1. Grup Musammatlar: Müselles, murabba’, terbî’, şarkı, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’, mu’aşşer, ta’şîr.

Müsellesin asıl anlamı “üçleme, üç köşeli yapma”dır. Müselles Edebiyat terimi olarak ise her bendi üçer mısradan oluşan nazım biçiminin adıdır. Müselleslerde ilk bendin mısraları kendi içinde; diğer bendlerin ilk iki mısraı birbiriyle, son mısraı ise ilk bendle kafiyelidir. Bir müselleste ilk bendin son mısraı bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu müselles müselles-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa müselles-i müzdevic adını alır. Müzdevic ve mütekerrir müselleslerde kullanılmış olan kafiye düzenleri şunlardır:

1. Mütekerrir: aaA, bbA, ccA…
2. Müzdevic: aaa, bba, cca…

Edebiyatımızda az kullanılmış bir nazım biçimidir.

Murabbaın asıl anlamı “dörtlü, dört köşeli”dir. Edebiyat terimi olarak ise her bendi dört mısradan oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, diğer bendlerin ilk üç mısraı yine kendi içinde, son mısraı ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin son mısraı diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu murabba murabba’-ı mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, murabba’-ı müzdevic adını alır. Divan şairleri murabbaları daha çok mütekerrir olarak yazmayı tercih etmişlerdir. Murabbalarda bend sayısı, genellikle 5 ile 7 arasındadır; fakat 4 bendlik ve 21 bendlik murabba örneklerine de rastlanmıştır. Farklı kafiyelenmiş murabbalar da olmakla birlikte bu nazım şeklinde en çok kullanılmış olan kafiye düzenleri şunlardır:

1. Müzdevic: aaaa, bbba, ccca…
2. Mütekerrir: aaaA, bbbA, cccA…

Murabba, edebiyatımızda çok kullanılmış bir nazım biçimidir. Bunun nedeni halk edebiyatının yaygın ve sevilen nazım biçimlerinden biri olan koşmaya benzemesine bağlanmaktadır.

Terbî’in asıl anlamı “dörtleme, dört köşeli yapma”dır. Edebiyat terimi olarak ise bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısra ile kafiyeli ikişer mısra eklenerek meydana getirilmiş dört mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Terbîlerde her bendin son iki mısraı beyitlerinin üzerine ikişer mısra eklenen gazele; ilk iki mısraı da terbîi yapan şaire aittir. Bendlerdeki ekleme mısralara zamîme denir. Kafiye düzeni şöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca)…

Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki mısraı arasına aynı vezin ve kafiyede ikişer mısra’ eklenerek yapılan bir biçimi vardır. Bu yöntemle yapılan terbî’lerde ilk ve son mısra terbî’ edilen gazele, aradaki iki mısra da terbî’i yapan şaire aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yapılan işleme de taştîr (=teştîr) denir. Kafiye düzeni şöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a)…

Bu nazım biçiminde hem terbî’ edilen gazelin şairinin hem de terbî’i yapan şairin mahlası manzumenin son bendinde olur.

Şarkı bestelenmeye uygun olarak yazılmış murabbalardır. Şarkı olarak değerlendirilebilecek muhammes ve müseddesler de olmakla birlikte şarkılar genellikle murabba nazım biçimiyle yazılmışlardır. Murabba şarkılarda üçüncü mısraa miyân, her bendin sonunda tekrarlanan mısraa da nakarât denir. Murabba şarkılarda kullanılan kafiye düzenleri şunlardır:

1. Müzdevic: a) aaaa, bbba, ccca… b) abab, cccb, dddb…
2. Mütekerrir: a) aAaA, bbbA, cccA,... b) aBaB, cccB, dddB,... c) aaaA, bbbA, cccA,...

Şarkılarda dil sade, bend sayısı azdır. Şarkı yakın zamana kadar halk edebiyatındaki türkünün Divan şiirindeki karşı- lığı ve Türk edebiyatına özgü bir nazım biçimi olarak kabul edilmekteydi. Ancak belli bir formu olmadığı için şarkıyı ayrı bir nazım biçimi olarak değil, bestelenmek üzere yazılmış şiirlerin genel adı olarak kabul etmek daha doğru bir yol gibi görünmektedir.

Muhammesin asıl anlamı “beşli, beş köşeli olan”dır. Edebiyat terimi olarak ise beş mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, diğer bendlerin ilk üç ya da dört mısraı yine kendi içinde, son ya da son iki mısraı ise ilk bendle kafiyelidir. Bir muhammeste ilk bendin son ya da son iki mısraı bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, muhammes-i müzdevic adını alır. Muhammeslerin bend sayısı genellikle 2 ile 7 arasında değişmektedir. Bu nazım biçimiyle yazılmış şiirlerdeki kafiye düzenleri kullanım sıklıkları göz önünde bulundurularak aşağıda gösterilmiştir:

1. Müzdevic: a) aaaaa, bbbba, cccca… b) bbbba, cccca, dddda…
2. Mütekerrir: a) aaaaA, bbbbA, ccccA… b) aaaAA, bbbAA, cccAA…

Son sırada verilen kafiye düzeniyle yazılmış muhammeslere daha çok XVIII. ve XIX. yüzyıl şairlerinin divanlarında rastlanmaktadır. Bu muhammeslerin bend sonlarında tekrar edilen mısralar çoğunlukla başka şairlerin şiirlerinden tazmin edilmiş matlalardır. Muhammeslerin konusu genellikle “aşk”tır; ancak farklı konularda yazılmış muhammesler de görülmektedir.

Tahmîsin asıl anlamı, “beşleme, beş köşeli yapma”dır. Edebiyat terimi olarak ise bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli üçer mısra eklenerek meydana getirilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Bir şair tarafından başka bir şairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin her beytinin üzerine üçer beyit eklenerek yapılır. Kafiye düzeni şöyledir: aaa(aa), bbb(ba), ccc(ca)…

Tahmîsin bir de tahmîs edilen gazelin her beytinin iki mısraı arasına aynı vezin ve kafiyede üçer mısra eklenerek yapılan bir biçimi vardır. Bu yöntemle yapılan tahmîslerde her bendin ilk ve son mısraı tahmis edilen gazele, aradaki üç mısra da tahmisi yapan şaire aittir. Bu tahmislere tahmîs-i mutarraf, yapılan işleme de taştîr (= teştîr) denir. Kafiye düzeni şöyledir: (a)aaa(a), (b)bbb(a), (c)ccc(a)…

Müseddesin asıl anlamı “altılı, altı köşeli”dir. Edebiyat terimi olarak ise altı mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Müseddeslerin bend sayısı genellikle 5 ile 7 arasında değişmektedir. Bir müseddeste ilk bendin son ya da son iki mısraı diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu müseddes müseddes-i mütekerrir, tekrarlanmıyorsa müseddes-i müzdevic adını alır. Müseddeslerde kullanılmış olan kafiye düzenleri şunlardır:

1. Mütekerrir: a) aaaaaA, bbbbbA, cccccA… b) aaaaAA, bbbbAA, ccccAA…
2. Müzdevic: a) aaaaaa, bbbbba, ccccca… b) aaaaaa, bbbbcc, ddddee… c) aaaass, bbbbşş, cccctt…

Müseddes, bendlerden oluşan nazım biçimleri içinde murabba ve muhammesten sonra çok kullanılmış bir nazım biçimidir.

Tesdîsin asıl anlamı “altılama, altı köşeli kılma”dır. Edebiyat terimi olarak ise bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli dörder mısra eklenerek meydana getirilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Kafiye düzeni şöyledir: aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca)…

Müsebba’ın asıl anlamı “yedili, yedi köşeli”dir. Edebiyat terimi olarak ise yedi mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Bir müsebba’da ilk bendin son ya da son iki mısraı diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu müsebba’ müsebba’-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, müsebba’-i müzdevic adını alır. Müsebbalarda kullanılmış olan kafiye düzenleri şunlardır:

1. Mütekerrir: a) aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA… b) aaaaaAA, bbbbbAA, cccccAA…
2. Müzdevic: aaaaaaa, bbbbbba, cccccca…

Müsebba’ az kullanılmış nazım biçimlerindendir.

Tesbî’in asıl anlamı “yedili ya da yedi köşeli yapma”dır. Edebiyat terimi olarak ise bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli beşer mısra eklenerek elde edilen bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Kafiye düzeni şöyledir: aaaaa(aa), bbbbb(ba)…

Edebiyatımızda az kullanılmış bir nazım biçimidir.

Müsemmen edebiyat terimi olarak sekiz mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki mısraı diğer bendlerin sonunda aynen tekrarlanıyorsa, bu müsemmen müsemmen-i mütekerrir; tekrarlanmıyorsa, müsemmen-i müzdevic adını alır. Mütekerrir ve müzdevic müsemmenlerde kullanılmış olan kafiye düzenleri şunlardır:

1. Mütekerrir: a) aaaaaaaA, bbbbbbbA, cccccccA… b) aaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA…
2. Müzdevic: a) aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca… b) aaaaaaaa, bbbbbbaa, cccccccaa…

Az kullanılmış nazım biçimlerindendir.

Tesmînin asıl anlamı “bir nesneyi sekizli, sekiz köşeli yapmak”tır. Edebiyat terimi olarak ise bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli altı mısra ilâvesiyle elde edilen bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Kafiye düzeni şöyledir: aaaaaa(aa), bbbbbb(ba)…

Çok az kullanılmış bir nazım biçimidir.

Mütessa’ın asıl anlamı “dokuzlu, dokuz şeyden oluşmuş”tur. Edebiyat terimi olarak ise her bendi dokuz mısradan oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Bilindiği kadarıyla bu nazım biçimini hiçbir ünlü Divan şairi kullanmamıştır.

Mu’aşşerin asıl anlamı, “onlu, on köşeli”dir. Edebiyat terimi olarak ise on mısralı bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Elimizde sadece mütekerrir örnekleri bulunan mu’aşşerin henüz müzdevic şekline rastlanmamıştır. Mütekerrir mu’aşşerlerin kafiye düzeni iki şekildedir:

1. aaaaaaaaaA, bbbbbbbbbA...
2. aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA…

Mütekerrir mu’aşşerlerde sadece son mısraın tekrarlandığı örnekler daha azdır. Mu’aşşer, edebiyatımızda müsemmen ve mütessa’a göre daha fazla kullanılmış bir nazım biçimidir.

Ta’şîrin asıl anlamı “onlama, ona çıkarma”dır. Edebiyat terimi olarak ise bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısraları ile kafiyeli sekiz mısra eklenerek elde edilmiş bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Kafiye düzeni şöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba)…

Edebiyatımızda az kullanılmış nazım biçimlerindendir.

II. Grup Musammatlar: Terkîb-i Bend (terkîb-bend), Tercî’-i Bend (tercî’-bend)

Terkîb-i bendlerde en çok kullanılmış vezinler mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün ve mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilündür.

Terkîb-i bend “bend(ler)i bir araya getirmek” anlamındadır. Edebiyat terimi olarak ise her bendindeki beyit sayısı genellikle 6 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçiminin adıdır. Terkîb-i bendlerde her bende hâne ya da terkîb-hâne; bendleri birleştiren beyitlere ise vâsıta veya bendiyye denir. Bu iki terimin yerine sadece bendin kullanıldığı da görülmektedir. Terkîb-i bendlerde her bend vasıta beyti dışında kaside ve gazel gibi kafiyelidir. Vasıta beyti ise hem ait olduğu bendden hem de diğer bendlerden ve bendlerin vasıta beyitlerinden bağımsız olarak kendi için de kafiyelidir. Bazı terkîb-i bendlerde vasıta beyitlerinin birinci bendle aynı kafiyede olmak üzere kendi içinde kafiyelenmiş olduğu da görülür. Kafiye düzeni terkîbi bendi diğer musammatlardan ayıran en önemli özelliktir: 1. aa xa xa xa xa... yy; bb xb xb xb xb... zz, . . . 2. aa xa xa xa xa... aa; bb xb xb xb xb... aa, . . . Terkîb-i bendlerde bu iki kafiye düzeninden en çok kullanılmış olanı ilkidir. İkinci kafiye düzeni bu nazım biçiminde nadir olarak kullanılmıştır.

Bendlerin beyit sayıları hakkında bir genelleme yapmak zordur. Ayrıca eşit sayıda beyitten oluşanlar çoğunlukta olmakla birlikte birbirine göre eksik ya da fazla beyitli bendlerden oluşmuş terkîb-i bendler de vardır. Terkîb-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal eleştiri gibi çok farklı konularda yazılmış manzumelerdir. Sakinâmeler gibi bazı edebî türlerde de bu nazım biçiminin kullanıldığı görülmektedir. Mersiye (=ağıt) türünün en güzel örnekleri de bu nazım biçimiyle yazılmıştır. Terkîb-i bend, edebiyatımızda çok kullanılmış nazım biçimlerindendir. Türk edebiyatında en ünlü terkîb-i bend, Ruhî-i Bağdadî (öl. 1605)’nin her bendi 8 beyitten oluşan 17 bendlik manzumesidir. Ruhî’nin bu terkîb-i bendi çok beğenilmiş; birçok şair tarafından da tanzîr edilmiştir (aynı vezin ve kafiye kullanılarak onu andıran bir şiir yazılmıştır). Ancak bu nazîreler içinde en beğenileni Ziya Paşa (öl. 1880)’nın yazdığı nazîre olmuştur.

Tercî’-i bend tamlaması “bend(ler)i döndürmek, çevirmek” anlamındadır. Her bendindeki beyit sayısı genellikle 4 ile 10 arasında olan ve en az üç bendden meydana gelen bir nazım biçimidir. Tercî’-i bendde de terkîb-i bendde olduğu gibi bendlere hâne ya da tercî’-hâne, bendleri birleştiren beyitlere de vâsıta yahut bendiyye denir. Bu terimlerin yerine yalnızca bendin kullanıldığı da görülmektedir. Bu nazım biçiminde vasıta beyitleri dışında her bend kendi içinde diğer bendlerden bağımsız olarak kaside ya da gazel gibi kafiyelenmiştir. Vasıta beyti ise bendlerden bağımsız olarak kendi içinde kafiyelidir ve her bendin sonunda aynen tekrarlanır. Kafiye düzeni şöyledir: aa, xa, xa, xa, xa... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb... ZZ, . . . Tercî-i bendde bendlerdeki beyit sayıları genellikle birbirine eşittir. Ancak beyit sayıları birbirinden farklı bendlerden oluşmuş tercî’-i bendlere de rastlanmaktadır. Terkîb-i benden tek farkı vasıta beytinin bend sonlarında aynen tekrarlanmasıdır. Tercî’-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal eleştiri gibi çok farklı konularda yazılmıştır. Tercî-i bend, Türk edebiyatında XIV. yüzyıldan itibaren görülen bir nazım biçimidir. Ziya Paşa’nın tercî’-i bendi bu nazım şeklinin edebiyatımızdaki en başarılı örneklerindendir.