Cicer türleri içinde kültürü yapılan en eski tür Cicer arietinum’dur. Bu tür tane morfolojisine göre çeşitli araştırıcılar tarafından sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırma çoğunlukla satışlarda dikkate alınan ve ekonomik önemi olan tane rengi ve formuna göre yapılmıştır.

Türkiye nohutları üzerinde yapılan çalışmalarda ise tane şekli dikkate alınarak nohutlar üç alttüre ayrılmışlar (TS 142).

Cicer arietinum. L Ssp. arieticeps (Koçbaşı): Taneler genellikle açık sarı, nadir olarak hafif kırmızımsı-sarımtırak renktedirler. Taneler, şekil olarak koçbaşını andırdıklarından, bu isim ile anılmaktadırlar. Diğer iki alttüre göre taneleri daha iri, köşeli ve uzundurlar. Genişlik ve derinlik birbirine eşittir. Kabuk ince ve kırışık olup, dip tarafta ikiye bölünmüş görünümdedir.

Cicer arietinum L. Ssp. intermedium (Kuşbaşı): Tane renkleri genellikle kımızımsı-sarı, tane şekli yuvarlağa yakın ve orta iriliktedir. Kabuk kalınca ve az kırışıktır.

Cicer arietinum L. Ssp. pisiforme ( Bezelyemsi): Tane rengi genellikle açık sarı

ve şekilleri yuvarlaktır. Tane büyüklüğü orta, tane kabuğu düz ve buruncuk oldukça küçüktür.

Toprak hazırlığı, toprak tipi ve ekim sistemine göre değişir. İyi hazırlanmış tohum yatağına gerek duymaz. İnce un ufak edilmiş topraklar çimlenmeyi olumsuz yönde etkiler. Kuru tarım koşullarında toprak nemini korumak amacıyla gereksiz toprak işlemeden kaçınılmalıdır. Toprak işleme derinliği 10-15 cm olmalıdır. Ağır ve kötü havalanan topraklarda ve solgunluk hastalıkların yaygın olduğu yerlerde hastalığı önleme yönünden derin sürüm önerilir. Tahıllardan sonra ekilecekse sonbaharda ve kışın yapılacak işlemeyle tahıl sapları toprağa gömülür ve erken ilkbaharda ikinci sürümü ekim izler.

Nohut havanın serbest azotundan yararlanır. Ekim sırasında bakteri (Mesorhizobium ciceri ve M. mediterreneum) aşılaması yapmak gerekir. Normal killi topraklarda bakteri aşılaması verimde % 37-74 artış sağlamıştır (Şehirali, 1988). Bu nedenle azotlu gübrelerin fazla etkisi görülmeyebilir. Amonyum sülfat ve amonyum nitrat olarak ekimle birlikte verilmelidir. Toprak analizlerine göre verilecek azotlu gübre miktarı 3-4 kg N/da arasında değişiklik gösterir. Ayrıca, ekimle birlikte 2-6 kg P2O5/da verilmesi uygundur. Fosforlu gübre yüksek verim garantisidir. Bu amaçla en fazla süper fosfat gübresi kullanılır. Toprakta alınabilir Ca fazlalığı kabuk sertleşmesine yol açar. Nohut yetiştiriciliğinde çiftlik gübresi fakir ve kumlu topraklara verilmelidir. Normal verimli topraklara çiftlik gübresi verildiğinde fusarium solgunluğunun yayılmasına neden olabilir. Çiftlik gübresinin, ekim nöbetinde nohuttan önceki bitkiye verilmesi daha uygundur.

Hastalıkları: En önemli hastalıkları Fusarium solgunluğu (etmeni Fusarium oxysporum sp. ciceri) ve nohut antraknozu (etmeni Ascochyta rabiei)’dur. Ayrıca, pas, yaprak leke hastalığı ve virüs hastalıkları da vardır.

Zararlıları: Nohut bakla kurdu (Heliothis armigera) ve nohut bruchusu (Callosobruchus chinensis) en önemlileridir.

Mercimek tarımı dünya üzerinde ılıman ve subtropik iklim bölgelerinde yayılmıştır. Kuzey yarı kürede yağışlı yıllarda 57° 40ı, kurak yıllarda daha kuzeye(58°41ı) çıkabilmektedir. Güneyde ise 40° Güney enlemine kadar yayılmaktadır.Mercimek yetiştiriciliği Gürcistan’da 1760 m, Afganistan’da 2700-2800 m yüksekliklerde yapılmaktadır. Mercimek Pakistan ve Hindistan’da saf ya da karışık olarak 3000 m. yükseklikte yetiştirilir. Ülkemizde en yüksek yetiştirme alanı Erzurum’da 1893 m, Ağrı 1800 m, Van’da 1661 m, Hakkari’de 1630 m, Yozgat’da 1458, Ermenek’te 1250 m olarak saptanmıştır.

Lens cinsi Akdeniz Bölgesi ile Güney-Batı Asya arasında yayılma gösteren yabani

türleri kapsayan küçük bir genustur. Bu genus dördü yabani olmak üzere 5 türü

içermektedir.

1. Lens montbretti (L. Kotschianus): Tek yıllık, yatık ve kuvvetli gövdeye sahip

Doğu Anadolu Bölgesinde, bazalt kayalıklarda ve nadas alanlarda 1000-

1300 m’de rastlanmaktadır.

2. Lens nigricans: Tek yıllık, sık tüylü, gövde ince, yurdumuzun çeşitli yörelerinde

900 m yükseklikte bulunabilmektedir.

3. Lens ervoides (L. lenticulate): Tek yıllık, sık tüylü, gövde ince, yurdumuzun

çeflitli yörelerinde 20-610 m’lerde bulunmaktadır.

4. Lens orientalis: Tek yıllık, sık tüylü, gövde ince, yurdumuzun çeşitli yörelerinde,

vadi nadas ve çam ormanlarının altında, 450-1300 m’de rastlanmaktadır.

5. Lens culinaris (Lens esculenta): Tek yıllık, sık tüylü, gövde ince, yurdumuzun

çeşitli yörelerinde, 900 m’de kültürü yapılmaktadır.

Günümüzde eğimli ve taşlı arazilerde serpme ekim yapılır. Uygun ekim yöntemi normal tahıl mibzeri ile yapılan sıraya ekimdir. Ekimde toprağın bastırılması verimi artırmaktadır. Mercimek için en uygun ekim sıklığı 15x2.5-5 cm sıra aralığında yapılan ekimdir. Kışlık ekim küçük tanelilerde 200-250 tane/m2, kışlık ekim büyük tanelilerde 150-200 tane/ m2, erken yazlık ekimde küçük tanelilerde 250-300 tane/ m2, erken yazlık ekimde büyük tanelilerde 200-250 tane/ m2, ortalama olarak her çeşit ve ekim zamanı için (sıravari) gerekli olan tohum miktarı 10 kg/da’dır. Ekim derinliği 4-5 cm olmalıdır. Tanede çimlenme hypogealdır, yazlık ekimlerde 7-9 günde çıkış olur. Ekimde kullanılan tohumluk miktarı tane iriliğine göre aşağıdaki gibidir.

Baklada kök yumrularının N bağlama yeteneği fazladır. Yapılan araştırmalarda bakla bitkisinin gövdesindeki toplam azotun % 80’i simbiyotik yolla havadan sağlanmıştır. Genel olarak baklaya 1.5-5.0 kg N/da, 4-6 kg P2O5/da gübre verilmektedir.Kireçleme pH’sı 6.5 altında olan topraklar için gerekmektedir. Tarla koşullarında bakteri (Rhizobium leguminosarum) aşılamasının toprağa 19-21 kg/da/yıl saf azot bağladığı saptanmıştır. Yemeklik baklagiller içinde toprağa en fazla azot bağlayan cinstir.

Bezelye’nin kökeni birinci derecede Doğu Akdeniz, İran, Kafkasya, Afganistan ve Tibet’e kadar uzanan bölgelerdir. Köken ikinci, derecede, Güney-Batı Arabistan, Etiyopya ve Kuzey Afrika’ya kadar uzanır. Bezelyenin yabani ve kültür formlarını, gen merkezi olan yakın doğuda görmek mümkündür. Birçok tarihi veriye göre bezelye yabani form olarak görülmemiştir. Ancak yurdumuzda tahıl tarlalarında yaygın olarak görülen Pisum elatius’un morfolojik olarak P. sativum’a çok benzerliği nedeniyle bu türün ilk tip olabileceği belirtilmektedir. Zohary (1973), P. elatius ve P. humile’nin sitogenetik yönden kültürü yapılan P. sativum’a çok benzediğini belirtmektedir (Şehirali 1988). Diğer baklagillerde olduğu gibi bezelye de buğday ve arpa ile aynı zamanda kültüre alınmıştır. Irak’ta Yarmo kazılarında bulunan ilk bezelye örneklerinin M.Ö. 6750 yıllarının ürünü olduğu saptanmıştır. Türkiye’de Çatalhöyük kazılarında buğday ve arpa ile birlikte bulunan bezelye örnekleri M.Ö. 5850-5600 yıllarına aittir. Ukrayna’da bulunan örnekler M.Ö. 2700-2100 yılları dönemine ilişkindir. Bezelye tarımı, Orta Asya’dan Karadeniz yoluyla Avrupa’ya geçmiştir. İngiltere’de XI. yüzyıldan beri yetişmektedir. Bugünkü ticari çeşitler 19. yüzyılda İngiltere’de yetiştirilen çeşitlerden meydana getirilmiştir. Bezelye tarımının Amerika’ya geçişi 1613 yılına rastlamaktadır (Şehirali 1988). Bezelye tarımı, günümüzde iklim koşullarının uygun olduğu tüm kuşaklarda yaygındır. Dünya üzerinde en geniş yayılma alanı ılıman iklim kuşağıdır. Bezelye tarımı Norveç’te 60° Kuzey enleminde yapılmaktadır.

Pisum formosum: Çok yıllık, Türkiye, Kafkasya, ‹ran’ın da¤lık yörelerinde korunmuş yerlerde bulunur.

Pisum fulvum: Tek yıllık, Türkiye, Suriye, Filistin, Arabistan’da kayalık yerlerde

bulunur.

Pisum abyssinicum: Tek yıllık, Güney Arabistan, Etiyopya dağlık (2000 m) yörelerde görülür.

Pisum humile: Tek yıllıktır.

Pisum elatius: Tek yıllık, Akdeniz bölgesi Türkiye, Tibet’e kadar uzanan bölgede

bulunmaktadır.

Pisum sativum: Kültürü yapılan bezelye formlarını kapsar, üç alttürü vardır:

Pisum satıvum ssp. asiaticum

Pisum sativum ssp. sativum

• convar. axiphium (şeker bezelyesi, bahçe tarımı)
• convar. medullare (tarla bezelyesi)
• convar. medulle- saccharatum (tatlı pazar bezelyesi)
• convar. sativum (kuru tane bezelyesi)
• convar. speciosum (syn. P. arvense) (yem bezelyesi)

Pisum sativum ssp. transcaucassicum

Govorov, Türkiye’den toplanan 137 bezelye örneği üzerinde yaptığı çalışmalarda

örnekleri iki alttür ssp. arvense ve ssp. sativum altında toplamıştır. Her alt tür

içindeki varyeteler hakkında bilgiler vermiştir (Şehirali, 1988).

Bezelyenin ince ana kökü ve yan kökleri bulunmaktadır. İlk çıkan yan kökler uzunluk ve kalınlık bakımından ana kök kadar gelişirler. Köklerin uzaması çiçeklenmeye kadar devam eder. Bu devrede en üst düzeye ulaşır, baklaların oluşmasıyla birlikte kök gelişmesi yavaşlar. Toprağın fiziksel koşulları, nem ve besin maddelerine bağlı olarak bezelye kökleri 110-120 cm derinliğe ve 50-75 cm yanlara doğru gelişim gösterir (Şehirali, 1988). Yan kökler bitkinin ana kökünün üst tarafından çıkarlar ve iyi gelişirler. Köklerinin üzerinde yumrucuk (nodozite) oluşturan Rhizobium leguminosarum bakterisidir. Bezelyenin kök yumruları aracılığıyla toprağa 9 kg/da/yıl saf azot bağladığı saptanmıştır.

Bezelyede gövde, zikzaklar oluşturacak şekilde sıralanmış boğum ve boğum aralarından oluşmuştur. Boğum araları bitkinin alt kısmından üste gidildiğinde uzar ve kalınlaşır. Gövdenin kesitti yuvarlaktan belirsiz dört köşe kadar değişir ve içi boştur. Bitki boyu çeşit ve iklim koşullarına bağlı olarak 20-200 cm arasında değişir. Bitki boyu bakımından bezelye değişik formlar vardır bunlar:

• Bitki boyu 75 cm’den kısa olan bodur formlar
• Bitki boyu 75 - 125 cm’ arasında olan yarı sırık formlar
• Bitki boyu 125 cm’den uzun olan sırık formlar

Yarı sırık olan formlar iklim ve yetişme koşullarına bağlı olarak sırık veya bodur forma doğru geçiş gösterebilirler. Gövde de dallanma toprak altındaki ilk iki boğumda olmaktadır. Bezelye yaprakları 2-4 yaprakcığın birleşmesiyle meydana gelen bileşik yaprak şeklindedir. Yaprakcıklar yaprak ekseni üzerinde karşılıklı dizilmiş olup, şekilleri ters yumurta biçiminden uzun eliptik şekle kadar değişiklik gösterir. Kenarları dişli, derin dişli ve düz olabilir. Renkleri çeşitlere göre değişmekle beraber çoğunlukla mavimsi yeşil renklidir. Yaprakların gövde ile birleştiği yerlerde bir çift kulakçık (stipula) bulunmaktadır. Bezelyede kulakcıklar oldukça büyük, yarım kalp, oval ya da yumurta şeklindedir. Yaprak ekseni, özellikle sarılıcı formlarda iyi gelişmiş ve 3-7 parçalı sülükle sonlanırlar.

Bezelye çiçekleri, yaprak koltuklarında çıkarlar. Salkım sapındaki çiçek sayısı tek veya çok olabilir. Bu sayı genetik yapıya ve çevre koşullarına bağlı olarak değişir. Bezelye çiçeğinin salkımla birleştiği yerde iki tane küçük brakte yaprağı bulunur ve bunlar erken dönemde dökülürler. Bezelye çiçeğinin rengi, mavimsi viole, açık ya da koyu kırmızı, viole veya pempe olabilir. beyaz çeşitlere göre değişik renkli çiçeklere rastlanabilir. Çiçeğin beş tane olan taç yaprakları bayrak yaprağı, kayıkcık ve kanatcıklar olarak isimlendirilir. Bunlar da dipte birleşerek Corolla adını alırlar Bir dişi organ (gynaecium) ve 10 erkek organ (androecium) bulunduran bakla çiçekleri erkek organlar bakımından diadelphus durum (9+1) göstermektedir. Çiçeğin beş tane çanak yaprağı dipte 2/3 oranında birleşerek calyx tüpünü oluşturur. Dişi organ, sayıları 3-10 arasında değişen tohum taslağı kapsar. Bir bitkide tüm çiçeklerin açması 10-21 gün sürer (Şehirali, 1988). Bezelye çiçekleri kendine döllenir.

Bezelyede çiçeklerin döllenmesinden sonra taç yaprakları dökülür. Yalnızca çanakve meyve yaprakları kalır. Meyve kabukları hızla gelişerek iki parçalı simetrik baklayı oluşturur. Genç baklalar kısa ya da uzun, düz veya kıvrık, uç kısmı düz yada küt olur. Kesiti yassı, oval ya da yuvarlak olabilir. Bezelye baklaların renkleri olgunlukta yeşilden menekşe rengine kadar değişir. Kuru olgunlukta açık sarıdan kahverengine kadar değişiklik gösterir. Baklaların karın kısmında plasenta ve içinde 5-10 tohum taslağı bulunmaktadır. Uzunlukları 3.6-12.4 cm arasında değişir. Bezelye tanesi tohum kabuğu (testa), kotiledonlar ve embriyodan oluşturmaktadır. Taneler, 6-8 mm çapında küre şeklinde, köşeli veya kırışık yüzeyli olabilir. Tane rengi beyazımsı sarı, açık portakal, sarısı yeşil, mavimsi yeşil, açık kahverengi olabilir. Tanenin hilum kısmı 2 mm uzunluğunda çoğunlukla beyazımsı nadiren koyu renklidir. Kabuk tanenin ağırlık olarak % 6-10’unu meydana getirir. Tane kabuğun dış yüzeyi kırışık olanlar düz olanlara oranla % 5-6 daha fazla su ve % 30 oranında daha fazla nişasta içerirler. Bezelyede tane iriliği çeşit ve yetiştirme koşullarına göre büyük değişiklik gösterir. Bin tane ağırlığı 80-350 g arasında değişir.

Bezelye yetiştiriciliğinde zamanında ve uygun biçimde yapılan toprak işleme verimi artırır. Tahıllardan sonra ekim yapıldığında, sapların sökülmesi için 10-15 cm derinlikte sonbahar toprak işlemesi yapılır. İkileme ve gerekirse sonraki işlemeler ilk işlemeye göre daha yüzlek olmalıdır. İyi hazırlanmış keseksiz tohum yatağı iyi bir çimlenme için gereklidir. Sonbaharda yapılacak işlemelerle ilkbaharda erken ekime olanak sağlanır. Sonbahar toprak işlemesini ilkbaharda yapılacak yüzlek işleme izler ve bununla tohum yatağı hazırlanır.

Çimlenme için minimum sıcaklık 2-4 °C ve optimum 30 °C kadardır. Çimlenme ile çiçeklenme arasındaki dönemde günlük ortalama sıcaklığın 15-28 °C arasında olması, çiçeklenme ile olgunluk arasındaki dönemde ise 18-21 °C uygundur. Toplam sıcaklık isteği 1660-2800 °C kadardır. Gelişmenin ilk devrelerinde -5 °C’ye kadar dayanabilir. Yüksek sıcaklığa en duyarlı olduğu dönem çiçeklenmeden 5 gün sonraki dönemdir. Bu dönemde 30 °C üzerindeki sıcaklıklar verimi büyük ölçüde azaltır. Yetişme süresince yeterli ve düzenli su ister. Kurağa dayanıklı değildir. Yıllık yağışı 800-1000 mm olan yerlerde iyi sonuç verir.

Bezelye yetiştiriciliğinde zamanında ve uygun biçimde yapılan toprak işleme verimi artırır. Tahıllardan sonra ekim yapıldığında, sapların sökülmesi için 10-15 cm derinlikte sonbahar toprak işlemesi yapılır. ‹kileme ve gerekirse sonraki işlemeler ilk işlemeye göre daha yüzlek olmalıdır. ‹yi hazırlanmış keseksiz tohum yatağı iyi bir çimlenme için gereklidir. Sonbaharda yapılacak işlemelerle ilkbaharda erken ekime olanak sağlanır. Sonbahar toprak işlemesini ilkbaharda yapılacak yüzlek işleme izler ve bununla tohum yatağı hazırlanır.

Serince iklimi sevdiğinden ve düşük sıcaklıklara nispeten dayanıklı olduğu için ılıman iklime sahip bölgelerde kışlık olarak Ekim, Kasım ve Aralık aylarında ekilebilir. Türkiye’de de Ege ve Akdeniz kıyı bölgelerinde kışlık olarak ekimi yapılmaktadır. Orta Anadolu ve geçit bölgelerimizde yazlık olarak ekim yapılmaktadır. Yazlık ekimler kış sonu ve erken ilkbaharda (Şubat ve Mart aylarında) yapılmalıdır.Günlük ortalama sıcaklığın 3.5-9 °C olduğu zamanda bezelye ekimi yapılabilir.Bezelye ekimi serpme veya sıralar halinde mibzerle yapılmaktadır. Kısa boylu ve dik büyüyen çeşitleri kuru tane için yetiştirildiğinde, sıra arası 20-30 cm ve sıra üzeri 8-10 cm arasında olmalıdır. Yatık ve sarılıcı formlarda sıra arası ve üzeri daha geniş tutulmalıdır. Birim alana kullanılacak tohumluk miktarı tane iriliği, çeşide ve tohumluğun saflığına bağlı olarak değişmekle birlikte 12-35 kg/da (50-60 bitki/m2) olmaktadır. Ekim derinliği 5-7.5 cm, olmalıdır. Ağır topraklarda bu derinlik azaltılırken hafif topraklarda artırılmalıdır.

Kuru tane üretimi için, bitkinin alt kısmındaki baklaların büyük çoğunluğunun tamamen olgunlaşıp sarardığıfakat çatlayarak tane dökmeden önce yapılmalıdır. Özel makinelerle hasat ve harman yapılacaksa baklaların çatlama sınırına kadar beklemek gerekir. Hasadıgelmiş bitkiler biçilerek veya yolunarak hasat edilirler. Biçilen bitkiler birkaç gün kurutulduktan sonra harman edilir. Bezelye harmanı da fasulyede olduğu gibi, baklalar kolaylıkla açılabilecek kadar nem kapsadığında yapılmalıdır. Böylece harman sırasında oluşabilecek mekanik zararlar en düşük düzeyde tutulur. Harman bitkilerin harman makinelerinden geçirilmesi, traktörle ezilmesi veya sopalarla dövülmesi şeklinde yapılır