Serin iklim tahılları içerisinde gerek toprak, gerekse iklim istekleri bakımından en seçici olan genus arpadır. Fazla sıcak ve soğuk olmayan, nisbi nemi yüksek olan yerlerde iyi gelişir. Sıcaklığın 0°C’nin altına düşmeyen ve 18-20 °C’nin üstüne çıkmayan, nisbi nemi sürekli olarak %70-80 arasında bulunan yerler arpa için çok uygundur. Arpa kurağa olduğu gibi düşük sıcaklıklara da dayanamaz. Birçok çeşidi -10 °C’de zarar görür.

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de insan beslenmesinde kullanılan kültür bitkileri arasında, dünyada en çok ekimi ve üretimi yapılan ve dünya nüfusunun %35’i temel besin maddesi olarak buğdaydan yararlanmaktadır ( Kırtok, 1997). Buğday; gerek insan beslenmesinde gerekse hayvan beslenmesinde temel bir gıda maddesidir. Ekmek ve diğer unlu yiyeceklerin yeryüzünde kullanılma alanı çok geniş olduğundan, dünya buğday üretiminde karşılaşılan anormal yılların ve buğday fiyatlarında yapılan değişikliklerin piyasada çok önemli etkileri görülür.

Buğday ülkemizde olduğu gibi dünyada da ekiliş bakımından ilk sırayı aldığı ve dünyada işlenen arazinin 1/6 sının buğday ekimine tahsis edildiği bildirilmektedir. Günümüzde dünyada tüm tahıl cinsleri içerisinde buğday 220,1 milyon hektar ekim alanı ile % 30,8 gibi önemli bir paya sahip olmaktadır. Bu alanda üretilen 749,5 milyon ton buğday üretiminde tüm tahıl üretimi içinde % 26,3’lük bir orana ulaşmaktadır.

Kıtalar içerisinde en fazla ekim alanı Asya kıtasında 100,5 mil.ha, en az ekim alanı da Afrika Kıtasında (8,9 mil.ha) görülmektedir.

Ekim alanı bakımından 8.1 mil.ha ile 8. sırada yer alan Türkiye, üretim bakımından 20,6 mil.ton ile 11.sırada, verim açısından ise çok gerilerde yer almaktadır. En fazla üretim 131,7 mil.ton ile Çin ve bunu Hindistan, Rusya, A.B.D., Kanada ve Fransa izlemektedir (sırasıyla 93,5, 73,3, 62,9, 30,5 ve 29,5 mil.ton).

Dünya’da en yüksek buğday verimine sahip ülkeler AB ülkeleri olurken, başlıca buğday üreticisi ülkeler içinde Türkiye İran ve Kazakistan’dan sonra en düşük verimliliğe sahip ülke olarak dikkat çekmektedir. Dünyada 2016 yılı itibariyle en yüksek buğday verimine sahip ülkeler AB ülkeleri olduğu görülmektedir. Fransa’da 530, Almanya’da 764, Çin’de 540 kg/da’dır. 2016 yılı itibariyle Kazakistan'da verimlilik dekar başına 121, İran'da 195, Türkiye'de ise 270 kg/da olarak öngörülmüştür. Rusya’da verimlilik 268, ABD’de de 354 kg/da olarak tahmin edilmektedir.

Ülkemizde her bölgede yetiştirilebilen buğday özellikle İç Anadolu Bölgesi’nde yaygın olarak üretilmektedir. 2017 yılı ekmeklik buğday üretiminde %32’lik pay ile ilk sırada İç Anadolu Bölgesi yer almaktadır. Bunu %18 ile Marmara Bölgesi ve %15 ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi izlemektedir. Üretimde en az pay Doğu Anadolu ve Ege Bölgelerine aittir.

Orta Anadolu: Anadolu Beyazı, Kızıltan-91, Altıntaş-95, Ahmetağa, Aytın 98, Bayraktar 2000, Kırgız 95, Kunduru-1149, Çakmak-79, Bezostaja-1, Gerek-79, Atay-85, Gün-91, Dağdaş 94, Konya 2002, Sultan 95, Türkmen Şanlı, Reis, Destan, Zencirci 2002, İmren, Mirzabey 2002.

Geçit Bölgeleri; Kızıltan-91, Kunduru-1149, Çakmak-79, Bezostaja-1, Meram 2002, Gerek-79, Atay-85, Bağcı 2002, Sagittario, Aksel 2000, Selçuklu 97 Gün-91, Zencirci 2002, Anadolu Beyazı.

Güney Doğu Anadolu; Dicle-74, Fırat 93, Diyarbakır-81, Özdemirbey 97, Penjamo-62, Bezostaja, Panda, Golia Nova, Pehlivan, Tekir, Sena.

Trakya; Akbaşak-073/44, Tunca-79, Saraybosna, Atilla-12, Kate-A-1, Gönen, MV-20, Pehlivan, Golia, Kırkpınar-79, Flamura, MV-17, Pamukova 97, Prostor, Tahirova-2000, Hanlı, Momtchill, Marmara 86. Beğendik, NKU Ergene, NKU Lider, Yaren, Duru 17.

Kıyı Bölgeleri; Adana 99, Gökgöl-79, Sakarya-75, İzmir-85, Doğankent-1, Pamukova 97, Basribey. Sagittario, Ceyhan 99, Adana 99, Prostar, Duru 17, Ant, Enola. 

Ege Kıyı Bölgesi; Gediz-75, Cumhuriyet-75, Sagittario, Golia, İzmir-85, Basribey, Kaşifbey, Salihli 92, Ege 88, Seyhan 95, Dariel, Gönen, Pamukova 97, Flamura 85, Yüreğir 89, Katea-1.

Akdeniz Kıyı Bölgesi; Dariel, Salihli 82, Seyhan 95, Yörük, Çakmak-79, Ata-81, İzmir-85, Sagittario, Golia, Seri-82, Seyhan 95, Yüreğir 89, Adana 99, Toros, Zümrüt.

Doğu Anadolu; Doğu 88, Odeskaya 51, Palandöken 97, Gerek-79, Bezostaja-1, Kutluk 94, Gün 91, Karasu-90. 

2018-19 yılı rakamlarına göre buğday ihracatının başında Rusya gelirken, ithalatçıların başında Mısır, Endonezya, Cezayir, Brezilya, Japonya ve Bangladeş gelmektedir. Satıcı ülkelerin başında AB (28), Rusya, A.B.D., Kanada, Ukrayna, Avustralya ve Arjantin yer almaktadır (Sırasıyla; 33, 28, 26, 21, 17, 19 ve 12 mil.ton).

Buğday ilk olarak Asya’da Spelta buğdayı ise Avrupa ve Anadolu’da ortaya çıkmıştır. Bir araştırıcı Diploid buğday grubunun kökeninin ve gen merkezinin Anadolu, Tetraploid grubun ise Güneydoğu Asya, Hindistan’ın kuzeyi, Himalaya dağları etekleri, Afganistan ve Doğu İran olduğunu bildirmiştir. Değişik araştırıcıların yaptıkları araştırmaların ışığında buğdayın gen merkezi olarak Anadolu, Batı İran ve Kafkasya kabul edilmektedir.

Sitoloji alanındaki ilerlemeler sonucunda buğdayın sınıflandırması kromozom sayılarına göre yapılmıştır. Bunlar;

• Diploid grup (2n=14),
• Tetraploid grup (2n=28),
• Hegzaploid grup (2n=42).

Tetraploid gruptan makarnalık buğday formu, durum buğdayı olarak da bilinir. Türkiye’de ve dünyada en önemli buğday türüdür. Hegzaploid grup (Ekmeklik buğday), kromozom sayısı 2n=42’dir. Asıl ekmeklik buğday grubudur. Bu türün çıplak taneli kültür formu olan aestivum türü ekonomik önemi olan ekmeklik buğdayların 3/4’ünü oluşturmaktadır.

Buğdaylar tane sertliğine göre; sert buğday, yarı sert buğday, yumuşak buğday olarak 3 gruba ayrılır.

Buğdaylar tane rengine göre; kırmızı buğday, beyaz buğday olarak 2 gruba ayrılır.

Buğdaylar ekilişlerine göre; yazlık buğday, kışlık buğday olarak 2 gruba ayrılır.

Buğdayın yayılma alanı Ekvatora doğru 30°’den sonra başlar. Sibirya’da 65°, Kanada’da 66° enlemlere kadar çıkar. Güney yarım kürede 21-41° enlemleri arasında yer alır, Arjantin’de 44° enlemlere kadar iner. Türkiye’de ise (36°-42°) her bölgede ve yerde yetişebilir.

Buğday gelişmesinin ilk devresinde (kardeşlenme) yüksek sıcaklıktan hoşlanmaz. Bu devrede sıcaklık 5-10 °C nisbi nem %60’ın üstünde geçerse bitki normal gelişmesini sürdürür. Vegetatif gelişmenin ileri devresinde (sapa kalkma) 10-15 °C sıcaklık, %65 nisbi nem ve az ışık iyi bir gelişme için uygundur. Başaklanmadan hemen önceki zamanda buğday nisbi nemi oldukça yüksek hava ister. Bu devrede asimilasyon için bol ışığa ihtiyaç vardır. Döllenme ile birlikte düşük nem ve yüksek sıcaklık kaliteli tane sağlar. Ekmeklik buğdaylar -35 °C’lik kısa süreli soğuklara kar örtüsüz dayanabilir. 5 cm’lik kar örtüsü ile bu sıcaklık -45 °C’ye kadar çıkabilir. Makarnalık buğdaylar ise -15 °C’den sonra zarar görürler. Bu nedenle makarnalık buğdaylar bütün dünyada yazlık ekilirler. Kışlık ekilişler yalnızca Türkiye ve Akdeniz çevresindeki ülkelerde görülür.

Derin killi-tınlı, tınlı-killi olan ve yeterli humusu fosfor ve kireci olan kumlu-tınlı topraklar en iyi buğday topraklarıdır.

Günümüzde özellikle kurak bölgelerde toprak işlemede ana amaç, yabancı otları öldürmektedir. Buğday ekilecek alanda erozyonu önleyecek bir toprak işleme yapılmalıdır. Bu tip toprak işleme toprağı alttan ancak yüzeysel işleyen kırlangıç kuyruğu aletlerle yapılmalıdır.

Ülkemizde yapılan araştırmalarda yüzlek işlenen topraklardan elde edilen kazanımlar; erozyonun en az indiği, su tutma gücünün arttığı, bunların yanında hem enerji hem de zaman tüketiminin daha az olduğu şeklinde sıralanabilmektedir.

Fosforlu gübreler; buğdaya veya serin iklim tahıllarına kuru tarım alanları için 6 kg/da, sulu alanlar için 8 kg/da saf olarak P2O5 formunda ekimle birlikte verilir. Azotlu gübreler, yağışın 300 mm olduğu bölgelerde 4 kg/da N, 600 mm civarında olan bölgelerde ise koşullara bağlı olarak 16-20 kg/da saf N şeklinde kullanılmalıdır. Kaliteli yüksek proteinli tane elde etmek için azotlu gübrelerin bir kısmı başaklanmadan önce baş gübresi olarak verilmesi uygundur. Fosforlu gübrenin tamamı ve azotlu gübrenin yarısının ekim öncesi toprağa karıştırılması veya ekimle beraber tohum yatağının 3-5 cm yanına, 3-5 cm altına banda verilmesi en uygun gübreleme yöntemidir. Azotlu gübrenin diğer yarısı da kardeşlenme sonu-sapa kalkma döneminde verilir.

Türkiye’de buğdayın güzden ve kışlık olarak ekilmesi, hem ürünü emniyete almak, hem de birim alandan daha yüksek verim elde etmek için şarttır. Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de yıllık yağışı 600 mm’nin altında olan yerlerde kışlık buğdaylar yazlıklardan bir kat daha fazla tane ürünü verirler. Güzlük ekimlerin daha fazla verim oluşturması için bitkinin kışa 3-5 yapraklı girmesi gerekir. En uygun ekim zamanı çim yatağındaki hava sıcaklığının 5-8 °C’ye düştüğü zamandır.

Kışlık buğdaylarda ekilen tohumların üzerinde 4-6 cm toprak örtüsü bulunması en uygundur. 6 cm’den daha fazla bir derinlik, özellikle küçük taneli çeşitler için tehlikelidir. 8 cm’den daha derine yapılan ekimlerde tohum çimlenirse de toprak yüzüne çıkamaz veya güçlükle çıkabilir. Bu durumda da endospermdeki besin maddeleri tamamen tükeneceğinden genç bitki çok cılız olur, dolaysıyla hem soğuktan hem de kuraklıktan zarar görürler.

En ilkel ekim yöntemidir. Tohumlar elle veya makine ile serpilerek atılırlar. Tohum üzeri değişik şekilde kapatılır. Bu kapatma sırasında bazı tohumlar derinde kalır, bazıları ise açıkta kalır, bu nedenle çıkışlar yeknesak olmaz, bu durumda istenilen şekilde kışa giremeyen bitkiler kıştan zarar görürler. Ancak ekimde geç kalınmışsa, toprak çok nemli ise ya da araziler makinelerin çalışmayacağı kadar dik ise bu sistem uygulanır. Serpme ekimin sakıncaları aşağıda olduğu gibi sıralanabilir;

• Birim alana atılan tohum miktarı artar.
• Her tohumun yaşama alanı farklı olur.
• Tohumlar aynı derinlikte ekilmez, bazıları derin de bazıları ise yüzeyde kalırlar.
• Tohumların çimlenmeleri farklı zamanda olur.
• Düzensiz çıkışa bağlı olarak olgunlaşma zamanları farklıdır.
• Verim düşük olur.

Tohumların ekim makinesiyle (Mibzer) belirli sıra aralığında ve sıklıkta ekilmesidir. Sıraya Ekimin Faydaları ise;

• Tohumların çıkışları aynı zamanda (Yeknesak) olur.
• Tohumlar için en uygun yaşama alanı sağlanır.
• Sıraya ekildikleri için çapa ve yabancı ot, hastalık ve zararlılar ile mücadele işleri makine ile kolayca yapılabilir.
• Tohumların aynı derinliğe ekimleri yapılır.
• Başaklar aynı zamanda olgunlaşırlar.
• Tohumda israf önlenir.

Tohumlar tarlaya sandık içinde dökülür, küçük pulluk demiri ile kapatılırlar. Bu ekim yönteminde; sıra arası çok geniş olmakta, tohumlar aynı derinliğe düşmemekte, bu da serpme ekimde olduğu gibi olumsuzluklar meydana getirmektedir.

Disk ya da balta ayakları olan mibzerlerdir. Bu yöntemde tohumlar istenilen derinliğe ve istenilen sıra aralığında ekilirler. Ekilen tohumlar mibzerin arkasındaki zincir halkalarla kapatılır. Tohumlar ekimden sonra bastırılmadığından kuru tarım alanları için uygun değildir. Çünkü tohumlar kuru alanda kalır su ile temas kuramaz, az yağışla çimlenir, daha sonra gelen kurak devre nedeniyle bitkiler ölür. Bu olaya da alatav denir.

Bu ekim yönteminde tahıl tohumları güzden toprak yüzeyinden 10-15 cm derine ve her zaman yeteri kadar nemi bulunan ark tabanına ekilirler. Bu yöntemde tohumların üzerine 4-6 cm toprak tabakası gelir, toprak bastırılarak tohumların çimlenmesi sağlanır.

Üstten baskılı mibzerlerle (ekim makinası) ekimde düz mibzerlerin arkasına bir baskı tekeri konularak bu ekim aleti oluşturulmuştur. Baskı tekerleği aynı zamanda tohum sıraları üzerinde 3-5 cm derinlikte ark oluşturur. Bu ekim yönteminde, daha önce yapılan uygun toprak işleme ile oluşturulan sert tabaka içerisine tohum konup üzeri bastırılırsa tohumun nemli tabaka ile teması sağlanarak çimlenmesi kolaylaştırılır. Bu ekim yöntemi kuru tarım alanları için en uygun ekim yöntemidir. Özellikle sıra arası dar (15 cm) olan üstten baskılı kombine mibzerler (tohum ve gübreyi aynı anda tohum yatağına bırakan) hem kuru tarım hem de yağışı 600 mm civarında olan (Marmara-Trakya) bölgeler içinde ideal buğday ekim makinalarıdır.

Bitkilerin üretilmesinde kullanılan “Tohum” dediğimiz generatif organlar ile “Çelik”, “Yumru” ve “Soğan” dediğimiz vegetatif organların tümüne “Tohumluk” denir.

Tanedeki su oranı % 13,5 olduğu dönem serin iklim tahıllarının en uygun hasat zamanıdır.

Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde değişik hasat yöntemleri kullanılır. Bunlar;

• El ile yolarak,
• Orak,
• Tırpan,
• Orak makinaları,
• Biçerdöver ile hasat.

En uygun hasat ve harman, birlikte iş gücü, zaman ve harman kayıplarını en alt düzeye indiren biçerdöverle yapılan hasat-harmandır. Biçerdöver ayarı çok önemlidir. Bu ekipmanın ayarsız olması durumunda hasat kaybı çok fazla olmaktadır.

Sürme: Türkiye’de buğday ürününde en çok zarar veren başak hastalığıdır. Enfeksiyon tohumla olur.

Pas: Yapraklarda, sapta ve hatta başak kavuzlarında görülür. Başlıca üç türü vardır: karapas, kahverengi pas, sarıpas.

Süne: Zararları buğday sap ve yapraklarında, erginleri süt olumundaki taneleri emerek zarar yapar. Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin illerinde zarar % 70’e kadar çıkar. Verimli ve kaliteli bir buğday için süne mücadelesi önemlidir.

Kımıl: Orta Anadolu’da zarar yapmaya başlamıştır. Zarar şekli sünede olduğu gibidir.

Zabrus: Bütün Orta Anadolu’da, geçit ve kıyı bölgelerinde önemli zarar yapar. Larvaları genç bitkileri keserek zarar yaparlar.

Bambul: Orta Anadolu’da % 3-5 zarar yapar. Larvası toprak yüzüne çıkarak genç bitkilere zarar verir.

Çekirgeler: Güney-Doğu ve Güney illerimizde zarar yaparlar. En iyi mücadele havadan uçakla ilaçlamadır.

Arpa daha çok hayvan yemi, bira ve diğer içkilerin yapımında ana tahıl olarak önem taşır. Dünyanın geri kalmış ülkelerinde insan gıdası olarak değerlendirilmektedir.

Kıtalar ve başlıca arpa üreten ülkeler incelendiğinde; en yüksek üretim 88,6 milyon ton ile Avrupa, en düşük üretim ise Afrika kıtasından alınırken, en yüksek ekim alanı Rusya, Ukrayna, İspanya, Türkiye ve Kanada’da görülmektedir (sırasıyla; 8,1, 2,9, 2,8. 2,7 ve 2,3 mil.ha).

Ekolojik 11 bölgemiz içerisinde en fazla ekim ve üretim yapan bölge Orta Anadolu Bölgesidir.

2017/18 yılında dünyada 28,7 mil.ton arpa dış satımı yapılmıştır. En fazla satıcı Kıta olarak Avrupa (20,7 mil.ton), en fazla dış alım ise Asya kıtasında (17,3 mil.ton) olmuştur. En fazla arpa alan ülkelerin başında S.Arabistan ve Çin gelmektedir.

Türkiye’de hem yemlik (Altı sıralı) hem de biralık (iki sıralı) beyaz arpalar yetiştirilir.

Arpanın kökeni Ege ve Doğu Akdeniz çevreleridir. Ege bölgemizin arpaları I.Dünya Savaşına kadar İzmir arpası olarak dünyaca tutulan altı sıralı düz kılçıklı arpalar olarak kayıtlara geçmiştir.

Altı sıralı sık başaklı arpalar dünyada en çok kültürü yapılan sık başaklı arpalardır. İki sıralı seyrek başaklı arpalar dünyada ve bizde en çok ekilen arpa türleridir. İki sıralı seyrek başaklı arpa türleri dünya arpalarının % 60’dan, Türkiye arpa tarımının % 65’den fazlasını oluşturur.

Avrupa ve Amerika biracılığının arpadan aradığı renk birbirinden farklıdır. Alman ve Avrupa biracılığında yalnız beyaz renkli arpalar kullanılır.

Biralık arpalarda nişasta oranının yüksek protein oranının düşük olması istenir. Genel olarak yüksek proteinli tane ürünü getiren topraklar camsı ve proteini yüksek arpa verirler. Biranın ana maddesi malt olup, başta arpa olmak üzere çeşitli tahıllardan elde edilir. Malt üretimi, arpa tanelerinin ıslatılması, çimlendirilmesi ve kavrulması gibi üç temel aşamayı kapsar.

Hektolitre ağırlığı biracılık arpalarda en az 65 kg olmalıdır. İki sıralı arpalarda hektolitre ağırlığı, aynı ekolojide yetiştirilen altı sıralı arpalardan daha yüksektir. Biralık arpalarda 1000 tane ağırlığı en az 35 g olması gerekir.

Arpa tanelerinde en belirgin çeşit özelliği tane rengidir. Taneler, beyaz, çakır kahverengi-mor -siyah olabilir. Çeşit özelliği olarak iç kavuz damarları da ele alınır. Sırt damarları tanelerde belirli şekilde görülür. Tanenin embriyo tarafındaki yarısında özellikle biralık çeşitlerde kaybolmuş durumdadır. Arpalar çoğunlukla kılçıklı olduğundan, kılçığı düz ya da kaba oluşu çeşit özelliği olarak ele alınır.

Serin iklim tahılları içerisinde gerek toprak, gerekse iklim istekleri bakımından en seçici olan genus arpadır. Fazla sıcak ve soğuk olmayan, nisbi nemi yüksek olan yerlerde iyi gelişir. Sıcaklığın 0 °C’nin altına düşmeyen ve 18-20 °C’nin üstüne çıkmayan, nisbi nemi sürekli olarak %70-80 arasında bulunan yerler arpa için çok uygundur. Arpa kurağa olduğu gibi düşük sıcaklıklara da dayanamaz. Birçok çeşidi -10 °C’de zarar görür.

Toprak istekleri en fazla olan cins yine arpadır. Kökleri yüzlek olduğundan besin maddelerini bol ve hazır olarak toprakta bulmak ister. En iyi arpa toprakları milli, havalanması ve nemliliği uygun, en az %5 organik maddesi bulunan reaksiyonu nötr olan nemli bölge topraklarıdır.

Çapa bitkilerinin ekim nöbetine giren arpanın toprak işlenmesi genelde devrilerek yapılır. Ancak kuru tarım alanlarında kırlangıç kuyruğu pullukla devirmeden, yüzlek toprak işlemesi yapılır.

Arpanın dönümden (dekar) kaldırdığı azot, fosfor ve potasyum çok fazla olduğundan arpanın gübre istekleri de fazla olmaktadır. Özellikle yağışlı bölgelerde dekara 8-12 kg N, 4-6 kg P2O5 ve 3-6 kg K2O verilmesi yeterli olabilir. Bu şekilde gübreleme arpa için iyi bir gübrelemedir. Arpa üretimini artırmada tek yol yüksek verimli çeşitlerin seçimi (Kırtok ve ark., 1989) ve yeterli agronomik uygulamaların, özellikle de azotlu gübrelemenin yapılmasıdır (Gemalmaz, 1997). Yağışı az olan yerlerde verilecek gübre miktarı azaltılır. Fosfor tohumla birlikte, azotlu gübrelerin yarısı tohumla, yarısı da bitkiler sapa kalkmaya başlayınca verilir.

Arpa ekimlerinde öncelikle ekim dönemi göz önüne alınmalıdır. Eğer arpa kışlık bir çeşit ise ekim derinliği 4-6 cm yazlık ise 3-4 cm olmalıdır. Ekim sıklığı m2’ye 500-650 tohum gelecek şekilde hesaplanır. Kardeşlenmenin yüksek olduğu arpalık topraklarda ekim daha seyrek yapılır. En uygun ekim normal mibzerle yapılan ekimdir.

Arpa hasadında tanelerin tamamen kuruması beklenmelidir. Taneler iyice kurumadan hasat yapmamak gerekir. Tanedeki su miktarı % 13,5’in altına düşmesini beklemek yerinde olur. Arpada tane dökme olmaz, ancak başak kırılması şeklinde bir hasat kaybı söz konusudur. Orak ve tırpanla yapılacak hasat-harman sabah saatlerinde, biçerdöverle ise günün her saatinde yapılabilir. Ancak uygun ve kayıpsız bir hasat ve harman için biçerdöver ayarının iyi yapılması şarttır.

Genellikle buğdaya zarar veren birçok hastalık ve özellikle zararlı arpada da ürün kaybına neden olurlar. Arpaya ülkemizde büyük zarar veren hastalıklar şunlardır:

• Arpa Kapalı Rastığı
• Arpa Açık Rastığı
• Arpa Siyah Rastığı

Bu hastalıklardan, yurdumuzda en çok zarar yapanı arpa kapalı rastığıdır.

Son yıllarda dünyada insan beslenmesinde yulaf önemli bir yer almaktadır. Ayrıca yeşil yem olarak hayvan beslenmesinde, endüstride ve tıp alanında kullanılması önemini daha da artırmıştır.

Dünya’da en fazla ekim alanı Avrupa ile Kuzey ve Güney Amerika kıtasındadır. En az verim ise Afrika kıtasında görülmektedir (131 kg/da). Yulaf üretiminde ilk sırayı Rusya ve Kanada almışlardır. En yüksek yulaf verimi Avrupa ülkelerinden alınmaktadır.

Yulaf yetiştiriciliğinde üç ana grupta toplanabilen bölgelerimiz içerisinde en fazla yulaf yetiştiren bölgeler II. grupta toplanan Orta Anadolu ve Geçit Bölgeleridir. Bu iki bölge Türkiye yulaf ekiminin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır.

Alıcı kıtaların başında 1,6 milyon ton ile Kuzey ve Orta Amerika kıtaları gelmektedir.

Yulaf iç kavuz özelliğine göre, sorguçlu yulaflar, dişli yulaflar olarak sıralanmaktadır.

Yulaflar kromozom sayılarına göre de sınıflandırılmaktadır:

• Diploid (2n=14),
• Tetraploid (2n=28)
• Hegzaploid (2n=42) 

Türkiye Yulaf Çeşitleri,

• Arlington,
• Yeşilköy-1779,
• Ankara-76,
• Ankara-84
• Yeşilköy 330
• Faikbey, Seydişehir, Kahraman, Kırklar olarak sıralanabilir.

Kışları kar örtüsüz fazla soğuk geçen yerlerde soğuktan zarar görür. Daha çok sahil bölgelerinde dağ eteklerindeki ovalarda yetiştirilir. Yıllık yağışı 700-800 mm olan yerler yulaf için en uygun yerlerdir. Yulafın hem serin ve nemli iklimlerden hoşlanması, hem de düşük sıcaklıklarda dayanıksız oluşu kültürünün yayılmasını önleyen en belirgin özelliğidir.

Çavdardan sonra toprak seçiciliği en az olan serin iklim tahılıdır. Yeteri kadar nemi olan topraklarda (en fakir) bile yetişir. İyi bir verim için yeterli besin maddesi olan topraklar uygundur. Killi-tınlı ve kumlu fakat humusu bol olan topraklarda yeterli nem bulunursa üstün verim oluşturur. Bataklık yerlerin kurutulmasında ve tarlaya çevrilmesinde ilk ele alınıp yetiştirilecek kültür bitkisidir. Yulaf tuzluluğa arpadan daha dayanıklı bir bitkidir.

Yulaf yağışlı bölgelerde ekildiğinden böyle yerlerde çok ağır olan topraklar devrilerek işlenirler. Kuru ziraat alanlarında ise su kaybını en aza indirecek erozyonu önleyecek şekilde yüzeyden işlenmelidir.

Yulaf gübrelemesinde ahır gübresi önemli bir yer tutar. Ahır gübresi toprağın su tutmasını ve havalanmasını sağladığından yulafta verimi çok artırır. Killi topraklarda dekara 2-2.5 ton ahır gübresi vermek uygun bir gübrelemedir. Hasat sırasında bazı olumsuzluklar nedeniyle(farklı olgunlaşma zamanları, düzensiz başakcık oluşumu v.b.) azotlu gübreler fazla verilmez. Azotlu gübrenin başaklanmadan önce verilmesi daha doğru olur. Genellikle kuru tarım alanlarında dekara ortalama 4 kg N, 4-6 kg P2O5 üzerinden hesaplanmalıdır.

Yulaf bitkisinin kökleri toprakta güç eriyen fosforlu ve potasyumlu bileşikleri çözerek bu maddelerden kolayca yararlanabilmektedir. Güçlü kök sistemi ile yulaf toprakta fazla miktarda organik madde bırakır. Bu nedenle iyi bir ekim nöbeti bitkisidir. Yulaf çapa bitkilerinin ekim nöbetine girebilir. Gübrelenmiş patatesten sonra iyi ürün alınır. Nematod zararından dolayı pancarla, ekim nöbetine alınmamalıdır. Hayvan yetiştirilen yerlerde yonca ile ekim nöbetine alınırlar. Yulaf silo yemi olarak baklagil yem bitkilerinden tırfılla karışık olarak ekilir. Yulaf fiğ karışımında yem üretimi açısından önemlidir. Ayrıca yeşil gübre olarak da kullanılır.

Yüksek verim için, soğuğa dayanabildiği yerlerde ekimin kışlık yapılması gereklidir. Kışlık ekimlerde genelde bitkiler kışa 3-5 yapraklı girecek şekilde ekilmelidirler. Bu zaman genelde 15 Ekim-Aralık sonudur. Yazlık ekilecekse erken ekilmelidir. Çünkü yulafın vernalizasyonu uzun sürelidir. Ayrıca sıcak ve kurak bastırmadan başaklanmasını tamamlamış olacak şekilde ekilmelidir.

Genellikle buğday ekim makinaları ile ekim yapılır. Kumlu-milli, kumlu topraklarda ekimin erken yapılmasında mibzer kullanılabilir. Kuru ziraat bölgelerinde kışlık ekim daha derine, en iyisi de arkvari ekim yapan üstten baskılı düz mibzerle yapılmasıdır. Dekara (dönüm) 15-18 kg tohum iyi bir verim için yeterlidir.

Yulafın hasat zamanının seçilmesi önemlidir. Başaklardaki ve başakcıklardaki tanelerin erme devreleri farklıdır. Yulaf genellikle ana saptaki tanelerin sarı erme ile tam erme arasında bulunduğu sırada biçilmelidir. Biçilen bitkiler 3-5 gün kurutulduktan sonra harmanı yapılır. Biçerdöverle ise hasat-harman biraz daha geciktirilir, birinci ve ikinci saptaki tanelerin de tam erme devresine girmesini beklemek gereklidir.

Pas: Dünyada ve Türkiye’de yulafın en önemli hastalığıdır. İki şekilde zarar yapan pas vardır. Bunlar:

• Karapas,
• Taçlı pas.

Her iki pas hastalığı da kıyı bölgelerimizde ve Orta Anadolu’da zarar yapar. Dayanıklı çeşit kullanılmalıdır.

• Yaprak Leke Hastalığı
• Yaprak Çizgi Hastalığı
• Rastık

Çavdar, Almanya, Polonya ve Rusya’nın Avrupa kesiminde ekmeklik, öteki ülkelerde hayvan yemi olarak kullanılır. Tanesi alkol ve viski yapımında, sapları ambalaj ve el işlerinde kullanılır.

Kıtalar arasında 2016 yılında en çok üretim yapan kıta Avrupa’dır. Dünya çavdar verimi 294 kg/da’dır. Ülkeler bazında en fazla ekim alanına Rusya sahiptir. En yüksek çavdar verimi ise 896 kg/da ile Özbekistan'da alınmaktadır.

Çavdar az veya çok Türkiye’nin bütün bölgelerinde yetiştirilmektedir. Ekonomik 11 bölge içerisinde en çok çavdar ekim alanı ve üretiminin Orta Anadolu bölgesinde olduğu anlaşılmaktadır.

Avrupa, gerek çavdar dış alımı gerekse dış satımında en hareketli kıta olmakla birlikte, en fazla çavdar alan kıta olarak da karşımıza çıkmaktadır. Ülkeler incelendiğinde ise, en fazla dış satım yapan ülkeler Polonya, Almanya, Kanada ve İsveç iken, çavdar alıcısı olarak Almanya, Amerika, Hollanda, Japonya ve Çek Cumhuriyeti ilk sıralarda yer almaktadır.

Çavdarın gen merkezinin Anadolu olduğu görüşü kabul görmüştür.

Türkiye Çavdar Çeşitleri

• Tetra-27
• Anadolu-83
• Aslım-95

Çavdar tane rengi, aleuron, tohum kabuğu ve meyve kabuğunda renk pigmentlerinin yoğunlaşmasından ileri geldiği bildirilmektedir. Tane rengi açık sarı, gri-sarı, açık-gri, yelişimsi-sarı yeşil, koyu yeşil, kahverengimsi, kırmızımsı, siyah, laciverte kadar değişir.

Çavdar daha çok yayla iklimine uymuş bir cinstir. Çavdar, kar örtüsüz soğuklara, diğer cinslere oranla daha dayanıklıdır. Kar örtüsü olmaksızın uzun süre -30 °C’ye dayanabilen çavdar çeşitleri mevcuttur. Çavdarın çimlenebilmesi için minimum 1-2 °C sıcaklık yeterlidir. Toprak sıcaklığı 30 °C’nin üstünde ise çavdarın gelişmesi yavaşlar ve durur. Çavdarın nem isteği tüm vegetasyon süresince çok fazla değildir.

Çavdar fakir topraklardan en iyi şekilde faydalanan bir cinstir. En iyi çavdar toprakları kumlu tınlı ve milli topraklardır. Bataklık alanların kültüre alınmasında ilk yetiştirilecek bitkilerin başında çavdar yer alır.

Buğday ve arpada olduğu gibi erozyonu azaltacak ve nemi (su) toprakta maksimum düzeyde tutacak şekilde devirmeden alttan işleyen aletlerle yapılmalıdır. Tuzlanma ve çoraklaşma olan yerlerde devirerek işleme yapılır.

Genel olarak çavdarın gübre isteği fazla değildir. Ülkemiz koşullarında çavdar gübrelemesinde ekimle beraber 4-6 kg/da P2O5 verilmelidir. Tohumla birlikte 1-2 kg/da N yeterlidir. Kuru tarım alanlarında çavdara 4 kg/da N iyi bir verim için uygun olmaktadır.

Çavdar tohumları toprak yüzüne yakın ekilmelidir. Mibzerle ekim bu şartı kolayca sağlamaktadır. Serpme ekim yapılması önerilir. Önce tarla sürülür, ekim yapılıp üzeri örtülür. Orta Anadolu Bölgemizde en uygun ekim zamanı Ekim ayının 15’dir. İyi bir verim için m2’ye 500-700 tohum yeterlidir.

Çavdarda kavuzlar açık olduğundan tane dökme fazladır, o nedenle hasata ve hasat zamanına çok dikkat edilmelidir. Tane dökülmesini önlemek için, hasat orakla yapılacaksa sarı erme devresinin sonunda bitkilerin üst boğumları henüz yeşilimsi iken hasada girilmelidir. Bitkiler birkaç gün kuruduktan sonra harmanı yapılmalıdır. Hasatta biçerdöver kullanılacaksa tam olum devresi beklenmesi daha doğrudur.

Çavdarda en önemli hastalık, başak hastalığı olan çavdar mahmuzudur. Tane yerine mahmuz şeklinde uzun bir çıkıntı meydana gelir. ‹çerisinde Ergotin, Ergotamin, Ergosterin gibi alkoloidler olup zehirlidir. Hastalıklı çavdar veya çavdar unundan yapılan besin maddelerini yiyen insan ve hayvanlarda ergotizm denilen bir hastalık görülür. Çavdarda ayrıca, diğer tahıllarda olduğu gibi pas hastalıkları da yaygın olarak görülmektedir.

Tritikale tane ürünü olarak çoğunlukla hayvan beslenmesinde, bazen de hasıl olarak kaba yem üretimi ve otlatma için de yetiştirilmektedir. Özellikle tanesi kanatlıların beslenmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır (Azman ve ark., 1997). Tanesinin yemlik kalitesi mısır, buğday ve arpa ile eşit kalitededir. Tritikale son yıllarda kaliteli buğday unuyla karıştırılarak pasta, bisküvi, ekmek, kek ve makarna yapımında da kullanılabilmektedir.

Tritikale (xTriticosecale Wittmack) genetik olarak buğday ve çavdarın melezlenmesi sonucunda elde edilmiş bir serin iklim tahıl cinsidir. Tritikale elde edilmesinde yapılan melezlemede ana bitki olarak buğday ve baba bitki olarak çavdar kulanı lmaktadır. Bu melezleme sonucu elde dilen döller, kromozom sayılarına göre tetrapoloid, hekzoploid veya oktoploid yapıda olabilir. Bugün başarılı olan tritikale tipleri, makarnalık buğday ile çavdar melezinden elde edilen hekzoploid (2n=42) genotipe sahip olan tritikalelerdir.

Türkiye Tritikale Çeşitleri

• Tatlıcak-97,
• Melez-2001,
• Karma-2000,
• Presto,
• Tacettinbey,
• Mikham-2002.

Tritikale her tür toprak koşulunda yetişmesine rağmen, özellikle kıraç koşullarda buğdaya ve arpaya göre daha verimli olmaktadır.

Tritikale tarımında toprak hazırlığı buğday bitkisinde olduğu gibidir. Yazlık ürünlerin hasadından sonra bitki artıkları tarlada iyice parçalanıp toprağa karıştırılarak 10-12 cm derinlikte yüzeysel işlenmiş bir tohum yatağı hazırlanır.

Tritikale, Anadolu’nun iç bölgelerinde ve Trakya’da Ekim ayında, Akdeniz-Ege sahil kuşağı ile Güneydoğu Anadolu’da Kasım ve Aralık aylarında ekilebilir.

Normal hububat mibzeri ile 5-6 cm derinliğe ekim yapılabilir. Dekara 20 kg civarında tohum yeterli olmaktadır. Ekim öncesi tohumluklar sistemik ilaçlarla sürme gibi hastalıklara karşı ilaçlanmalıdır.

Gübrelemede dekardan 600 kg ve üzeri tane verimi beklendiğinde, kuru koşullarda 12 kg/da, sulu koşullarda 14 kg/da saf azot yeterli olmaktadır. Azotlu gübrelerin tiritikale üretiminde ideal uygulanması üçe bölünerek yapılanıdır. Ancak uygulaması zor olduğundan genellikle iki parça halinde verilmektedir. Sulu koşullarda ise dekardan alınması hedeşenen verim daha yüksek olduğundan kuru koşullarda kullanılan gübre miktarların üzerine 2-3 kg/da daha ilave edilebilir.

Yaprak hastalıklarına tarla koşullarında toleranslıdır. Tritikale tarımında da yabancı ot mücadelesi aynı buğday tarımında olduğu gibi kültürel tedbirlerle ve kimyasal yöntemlerle yapılmaktadır.

Tritikale hasadı, normal buğday hasadı için ayarlanmış biçerdöver ile yapılabilir. Bitkiler hasat olgunluğuna geldiğinde buğday gibi normal yükseklikten hasadı yapılır. Buğdayla yaklaşık aynı zamanda hasat yapılmaktadır. Hasatta tanelerdeki nem oranının %12’nin altında olması, emniyetli bir depolama için gereklidir. Tahılların tümünde olduğu gibi tritikale depolanmasında da ürün depoları temiz olmalı, depo içi sıcaklık 28 °C altında ve ürün rutubeti %12’nin altında tutulmalıdır.