Roma hukuku, milattan önce 759 yılında Roma
şehir devletinin kuruluşundan Roma imparatorluğunun
Batı bölümünün milattan sonra 476 yılında çöküşüne
kadar Roma’da ve Roma egemenliği altındaki topraklarda
uygulanan hukuk sistemidir.

Roma hukuku uzmanlarına göre:
• Eski Hukuk Dönemi (MÖ. 753-MÖ. 150),
• Klasik Öncesi Hukuk Dönemi (MÖ. 150-MÖ.
27),
• Klasik Hukuk Dönemi (MÖ. 27-MS. 250),
• Klasik Sonrası Hukuk Dönemi (MS. 250-MS.
527),
• Iustinianos Dönemi (MS. 527-MS. 565)
(Çelebican 1986, s.38) olmak üzere beş ana
döneme ayrılır.

Roma’nın siyasal tarihi, devlet örgütü biçimlerine
göre dört temel döneme ayrılır. Bunlar:
• Krallık Dönemi (MÖ. 753-MÖ. 509),
• Cumhuriyet (Consül’ler) Dönemi (MÖ. 509-MÖ.
27),
• İlk İmparatorluk (Principatus) Dönemi
(MÖ. 27-MS. 235/284),
• İmparatorluk (Dominatus) Dönemi
(MS. 284-MS. 476)’ olarak tasnif edilir.

Yaratıcı Kaynak: Bir devlet düzeni içinde hukuku
yaratan organlar ve güçler o hukukun “yaratıcı
kaynaklarıdır”. Roma'da birbirini izleyen siyasal
dönemlerde devlet yapısına uygun olarak halk meclisleri,
praetorlar yani yargıçlar, senato, hukukçular ve
imparatorlar hukuk yaratmışlardı. Çağımızda hukuk,
ülkelerin idari örgütlenme biçimlerine göre parlamentolar,
hükümetler, devlet başkanları, krallar ya da yargı organları
tarafından yaratılmaktadır.

Yürürlülük Kaynakları: Hukukun ortaya çıktığı
ve yürürlükte olduğu zaman aldığı biçim hukukun
“yürürlük kaynaklarını” oluşturur ve Roma'da siyasal
dönemlere göre bunlar kanunlar (lex), praetor
beyannameleri, senato kararları, imparator emirnameleri
ve iustinianos döneminde Corpus luris Civilis'in
bölümleridir.

• Codex Theodosianus olarak bilinen Teodosios
Kanunnameleri (435-438),
• Codex Justinianus olarak adlandırılan İustinianos
Kanunnameleri, (529-534)
• III. Leon (717-741) döneminde çıkarılan Eklogi,
• Vasil (867-886) zamanında çıkarılan Epanagogi,
• VI. Leon (886-912) zamanında çıkarılan
Vasilika,
• Konstantinos Armenopulos (1320-1380)
tarafından 1354 yılında yazılan ve altı kitaptan
oluştuğu için Eksavivlos adını alan ve 1946 yılma
kadar Yunanistan’da da uygulanmış olan Yasalar
Elkitabı (Proheiron Nomon) olarak sı-
ralayabiliriz.

Roma-Bizans hukukunun en önemli yürürlük
kaynaklarından ve “Constitutiones principum” olarak
adlandırılan imparator emirnameleri İlk İmparatorluk
(MÖ. 27-MS. 235/284) döneminde ortaya çıkmış olup ilk
başlarda Edicta, Decreta, Rescripta, ve Mandata olmak
üzere dört farklı düzenleme biçimini kapsamaktaydı.
Edicta’lar (Bildirgeler), imparatorun bildirgeleri ya da
beyannameleriydi ve genel nitelikli yasalardı. Yeni
imparator yürürlükten kaldırmadıkça bildirgeyi çıkaran
imparatorun ölümünden sonra da yürürlükte kalırlardı.
Decreta’lar (Kararlar) hukuki anlaşmazlığın taraflarınca
yapılan itirazları sonuçlandıran kararlardı. Mandata’lar
(Talimatlar), yasaların uygulanmasıyla ilgili olarak
imparatorun memurlarına yönelik yazılı talimatlarıydı.
Rescripta’lar (Cevaplar) ise yasanın yorumunda ortaya
çıkan görüş ayrılıklarını çözmeye yönelik imparatorun
tavsiye kararlarıydı (Tahiroğlu-Erdoğmuş, 2009, s.76,
Çelebican 1986, s.70-71). İmparatorluk döneminde
(MS. 284-MS. 476) pratik önemini yitirmesi sonucunda bu
farklı düzenlemeler ortadan kalkmaya başlamış ve
sonunda yasalar “leges generales” ya da “constitutiones”
adıyla anılan genel yasalar ve “rescripta” adıyla anılan
özel nitelikli yasalar olarak iki gruba indirgenmiştir
(Troianos-Velissaropoulou, 2002 s.183,).

İkinci bölüm, düzenlenmiş tam bir derleme
anlamına gelen “Digesta” ya da “Pandektis”’tir. Klasik
dönemin Salvius Iulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus,
Paulus gibi en değerli hukukçularının eserlerinden alınmış
ve belli bir sistem içinde toplanmış parçalardan
oluşmaktadır. Bu niteliğiyle Digesta, Iustinianos’un
eserinin hukuk bilimi ve hukuk tarihi açısından en önemli
kısmı olup 50 kitaptan oluşmaktadır. Digesta,
Tribonianos’un başkanlığında on yedi kişiden oluşan bir
kurul tarafından 530-533 yılları arasında üç yıl içinde
hazırlanmış ve Institutiones’le birlikte yayımlanmıştır.
Medeni hukuk derlemesinin üçüncü bölümü “Codex”
adını taşır. Iustinianos, 528 yılında eski
kanunlaştırmalardan (codex) da yararlanılarak o tarihe
kadar çıkarılmış bütün emirnameler de eklenmek suretiyle yeni bir imparator hukuk derlemesi hazırlanmasını istedi.
Bu eser bir yıl içinde hazırlanarak 529 yılında yayımlandı.
Institutiones ve Digesta hazırlanıp 533 yılında
yayımlandıklarında Codex’in yapılmasından beri dört
yıllık bir süre geçmiş ve bu arada İustinianos pek çok yeni
emirname çıkarmıştı. 529 tarihli Codex’in güncellenerek
yenilikler ve değişiklikler getiren bu yeni emirnamelerin
eklenmesi amacıyla Codex elden geçirilerek 534 yılında
yeniden yayımlandı. Codex 12 kitaptan oluşmuştur.
Çalışmanın son bölümünü yeni emirnameler manasına
gelen (Latince) “Novellae” ya da (Yunanca) “Neares”ler
oluşturur. İustinianos imparatorluğu süresi içinde
(534-565) birçok önemli kanun ve emirname çıkarmıştı.
Bu emirnamelerin tamamına yakınının dili Yunancaydı,
çok azı Latince yazılmıştı. Resmi bir koleksiyonu yoktur,
özel derlemeleri yapılmıştır ve en kapsamlısında
168 emirname yer almaktadır.

Corpus Iuris Civilis, Bizans İmparatorluğunda
derlenmiş olmasına rağmen dili Latinceydi. Eski Roma
niteliklerini muhafaza etmesinden dolayı uygulanması
büyük güçlükler yarattı. İmparatorluğun nüfusunun büyük
bölümünde Yunanca konuşuluyor olması nedeniyle
İustinianos hayatta iken metne bağlı kalarak antecessor
olarak anılan hukuk âlimlerince derlemenin Yunancaya
çevrilmesine müsaade etti. Ölümünden sonra derlemenin
Bizans hukuku anlayışına göre özetleri yapıldı ve
metinlerini açıklayıcı, yorumlayıcı eserler yazıldı
(Çelebican, 1986, s.74). Corpus Iuris Civilis olarak anılan
kanunlaştırma hareketiyle İustinianos kilise ve kamu
hukuku alanında mevcut eksiklikleri gidermenin yanı sıra
yeni kurumlar ihdas ederek önemli reformlara imza
atmıştır. Özel hukuk alanında yasa koyucu iradenin
dikkati (kilisenin etkisi nedeniyle) öncelikle aile hukukuna
yönelmiş ve sırasıyla şahsın hukuku, eşya hukuku ve
miras hukuku konularında düzenlemeler yapılmıştır. Tüm
kanunlaştırma hareketlerinde Bizanslı kanun koyucunun,
Roma hukukunun sürekliliğine yaptığı vurgu dikkat
çekicidir. Hukuki süreklilik anlayışı, BizanslIların siyaset
felsefelerinin en önemli unsurlarından biri olmuştur ve bu
nedenle Orta Bizans döneminde çıkartılan yasalarda eski
mevzuata mutlaka atıfta bulunulmaktadır (Troianos,-
Velissaropoulou, 2002 s. 195) ve 9. yüzyıllarda yapılan
kanunlaştırmalar sırasında anlaşılmasında ve tedarikinde
zorluk çekilen Corpus Iuris Civilis’in ve imparatorluk
emirnamelerinin özgün Latince metinlerine başvurmaktan
ziyade özellikle 6. yüzyıla ait Yunanca özetleri, açıklayıcı
ve yorumlayıcı metinleri kullanıldı. Kanunlaştırma
sırasında ortaya çıkan Latince metinlerin yukarıda sözü
edilen Yunancaya çevirisi işini üstlenmiş olan
antecessorlar gerek kanunlaştırma sırasında ve gerekse
hukukun öğretiminde üstlendikleri rol gereği Bizans
Hukukunun yaratıcıları olarak kabul edilmektedirler
(Troianos,-Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 217).

Bizans hukukunda yasa koyucu evliliğin
şartlarını:
• Evlenme yaşını doldurmuş olmak (kızların 12,
erkeklerin 14 yaşını doldurmuş olması gerekirdi)
• Evlenecek şahısların rızası,
• Yaşları küçükse kural olarak aile reisi olan
babanın rızası,
• Yasa ile öngörülmüş olan şekli kuralları yerine
getirmek, olarak belirlemiştir.

Drahoma: Damada yani erkek tarafına, gelin yani
kız tarafından verilen mal ya da para. İustinianos
Kanunnamelerinde, evliliğin kurulması için evlenecek
kişiler arasında evlenme iradesi aranmaktadır. Bu iradenin
varlığını her zaman teşhis etmek kolay değildi. Bunun
evlenme niyeti olmaksızın birlikte yaşama ile (pallakeia)
karıştırılması mümkündü. Bunun önüne geçilmesi için
evliliğin mevcut olduğunun ispat edilmesi gerekiyordu.
Kişiler evli olduklarını önceden yapılmış bir drahoma
sözleşmesiyle ya da kilise görevlisi (ekdikos) ve tanıklar
huzurunda evlenme iradelerini beyan ederek ispat
edebilirlerdi. Yüksek düzeydeki devlet görevlileri için ise
drahoma sözleşmesi evlilik için kurucu şart niteliğindeydi.
Sekizinci yüzyılın başında imparator VI. Leon kilisenin
talebi üzerine bir emirname ile evlilik için dini nikâhı
zorunlu hale getirmiştir. Ancak evliliğe engel durumların
çokluğu pek çok çifti yasadışı bir şekilde birlikte
yaşamaya yöneltmiştir.

Ölüm ve kaybolma (gaiplik) evliliği sona erdiren
en önemli iki neden olarak görülmektedir. Iustinianos
Kanunnamelerinde, savaş zamanında asker kişilerin
kaybolması halinde, eşi, onun ölmüş olduğunu yetkililere
dayanarak belgeleyebilirse bir yıl sonra tekrar başka
birisiyle evlenebilmekteydi. Bu prosedüre uyulmaması
halinde ağır para cezaları veriliyordu. Eğer öldüğü
varsayılan eş geri dönerse eşini tekrardan alma ve
evliliğini sürdürme hakkına sahipti ve o arada yapılmış
olan evlilik geçersiz sayılmaktaydı.

Iustinianos Derlemesinde boşanma sebepleri
Erkekler için:
• Kadının bildiği ancak eşine söylemediği vatana
ihanet suçu,
• Zinadan mahkûmiyet
• Doğrudan ya da dolaylı olarak kocanın canına
kast edilmesi,
• Ahlak dışı iş ve eylemlerdi (Neara 117.8).
Kadınlar için ise:
• Kocanın vatana ihanet suçu işlemesi
• Doğrudan ya da dolaylı olarak kadının canına
kast edilmesi,
• Kadının manevi şahsiyetinin rencide edilmesi
• Kocanın sürekli olarak evlilik dışı ilişkilere sahip
olmasıydı (Neara 117.9).

Iustinianos hukukunda eşlerin doğrudan
kusurundan kaynaklanmayan üç boşanma nedeni
sayılmaktadır:
• Evliliğin başından itibaren var olan erkeğin
iktidarsızlığı
• Birlikte ya da tek taraflı bir kararla keşiş
hayatının tercih edilmesi
• Uzun sürmüş esirlik durumu. Esirin hayatta
olduğu haberinin alınmasından itibaren beş yıl
geçmesi halinde boşanma kendiliğinde
gerçekleşmekteydi.

Yasal nedenleri olmadan evliliği sonlandıran eş
için ağır para cezası öngörülmekteydi. Eğer bunu yapan
kadınsa para cezası yanında yasalar onun manastıra
kapatılmasını öngörüyordu (Neara 117.13), bu yaptırım
daha sonra erkeği de kapsadı. Anlaşmalı boşanma
konusunda ise kilisenin etkisiyle eşlerin bu hakkına yasak
getirilmiştir. Süreç içinde (I. Vasil’in Epanagogi’siyle)
yasak yumuşatılsa da 10. yüzyıldan sonra yapılan
düzenlemelerde anlaşarak boşanma konusunun Bizans
hukuk yaşamında hiç yer almadığı görülür.

Ölüm cezası, köleleştirme, bedensel cezalar
((uzuv kesme, kırbaçlama, saç kesilmesi), sürgün,
hürriyeti bağlayıcı cezalar, mala yönelik cezalar, askeri
suçlar ve cezalar şeklinde sıralanabilir.

Birinci grup yasalar askerlerin yükümlülükleri,
disiplin ve askeri hiyerarşiye riayet konularıyla ilgilidir.
İkinci grup yasalar birlik komutanlarına yöneliktir. Burada
sayılan suçlara, itaatsizlik, askerlere zarar verici
eylemelerde bulunma, erlere öngörülen izinlerin
verilmemesi, bir kalenin düşmana teslim edilmesi örnek
verilebilir. Üçüncü grup yasalar savaş döneminde ve
muharebe esnasında işlenen suçları düzenlemektedir.
Askerin sancağı yitirmesi, silahlarını bırakıp safını terk
etmesi, düşman saflarına geçmesi gibi suçlara “kelle
cezası” ölüm cezası uygulanmaktaydı. Dördüncü grupta
yer alan askeri yasalar askerlikten kaçmak amacıyla askeri
birlikler dışında işlenen suçlar ve askerlerin genel
yükümlülükleriyle ilgili konuları kapsamaktadır (Kolyas,
2001, s. 303-311). İmparatora karşı işlenen ve vatana
ihanet kabul edilen suçun işlenmesi halinde, fail ölüm
cezasına mahkûm edilip malları müsadere edilmekte ve
ölümünden sonra hatırası da mahkûm edilmekteydi
(damnatio memoriae). Bu failin hatırasını anımsatabilecek
her türlü izin ortadan kaldırılması demekti.

Köleler büyük ölçüde ev işlerinde çalışmakta ve
çoğu kentlerde yaşamaktaydı. İmparatorluk nüfusunun ne
kadarının kölelerden oluştuğu konusunda kesin bir bilgi
yoktur. Kölelerin fiyatı duruma göre farklılık
göstermekteydi. Savaşlar sonucu köle girişinin yoğun
olduğu dönemlerde köle fiyatları düşerken, veba gibi
yaygın ölümlere neden olan salgın hastalıklar baş
gösterdiğinde köle fiyatları yükselmekteydi. Kölelerin
fiyatı ekonomik koşulların yanı sıra yaşlarına, bir meslek
sahibi olup olmamalarına ve cinsiyetlerine göre de
farklılaşmaktaydı. Örneğin 6. yüzyılda 10 yaşın altında bir
çocuğun köle olarak değeri on paraydı (nomisma).
Herhangi bir mesleki becerisi olmayan yetişkin bir kölenin
değeri ise bunun iki katıydı. Bir kâtibin ise köle olarak
değeri 50 paraya kadar yükselebiliyordu. Doktor ve
eğitimli başka köleler 60 paranın üzerinde ediyordu.
Bizans’ta da köleler efendilerinin bir malı olarak görülse
de Roma dönemine kıyasla durumları oldukça düzeldi.
Çünkü evlenmelerine izin verilmekteydi ve özgürlüklerine
kavuşmaları kolaylaştırılmıştı. Kölenin ürettiği katma
değer efendisine ait sayılırdı ve köle hayatta kalabilmek
için gerekli olanın dışında hiçbir talep ileri sürme hakkına
sahip değildi. Köle kadının çocukları da köle
statüsündeydi.

İ.Ö. 759- İ.S. 476

5

Tarihsel belgeler, yazıtlar, mektuplar, mimari yapılar, dini metinler, eski paralar ve mühürlerden oluşur.

Eski düzenlemelerin iptal edilmemesi nedeniyle çelişen bir çok düzenleme bulunmaktadır.

Gaius

Medeni hukuk derlemesinin üçüncü bölümü “Codex” 12 bölümden oluşur.

Kızlar için 12, erkekler için 14.

Kızın kaçırılması durumunda kızın babası rıza gösterse de ortada bir suç olduğundan evlilik gerçekleşemezdi.

Rahibeler, keşişler, hadım olanlar, yasal olarak evli olanlar.

Drahoma

I. Aleksios Komninos, (1081-1118) iktidarı döneminde 1084-1095 yılları arasında çıkardığı emirnamelerle köleler de dâhil olmaküzere tüm evliliklerde dini nikâh zorunluluğu getirmiştir.

İsavros hanedanı (717-802) ve Makedon hanedanı (867-1056) dönemlerinde sadece üç durum boşanma nedeni olarak kabul edilmiştir: a) Kadının evlilik dışı ilişkiye sahip olması ya da kocanın iktidarsızlığı b) Hayata kast edilmesi c) Eşler- den birinin lepra yani cüzam hastası olması.

Cezanın infazı başın kılıç yada baltayla kesilmesi suretiyle uygulanmaktaydı. Bunun yanı sıra çarmıha germe, yılanların veya başka canlıların olduğu çuvalın içine koyarak denize ya da nehre atma, atlar tarafından ters yönlere çekerek parçalama, derisini yüzme, diri diri gömme de ölüm cezasının infazında başvurulan yöntemlerdendi.

Özgürlüğünün elinden alınarak, köleleştirme cezası verilirdi.

Yalancı şahitlik durumunda dil kesilir.