biliglig biligsiz kaçan teŋ bolur

biliglig tişi er cahil er tişi

Türkiye Türkçesi’ne doğru çevirisi “Bilgili ve bilgisiz ne zaman (nasıl) eşit olur? Bilgili dişi erkek, cahil erkek ise dişidir.” şeklindedir.

-(X)g: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir.

agrıg “ağrı” (DLT I, 98) < agrı- “ağrımak”.  Diğer ekler addan ad türetmektedir.  Doğru cevap B'dir.

"Yaşıl kök yarattı üze yulduzı" (mavi göğün üzerinde yıldız yarattı)”sözünde bulunan "üze" kelimesi“ yer zarfıdır. "Üze" kelimesi "üzerinde" anlamındadır. Doğru yanıt: A'dır.

1. ve 2. kişi tekil ve çoğul iyelik eki almış sözcüklerden sonra ek, +a/+e ve +ka/+ke biçimindegörülür: közüm+e "gözüme". Doğru cevap B'dir.

+(X)mIz eki 1. çoğul kişi iyelik ekidir. Könülimiz 'gönlümüz' anlamına gelmektedir. Doğru cevap D'dir.

Ayrılma durumu ilgi durumu ekiyle birlikte de kullanılmaktadır. İlgi durumu eki üzerine ayrılma durumu işlevinde kullanılan +da/+de’nin geldiği örneklerden bazıları şunlardır: meniŋde basa “benden sonra”, seniŋde adın “senden başka”, seniŋde oza “senden önce”, anıŋda öndin “ondan önce”. Doğru cevap E’dir.

Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA ekiyle kurulan bu durum eki aşağıdaki işlevlerde kullanılır.
a) kadar, gibi, göre: uġança telim kıl- “(bir şeyi)mümkün olduğu kadar çok yapmak”
(DLT I 44), kirmişçe bol- “girmiş gibi olmak” (DLT I 251), köŋülçe yorı- “gönlünün istediği gibi yürümek” (KB 5276).
b) yön bidirir ve ‘tarafından’ anlamı katar:
solça kel- “sol taraftan gelmek” (KB 1392), oŋça kel- “sağdan/doğrudan gelmek” (KB 1392)
c) kança, barça neçe gibi sözcüklerde de kalıplaşmış olarak bulunur.

Ancak  Teŋri+gerü “Tanrıya doğru” Yön Gösterme (Direktif)'e örnektir.

üküş “çok” anlamında kullanılan bir miktar zarfıdır. Doğru cevap E’dir.

çin kervanından bahseder .

Atebetü’l-hakâyık ise Kutadgu Bilig tarzında yazılmış öğüt veren bir ahlak kitabıdır.

"kirmişçe bol" söz grubundaki "kirmiş+çe" kelimesindeki "-çe" eki isme "eşitlik" anlamı katmaktadır. "kirmişçe bol"un anlamı "girmiş gibi olmak"tır. Doğru yanıt: B'dir.

METİN İNCELEME V

Atebetü’l-hakayık’tan Dörtlükler

VII. Bölüm Dilin Muhafazası Hakkında

eşitgil biliglig negü tep ayur

edebler başı til küdezmek teyür

1. tili? bekte tutgıl tişi? sınmasun
2. kalı çıksa bektin tişi?ni sıyur

ne kim kelse erke tilindin kelür

tilindin kim edgü kim esiz bolur

eşit büt bu sözke kamug ta?da ten

turup tilke yüknüp tazarru‘ kılur

küdezgil tili?ni kel az kıl sözü?

küdezilse bu til küdezlür özü?

resul erni otka yüzin atguçı

til ol tedi yıg til yul ottın yüzü?

Türkiye Türkçesine Aktarma

Dinle, bilgili (kişi) ne diyor: Edeplerin başının dili korumak (dili doğru kullanmak) olduğunu söyler. Dilini tut, dişin kırılmasın; eğer dilini tutmazsan (dilin muhafaza altından çıkarsa) dişin kırılır.

İnsana ne gelirse, dilinden gelir; dili yüzünden kimi iyi, kimi kötü olur. Dinle ve bu söze inan “vücut her sabah kalkıp eğilerek dile yalvarır”

Dilini sıkı tut, gel, sözünü kısa kes (az konuş); dilini korursan kendini de korumuş olursun, Peygamber: “İnsanı yüzü koyun (yüz üstü) ateşe atan dildir” dedi; dilini sıkı tut yüzünü ateşten kurtar.

Açıklama: Yukarıdaki dörtlüklerde yer alan tili?, özü?, sözü?, yüzü? gibi sözcüklerde çeviride de görüldüğü gibi eksiz belirtme durumu kullanılmıştır. Bu özellik, başka ekler için başka metinlerde de görülen bir özelliktir.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap D’dir.

Geniş Zaman: {-(yX)r} ve -ar/-er eklerinin eylemlere ekleniş biçimlerinde belli bir kural yoktur. Ünlü ile biten eylemlere çoğunlukla -r eki gelir. Bunun dışında ünlü ile biten eylemlere -ur/-ür de eklenir, bu durumda araya -y- yardımcı sesi girer. Kişi eki olarak kişi zamirleri kullanılır. 1. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er men ekiyle kurulur: bak-ar men “bakarım”,” 2. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er sen ekiyle kurulur: buz-ar sen “bozarsın” 3. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er ekiyle kurulur: at-ar “atar” 1. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er mIz ekiyle kurulur: kork-ar mız “korkarız” 2. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er siz/sizler ekiyle kurulur: kork-ar sizler “korkarsınız” 3. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er+lar/ler ekiyle kurulur: sür-erler “sürerler” 

Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman eklerinin içinde yakın gelecek zamanı karşılayan ve metinlerde çok fazla örneğinin bulunmadığı diğer bir gelecek zaman eki de -galır/-gelir ekidir. 

METİN İNCELEME I

Kutadgu Bilig’in “Yaruk Yaz Faslın Ulug Tavgaç Bugra Han Ögdisin Ayur” Bölümü

Orjinal Metin (Fergana nüshası 17. 18. sayfa)

I. saba yeli koptı karanfil yıdın

   ajun barça bütrü yıpar burdı kin

Saba rüzgarı karanfil kokusuyla çıktı, dünya sonra tamamiyle misk koktu

II. kayusı kopar kör kayusı konar

    kayusı çapar kör kayu suv içer

Bak! Kimisi kalkar kimisi konar, kimisi koşar kimisi su içer

III. kökiş turna kökte ünün ya?kular

      tizilmiş titir teg uçar yelgürer

Mavi turna gökte yüksek sesler çıkarır, dizilmiş deve kervanı gibi uçar havalanır

IV. ular kuş ünin tüzdi ünder eşin

     silig kız okır teg kö?ül bermişin

Temiz bir kızın gönül verdiğini çağırdığı gibi keklik sesini ezgilendirdi, eşini çağırır

V. kara çumguk ötti

    sata tumşukın  üni oglagu kız üni teg yakın

Kara çumguk mercan gagasıyla öttü, sesi nazlı bir kızın sesi gibi cana yakın

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi seçenek I, seçenek IV ve seçenek V’de belirli geçmiş zaman ekiyle çekimlenmiş fiil bulunmaktadır, dolayısıyla doğru cevap C’dir.

Yusuf Has Hâcib eserinde dört soyut kavramı kişileştirmiş ve bu kişilere de temsil ettikleri kavramlara göre şu adları vermiştir:
Kün Togdı (hükümdar) “gün doğdu,doğan güneş”, adaleti temsil eder.
Ay Toldı (vezir) “ay doldu, dolunay”, baht, talih ve ikbali temsil eder.
Ögdülmiş (vezirin oğlu) “övülmüş”, akıl ve anlayışı temsil eder.
Odgurmış (vezirin kardeşi) “uyanık”, dünya işlerinin sonunu temsil eder.

Eserde bu dört ana karakterin dışında anlamlı adlar taşıyan üç kişi daha vardır: Küsemiş (Ay Toldı başkente geldiğinde ona yardım eden kişi), Ersig (hükümdarın mabeyncisi, cesur, yiğit) ve Kumaru (Odgurmış’un müridi)’dir.

Bu bilgiler ışığında doğru cevap D şıkkıdır.

Denizden bahsedilmektedir. 

Karluk Türkleri 747-840 yıllarında Uygur birliğine bağlıydılar. 840 yılında Uygur-Karluk birliğinin çökmesinden sonra kurulan Karahanlı Devleti’nin kurucusu Bilge Kül Kadır Han’dır.

3 yazma nüshası vardır. Cevap a şıkkıdır

Yuvarlaklaşma