Bir şahsa, rızasının hilafına bir şey yaptırabilme gücünü nitelemek için kullanmaktadır.

İlk olarak, ‘dost’ ve ‘düşman’ kategorileri ancak bir topluluğa aidiyet üzerinden tanımlanabileceği için, bu ayrım, siyasetin izole edilmiş birey üzerinden anlaşılamayacağı gerçeğine dikkat çeker. Birey, yalnız başına değil, ancak ortak bir bağa sahip olduğu diğerleri ile birlikte siyasal bir taraftır. İkincisi ve daha önemlisi, Schmitt’in dost-düşman ayrımı, siyasal bir varlığın, bir düşmanın varlığı halinde mümkün olabileceğine ilişkin varsayımıyla, siyasal olanın bir ilişki biçiminden, ‘biz’ ve ‘onlar’ arasındaki karşıtlık ilişkisinden kaynaklandığı- na işaret eder.

Foucault’un mikro iktidar düşüncesinden de biliyoruz ki, iktidar anlam içeriği geniş olan bir kavramdır. İktidarı devletle özdeşleştiren makro iktidar düşüncesinin aksine, Foucault’nun mikro iktidar düşüncesinde iktidar, belirli bir yeri ya da merkezi olan ve birtakım özne ya da kurumların sahip olduğu bir şey olmayıp sosyal hayatın çeşitli kademelerinde rastladığımız bir ilişki biçimidir. Toplumdaki irili ufaklı bütün resmî ya da gayri resmî sosyal birlikteliklerde (aile, okul, dernek, parti vb.) iktidar ilişkilerini görmek mümkündür.

Foucault’nun, iktidarı yasaklama eylemi üzerinden değil de, üretim işlevi üzerinden anlaması, onun biyoiktidar kavramlaştırmasını anlamak bakımından önemlidir. Biyoiktidar beden üzerinde kurulan iktidardır. Burada kastedilen beden sosyal bedendir. Bu anlamda biyoiktidar, iktidar ilişkileri içerisinde belirli yaşam tarzlarının üretilmesine işaret eder. Foucault bu üretimi, iktidar ilişkileri içerisinde öznelerin uysal bedenler haline getirilmeleri olarak tarif eder. Peki, özneler nasıl uysal bedenler haline gelirler? Foucault’ya göre yanıt, normalleştirme süreçleri yoluyla öznelerin uysal bedenler kılındığı şeklindedir. Bu süreçlerde bilgi, iktidar ilişkilerini destekleyen bir araç işlevi görür. Normalleştirme, toplumsal yaşamda belirli bir yaşam tarzının normal olarak nitelenerek, hâkim yaşam kılınması sürecine gönderme yapar. Bilimler (sosyoloji, psikoloji, psikiyatri, kriminoloji vb.) ve değer sistemleri, üretmiş oldukları normal-anormal, sosyal-asosyal, akıllı-deli, iyi-kötü gibi birtakım ayrımlar yoluyla, söz konusu yaşam tarzının hâkimiyetini meşrulaştırır.

Siyasal iktidarın üç ayırt edici özelliğe sahip olduğu söylenebilir. İlk olarak siyasal iktidar, diğer bütün kural koyucu kurumların ya da kişilerin üstünde yer aldığı için, ülkenin ya da toplumun tamamı üzerinde geçerli olan iktidardır. Sosyal iktidarların yalnızca belirli gruplarda geçerli olmasına karşın, siyasal iktidar onlardan çok daha geniş bir alan üzerinde hüküm sürer.

İkinci olarak, siyasal iktidarla toplumdaki diğer iktidarlar arasında eşitlik ilişkisi değil, hiyerarşik bir ilişki söz konusudur. Siyasal iktidar ülke içinde en üstün olan iktidardır. Bu anlamda siyasal iktidar, kendi iradesini diğer iktidarlara kabul ettirme, onların davranışını kontrol etme ve nihai sözü söyleme yetkisine sahip olan iktidardır.

Siyasal iktidarı diğer iktidar türlerinden ayıran bir başka özellik ise, maddi kuvvet ve zor kullanma gücünü tekelinde bulundurmasıdır. Diğer sosyal iktidarlar, hüküm sürdükleri alanda iradelerine ve kararlarına uyulmasını sağlamak için ikna, manevi baskı, disiplin cezası gibi değişik yöntemlere başvurabilirler. Fakat siyasal iktidar dışındaki hiçbir iktidar meşru olarak şiddete başvuramaz.

Aristoteles, insanın do- ğal olarak iyi bir varlık olduğunu ve insan doğasının ancak iyi bir topluluk yaşamı içerisinde açığa çıkacağını kabul ettiği için, siyasal birliği, ortak iyinin hayata geçtiği yaşam olarak düşünürken; Schmitt, insanın tehlikeli karakterini varsaymasına bağlı olarak, siyasal birliği, bir topluluğun kendisine düşman olan toplulukla mücadelesi bağlamında varlık kazanan yaşam olarak düşünmüştür. Bu anlamda, yönetim ya da iktidar ilişkisini; Aristoteles, ortak yaşamın ortak iyiye uygun olarak düzenlenmesinin bir gereği; Schmitt ise, dost-düşman çatışmasının bir sonucu olarak görmüştür.

Otoriterizm kavramının anlam olarak gerçekten de baskıcı bir yönetim anlayı- şını, özgürlüğe karşı zoru içermesine karşın; otorite, zoru ve baskıyı değil rızayı içerir. Otorite kavramı bu anlam içeriği ile iktidar kavramından da anlam olarak farklılaşır. Sözcüğün siyasal anlamı, yapma yeterliğini değil, yapma erkini, bir şeyi yaptırabilme gücünü anlatır. İktidar buyurur, gerektiğinde zor kullanarak ayakta durur. Buna mukabil otorite etkiler. Otorite ödüllendirmeyi ve zoru içermez. Zor devreye girdiğinde otorite, otorite olmaktan çıkar. Bu anlamda otorite, kendiliğinden kabulü gerektiren bir etki ve yetki biçimidir. Nüfuza ve saygınlığa dayanır.

Hannah Arendt’e göre, otorite ilişkisinin iki temel özelliği vardır. Buna göre, otorite ilişkisi; ilişkiye konu olan iki taraf arasında eşitsizliğin bulunduğu ve üstün olan tarafın diğer tarafa kendini kabul ettirmek için ikna ve şiddet araçlarını kullanmaya ihtiyaç duymadığı bir ilişki biçimidir. Hasta-hekim ilişkisi otorite ilişkisinin tipik bir örneğini oluşturur. Öncelikle, hasta ile hekim arasındaki ilişki, mahiyeti gereği eşitsiz bir ilişkidir. Hekim, ilişkide üstün olan taraftır. ‹kincisi, hekimin hasta üzerindeki otoritesi bizatihi hekim olmasından kaynaklanmaktadır. Bu anlamda hekim, hastaya söylediklerini kabul ettirebilmek için ikna etmek ya da şiddet kullanmak gibi araçlara gereksinim duymaz; hasta tarafından kendisinin hekim olarak kabul edilmesi, hastanın hekimin söylediklerine rıza göstermesi için yeterli bir nedendir.

Weber’e göre, geleneksel otorite daha çok geleneksel toplumlarda görülen ve siyasal iktidarın, meşruiyetini toplumun geleneklerinden aldığı otoritedir. Patriarkal, feodal ve monarşik otoriteler geleneksel otoritenin başlıca örneklerini oluşturur. Bu anlamda saltanat yönetimlerini geleneksel otoritenin bir örneği olarak görebiliriz. Bu yönetimde iktidarın meşruiyeti ve iktidar olma hakkı belirli bir ailenin mensubu olmaya bağlıdır ve iktidar, atalardan intikal ettiği şekliyle kabul görmüş olan bir geleneğe dayanır. Söz konusu aileden olmayan bir kişinin iktidar olma hakkı yoktur.

Karizmatik otoritenin en tipik örnekleri peygamberler ve kurucu siyasal liderlerdir. Karizmatik liderlerin en önemli özelliği, kitleleri peşlerinden sürükleyebilme güçlerine bağlı olarak, yeni bir düzen getirmeleridir. Karizmatik lider, hayatın olağan akışını bozan ve ona yeni bir yön veren kişidir. Bu anlamda karizmatik liderlerin, toplumun yerleşmiş düzenine ve geleneklerine karşı çıkıp köklü değişikleri hayata geçirmeye yönelmeleri bakımından devrimci bir karaktere sahip olduklarını söylemek mümkündür. Karizmatik otorite, liderin kişisel özelliklerine bağlı olduğu için, lider hayatta kaldığı sürece geçerlidir. Karizmatik otorite lider öldükten sonra kurumlaşır, geleneksel veya hukuki otorite tipine dönüşür.

Bu otorite tipinde siyasal iktidar, meşruiyetini akılcı kurallardan alır. Bu anlamda gerek siyasal iktidarın iş başına gelmesi, gerekse yapıp ettiklerinde meşruiyetin ölçütü söz konusu kurallara uygunluktur. Weber modern yaşamı karakterize eden şeyin, hayatın bütün alanlarında araç-amaç ilişkisine dayalı aklın (araçsal rasyonalite) geçerli hale gelmesi olduğunu düşündüğü için, yasal-ussal otoriteyi modern toplumsal yaşamda geçerli olan otorite tipi olarak görmüştür. Bu Weber’in modern toplumsal yaşamda diğer otorite tiplerinin olamayacağını düşündüğü anlamına gelmez.

Hobbes, toplumu, bireyler arasındaki sözleşmeye dayandırır. Toplum sözleşmesi, Hobbes’un, temel motivasyonu kendini korumak olan birey anlayışının zorunlu bir sonucudur. Hobbes’un doğa durumu olarak kavramlaştırdığı toplum öncesi durum, bireylerin kendilerini korumak için sürekli daha fazla güç arayışında oldukları bir savaş durumudur. Doğa durumu, en güçlü kişinin yaşamını koruması açısından bile belirsizliklere açık olduğundan, bireyler bir sözleşmeyle toplumu oluşturacaklardır. Toplum sözleşmesiyle bireyler bütün güçlerini devrederek devleti yaratırlar ve devletin garantörlüğündeki bir toplumsal yaşam içerisinde yaşamlarını güvence altına almış olurlar. Hobbes’un toplum sözleşmesi düşüncesi, siyasal iktidarın varlık nedeninin, bir hakkın (yaşama hakkı) korunması olduğuna vurgu yaptığı için liberal, siyasal iktidarı bireylerin iradelerinin bir ürünü olarak gördüğü için de demokratik meşruiyet anlayışına uygun bir meşruiyet ölçütü sunar.

Liberal siyaset felsefesinin çağdaş temsilcilerinden John Rawls.

Rousseau, bireyin toplumu öncelediğine ilişkin doğal hukukçu görüşe karşı çıkarak, toplumun bireyi öncelediğini ileri sürer. Rousseau, birey merkezli toplum anlayışına karşı çıkarak, insanın doğası gereği toplumsal bir varlık olduğunu kabul eder. Rousseau, doğaya içkin bir hukukun ve adaletin bulunduğu ve buna bağlı olarak bütün insanların doğal birtakım hak ve özgürlüklere sahip oldukları yönündeki doğal hukukçu görüşe de aynı nedenle karşı çıkar. Rousseau’ya göre, tıpkı birey gibi, hukukun, hakkın, adaletin ve özgürlüğün varlığından bahsedilebilmesi için de, öncelikle doğru bir toplumun varlığı gereklidir. Rousseau bu toplumu, bireysel iradelerin genel iradeye devredilmesi ve siyasetin tek meşruiyet ölçütü olarak bu iradenin kabul edilmesini esas alan toplum sözleşmesine dayandırır. Rousseau, ortak yaşamın düzenlenmesinde, toplumun iradesinin (genel iradenin) ürünü olan ‘pozitif’ hukuku referans mercii olarak alır. Başka bir ifadeyle, Rousseau, siyasetin meşruiyet ilkesi olarak, doğal hukukun yerine genel iradeyi koyar. Rousseau’ya göre, iyi ya da doğru toplum, genel iradenin ifadesini bulabildiği yasalarla yönetilen toplumdur. Rousseau’ya göre, genel iradenin ifadesini bulabilmesi, ancak bireylerin karar alma süreçlerine katılımı yoluyla mümkün olduğu için, doğru (meşru) siyasal düzen doğrudan demokrasinin yürürlükte olduğu siyasal düzendir.

Easton da, Weber gibi, meşruluğun üç kaynağının bulunduğundan bahseder. Easton’a göre bunlar ideolojik kaynak, yapısal kaynak ve liderlerin kişisel özellikleridir. Bir siyasal rejimde siyasal iktidar, yönetilenlerin, rejimin temelinde bulunan ilke ve değerleri benimsemesinin bir sonucu olarak kabul görüyorsa, bu siyasal iktidarın meşruluğunun kaynağında ideoloji var demektir. Bir diğer önemli faktör ise, siyasal endoktrinasyondur. Siyasal endoktrinasyon siyasal rejimin temel değerlerinin vatandaşlara aşılanması demektir. Siyasal iktidarlar siyasal endoktrinasyon yoluyla yönetilenlerin siyasal rejimin ideolojisine, dolayısıyla da kendilerine olan sadakatlerinin devam etmesini sağlamaya çalışırlar. Meşruluğun bir başka kaynağı, siyasal yapıyı ve siyasal yapının işleyişini düzenleyen hukuk kurallarının yönetilenlerce benimsenmesidir. Buna göre, bir siyasal iktidar ancak söz konusu kurallara uygun olarak işbaşına gelmişse meşru olarak addedilir. Aynı şekilde siyasal iktidarın eylemleri de, yine belirtilen kurallara uygun olmaları ölçüsünde meşrudur. Easton, Weber gibi liderlerin kişisel niteliklerini de, meşruluğun bir kaynağı olarak görür. Easton’un kişisel nitelik ile kastettiği, Weber’in karizma kavramından farklıdır. Easton kişisel nitelik derken, etkili ve başarılı olmayı kıstas olarak alır.

Örneğin, ataerkil bir yapının hüküm sürdüğü bir toplumda, ahlak sistemi kadın için doğru davranışın ne olduğunu belirleyip toplumsal müeyyideler yoluyla kadınların davranışlarının bu doğrultuda oluşmasını sağlayarak, erkeğin kadın üzerindeki hâkimiyetinin sürmesine hizmet eder. Bir ahlak sistemi, kadın için iyi olanın; iyi bir eş olmak, iyi bir anne olmak, önceliği her zaman ailesine vermek olduğunu vazettiğinde, kamusal alanda erkeklerin hâkim olduğu bir toplumsal yaşamı desteklemiş olur. Aynı şekilde karşı cinse yönelik cinsel arzuyu normal bir davranış olarak görüp hemcinse yönelik cinsel arzuyu sapkınlık olarak nitelendiren bir bilgi ya da değer sistemi de, eşcinsellerin dışlandığı bir toplumsal yaşam düzenine hizmet eder.

Locke’un toplum sözleşmesi düşüncesi, bireysel hakların tam anlamıyla korunmasını esas alan içerimiyle liberal meşruiyet anlayışının gereklerini bütünüyle karşılayan bir meşruiyet ölçütü sunar. Fakat Locke, bireysel rızaya Hobbes’un atfetmiş olduğundan daha fazla önem atfetmesine rağmen, bireylerin siyasal karar alma sürecine katılımını ön plana çıkarmadığı için, onun sunmuş olduğu ölçüt de demokratik meşruiyet anlayışı açısından yeteri kadar tatmin edici değildir. Demokratik meşruiyeti ön plana çıkaran toplum sözleşmesi düşünürü Rousseau’dur.

(1) Her birey, diğer bireylerin özgürlüğüyle uyumlu en geniş bütüncül özgürlük sistemine ilişkin eşit hakka sahiptir.

(2) Ekonomik ve toplumsal eşitsizliklerin düzenlenmesi; en dezavantajlı olanın en büyük yararı sağlamasına ve konumlara ulaşmada fırsat eşitliğinin bulunmasına uygun olmalıdır

İktidar ilişkisi çift yönlü bir ilişki olduğu için, yönetme ve yönlendirme eylemi, siyasal iktidarın gücüne olduğu kadar yönetilenlerin rızasına da bağlıdır. Zira yönetilenler siyasal iktidara itaat edebilecekleri gibi karşı da çıkabilirler. Bu durum, bütün siyasal iktidarların belirli bir ölçüde yönetilenlerin rızasını almak zorunda olduklarını gösterir. Rıza kavramı iktidar-otorite ayrımında müracaat edebileceğimiz ölçüttür. Rızaya dayalı iktidara otorite denir ve bu anlamda siyasal otorite yönetilenlerin rızası üzerinde temellenen siyasal iktidardır. İktidara rıza göstermek, onun yapıp ettiklerini meşru görmek demek olduğu için otorite meşru iktidardır. Meşruluk kavramı neyin haklı ya da doğru olduğuna yönelik inancı ifade eder.

Üstün olan tarafın (patron) diğer tarafı (yanaşma) himaye ettiği, diğer tarafın ise üstün olan tarafın kişisel çıkarları için birtakım hizmetlerde bulunduğu ilişki söz konusudur.