardan oluşmaktadır. MCO 1,2,3 ya da 4 adet olabilecek değişim kuponunun yanı sıra muhasebe, acente ve yolcu kuponunu da içermektedir. MCO’nun geçerlilik süresi, düzenleme tarihinden itibaren en fazla bir yıldır.

MCO düzenlenmesini gerektiren bazı durumlar verilmektedir.

• Fazla bagaj ücretleri,

• Kargo olarak taşınan fazla bagaj ücretleri,

• Araba kiralama ücretleri,

• Hizmet sınıfının yükseltilmesi ile ilgili ilave ödemeler,

• Hizmet sınıfının düşürülmesi ile ilgili geri ödemeler,

• Otel masrafları,

• Güzergâh ya da rezervasyon değişikliği gibi çeşitli durumlarda oluşan ilave ödemeler,

• Vergiler,

• PTA (Prepaid Ticket Advice),

• Bilet iadeleri.

FIM (Flight Interruption Manifest: Uçuş Aksaklık Manifestosu) FIM, yolcunun isteği dışında yapılan değişiklikler, yani uçuş aksaklıkları durumunda düzenlenen dokümandır. FIM, uçuş iptali ya da varış noktasının değişmesi gibi doğrudan uçuş güzergâhı ile ilgili aksaklıklarda düzenlenmektedir. FIM yolcunun elinde geçerli uçuş kuponu olmaması durumunda, uçuşun aksadığı başlangıç noktası, ara nokta ya da ara noktalarda düzenlenebilen bir dokümandır ve bilet yerine geçmektedir. Her bir yolcu için ayrı ayrı aktarmalar söz konusu ise ayrı FIM’ler düzenlenmesi gerekirken, aktarma noktalarının farklılaşmadığı durumlarda tüm yolcular için tek bir FIM düzenlenmektedir. Örneğin, varış noktası havaalanı olan İstanbul Atatürk Havalimanı’nın meteorolojik şartlar nedeni ile uçuşa kapatılması durumunda, uçaktaki tüm yolcuların Ankara Esenboğa Havalimanı’na aktarmayı kabul etmesi halinde tek bir FIM düzenlenmesi yeterli olacak iken, bazı yolcuların İzmir Adnan Menderes Havalimanı’na aktarma yapmak istemesi durumunda, Ankara Esenboğa Havalimanı’na aktarmayı kabul eden yolcular için bir FIM ve İzmir Adnan Menderes Havalimanı’na aktarmayı kabul eden yolcular için ise başka bir FIM, yani iki ayrı FIM düzenlenmesi gerekecektir

Genel Pasaport Çeşitleri Dünya genelinde kullanılan pasaport çeşitlerinin aşağıdaki gibi ele alınması mümkündür:

Normal pasaport: Her ülkenin vatandaşlarına verdiği ve o ülkenin vatandaşı durumundaki her bireyin alabileceği pasaport çeşididir.

Resmi, Servis ve Özel Pasaport: Ülkelerin, hükümet görevlisi olarak seyahat eden vatandaşlarına verdiği pasaport çeşididir.

Birleşik Pasaport (Aile Pasaportu): Tüm ülkelerde uygulanmamasına karşın bazı ülkeler vatandaşlarına birleşik, yani aile pasaportu düzenleyebilmektedir. Birleşik pasaport, aile üyelerinin tümünün ya da birkaçının yer aldığı pasaport çeşididir. Aile pasaportlarında, pasaport kimin üzerine düzenlenmiş ise sadece o kişi tek başına seyahat edebilmektedir. Pasaportta yer alan diğer aile üyeleri ise pasaport hamili olmaksızın tek başlarına seyahat edememektedir.

Diplomatik Pasaport: Yabancı ülkelerde görev yapan konsolos ve diplomatlar için düzenlenen pasaport çeşididir. Bu pasaporta sahip kişilerin, ülkelerin karşılıklılık ilkesine bağlı olarak ayrıcalıklı statüleri bulunmaktadır.

Geçici Pasaport (Alien’s Pasaport): Henüz pasaportun verildiği ülkenin vatandaşlığında olmayıp, o ülkede oturma izni ile ikamet eden kişilere seyahat edebilmeleri için verilen geçici belgedir.

Haymatlos Pasaport: Vatandaşlığını kaybetmiş ya da kendi isteği ile vatandaşlığı reddettiğinden bir ülke vatandaşı olmayan kişilere “haymatlos” denilmektedir. Bütün ülkelere ait haymatros evraklarının, verildikleri ülke hariç, diğer tüm ülkelerde kullanılabilmeleri için konsolosluk vizesi gerekmektedir.

Diplomatik (Siyah) Pasaport: Diplomatik pasaportlar, Dışişleri Bakanlığı ile yabancı memleketlerde Türkiye Cumhuriyeti Büyükelçilik ve Konsoloslukları tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisi Üyelerine, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi olmayan Bakanlara vb. üst düzey devlet adamlarına ve yurt dışında hükümeti temsilen bulunan üst düzey devlet memurlarına düzenlenen siyah renkli pasaporttur.

Hususi (Yeşil) Pasaport: Hususi pasaportlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi eski üyeleri, eski bakanlar ile birinci, ikinci ve üçüncü derece kadrolarda bulunan ya da bu kadrolar karşılık gösterilmek ya da T.C. Emekli Sandığı ile ilgilendirilip emekli kesenekleri bu derecelerden kesilmek suretiyle sözleşmeli olarak çalıştırılan Devlet memurları ve diğer kamu görevlilerine; diplomatik pasaport verilmesini gerektiren görevlerden başka herhangi bir resmi görev ile ya da kendi hesaplarına yabancı ülkelere gittikleri zaman verilmektedir.

Hizmet (Gri) Pasaportu: Hizmet pasaportları, Hükümet, Hususi İdareler veya Belediyeler tarafından resmi görev nedeniyle yabancı ülkelere gönderilen ya da yabancı ülkelerde göreve başlayan kişilere, Türkiye Cumhuriyeti’nin üyesi bulunduğu uluslararası kuruluşlarda memur statüsünde çalışan kişilere, Türk Hava Kurumu ve Türkiye Kızılay Cemiyetince görevlendirilen kişilere altı aydan az olmamak kaydıyla görevi süresince verilmektedir.

Umuma Mahsus (Bordo) Pasaport: 5682 sayılı Pasaport Kanunu’nda belirtilen Diplomatik, Hususi ve Hizmet pasaport başvuru şartlarını sağlayamayan, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına verilen pasaport çeşididir.

Geçici Pasaport: Konsolosluk Net Çevrimiçi dış temsilcilikleri, e-pasaport projesi çerçevesinde seyahat belgesi yerine, yurt dışında yaşayan ve yurtdışında bulunan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına makinada okunabilir “Geçici Pasaport” düzenlemektedir. Geçici pasaportlar, geçerli bir pasaportun olmadığı, pasaport geçerlilik süresinin bittiği, Türkiye’ye sınır dışı edilme gibi durumlar için seyahat belgesi yerine geçmektedir.

Seyahat Belgesi: Konsolosluk Net Çevrimdışı olan, yani makinada okunabilir “geçici pasaport” düzenleyemeyen Türkiye Cumhuriyeti dış temsilcilikleri Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına “Seyahat Belgesi” düzenlemektedir. “Seyahat Belgesi” Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının ülkelerine dönmelerini sağlamak adına, 1 ay süreli ve tek seferlik düzenlenmektedir.

Vize “Bir devletin dış temsilcilikleri veya sınır makamları aracılığıyla, ülkesine seyahat edecek bir yabancının pasaportuna koyduğu ve bu yabancının ülkesinin sınır kapısına kadar giderek, sınır makamlarına giriş için başvuru yapabileceğini ve ülkeye girebileceğini gösteren bir kayıttır”

Genel olarak vize türlerini aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür.

Transit Vize: Ülkeye giriş amacı taşımayan ve sadece yolculuk üzerindeki transit geçişler için kullanılan vize çeşididir.

Turistik Vize: Turistik amaçlı seyahatler için kullanılan vize çeşididir.

Öğrenci ve Birleşim Vizesi: Eğitim ya da evlilik nedeni ile verilen vize çeşididir.

İşçi Vizesi: Çalışma amacı ile başka bir ülkeye gidişlerde verilen vize çeşididir.

Göçmen Vizesi: Başka bir ülkeye göçmen olmak amacı ile uzun süreli kalışlarda verilen vize çeşididir.