Tarla tarımı içerisindeki yem bitkileri tarım alanları ile çayır ve mera alanları hayvanların ihtiyacı olan yemin sağlandığı başlıca iki ana kaynaktır.

Türkiye’de tarla tarımı içerisinde kaliteli yem üretimi başlıca yonca, korunga, üçgül, fiğ, silajlık mısır ve hayvan pancarı gibi değerli yem bitkilerinin yetiştirilmesi ile mümkün olabilir.

Türkiye’deki hayvancılık meraya dayalı ekstansif şekilde gerçekleşmektedir. Bu meraların büyük kısmı kaliteli kaba yem üretmekten çok uzaktır. Bu meralarda otlatılmak zorunda kalan hayvanların iyi ve dengeli bir şekilde beslenememesi hayvansal verimin düşüklüğüne neden olmaktadır.

Yem bitkileri tarımı ve çayır meralar hayvanların ihtiyacı olan yemi en ucuz ve en bol sağlayan kaynaklardır.

Yem bitkileri yetiştiriciliğinin en birinci hedefi hayvan beslemedir.

Hayvanları beslemede yem bitkilerinin yanında çoğu kez bağ bahçe artıkları, sap, saman, küspe, fabrika artıkları ve bazı tahıl daneleri de kullanılır.

Yem bitkileri sayılan diğer bitkisel materyallere göre hayvansal ürünlerin artışında birinci derecede rol oynayan tüm kalite faktörlerine sahip, yüksek verimli, yetiştiriciliği daha kolay ve daha ucuz bitkilerdir. Yem bitkileri tarımı ile birim alandan diğer birçok bitki grubuna göre daha fazla verim ve toplam sindirilebilir besin maddesi elde edilir. Bu nedenle hayvancılıkta ileri gitmiş ülkelerde hayvancılık esas olarak yem bitkileri tarımına dayalı olarak yürütülmektedir.

Türkiye’de hayvan beslenmesi çoğunlukla doğal çayır ve meralara, anızlara, tahıl samanına dayanmaktadır.

Toprak parçacıklarının hareket halindeki su ve rüzgârla bulunduğu yerden koparılarak başka yerlere taşınıp yığılmasına “Erozyon” denir.

Erozyonun doğal hareketine karşı toprakları korumanın en etkili yolu toprak yüzeyini bitki ile örtülü tutmaktır. Bitkilerin kökleri, toprağı kavrayarak aşınımı büyük ölçüde önler. Aşınıma karşı en etkili bitki örtüsü ormandır. Ormanlardan sonra aşınımın önlenme yönünden en önemli bitki örtüsü çayır ve meralardır. Sık ve gelişmiş çayır ve mera bitkilerinden oluşan örtü tabakası, toprağı erozyona karşı çok iyi korur. Buna karşılık diğer tarla bitkileri ve tarla tarımı içerisinde yetiştirilen yem bitkileri toprak yüzeyini yılın belli devrelerinde örttüğü için aşınıma karşı bir dereceye kadar etkilidir.

Türkiye’de erozyonun bu denli şiddetli olması “tarım sisteminin bozukluğu”, “mutlak meraların aşırı bir şekilde otlatılması”, “mutlak mera alanlarının tarla haline getirilmesi” olarak üç ana nedene bağlanmaktadır.

Baklagil ve buğdaygil yem bitkileri yetiştirildikleri topraklara bol miktarda kök artığı bırakarak toprağın organik maddece zenginleşmesini sağlarlar. Organik madde toprakta agregatlaşmayı hızlandırır, erozyonun azalmasına, bitki besin maddelerinin daha yüksek oranda tutulmasına yol açar. Özellikle baklagil yem bitkileri derinlere giden kazık kökleri nedeni ile toprağa fazla miktarda organik madde ekledikleri gibi, artıklarda azot oranının fazla olması nedeniyle toprağın azot içeriğinde de önemli katkılarda bulunurlar. Buğdaygil yem bitkileri, saçak köklü olmaları nedeni ile toprağa daha az organik madde bırakırlar.

Çoğu yüzlek köklü kültür bitkisinin yanı sıra korunga ve yonca gibi baklagil yem bitkileri kuvvetli ve çok derinlere giden kökleri ile hem organik maddece toprağı zenginleştirirler hem de farklı toprak katmanlarından yararlanılmasını sağlarlar. Derin ve kuvvetli kökler ile toprağın alt katmanlarından yararlanıldığı gibi baklagillerin kazık kökleri geçirimsiz sert alt tabakaları da delmektedir. Böylece derinlerdeki besin maddeleri alınarak toprağın üst katmanlarına çıkarılır, yıkanma yolu ile derinlere inmiş bitki besin maddelerinin kaybolması engellenir.

Rhizobium: Baklagillerin köklerinde bitkiyle ortak yaşayan ve nodozite meydana getiren bakteridir.

Ekim nöbeti, tarlada yetiştirilen bir kültür bitkisinden sonra, aynı tarlaya diğer kültür bitkilerinin sırasıyla ekilmeleri düzenidir.

Ekim nöbetinin toprak ve çevre açısından faydaları çok fazladır. Bunlar özetle;

• Ekim nöbeti içersinde yer alan baklagillerin köklerinde bulunan yumrucuklarda yaşayan yumrucuk bakterileri (Rhizobium sp.) havanın serbest azotunu toprağa bağlarlar. Bu bakteriler birlikte simbiotik olarak yaşadıkları baklagillerden glikoz alarak parçalarlar ve amonyağa çevirirler. Amonyakta bitki tarafından azot kaynağı olarak kullanılır.
• Baklagil ve buğdaygil yem bitkileri yetiştirildikleri toprakta bol miktarda kök artığı bırakarak, toprağın organik maddece zenginleşmesini sağlarlar.
• Baklagil ve buğdaygil yem bitkilerinin ekim nöbetine alınması toprağın çeşitli katmanlarından faydalanılmasını sağlar. Yem bitkilerinin ekim nöbetinde yer alması ile hem toprağın derin katmanlarından yararlanma arttırılmaktadır, hem de derinlerdeki bitki besin maddeleri kökler yardımıyla alınarak toprağın üst katmanlarına çıkarılmaktadır.
• Ekim nöbetine alınan yembitkileri sayesinde işgücü bütün mevsimlere dengeli bir biçimde dağıtılır. Ekim nöbetine devamlı sulama, biçim, kurutma vb gibi işlerde devamlı işgücüne ihtiyaç duyulduğu için yem bitkilerinin yer almasında yarar vardır.
• İşletmede uygun bir ekim nöbeti toprakta erozyonu (toprağın aşınıp taşınmasını=aşınım) önler.
• Ekim nöbetinde yem bitkileri, hastalık ve zararlıların kontrolünde önemli rol oynarlar.
• Ekim nöbeti sayesinde bir ürünün herhangi bir nedenle zarar görmesi halinde diğer ürünlerle zarar kapatılır.

Yeşil gübreleme, toprakta organik madde miktarını ve azot içeriğini artırmak ve bu şekilde toprağın fiziksel yapısını düzeltmek amacı ile, baklagil yem bitkileri gibi kısa sürede bol vejetatif aksam meydana getiren bitkilerin, vejetasyon devresinde sürülerek toprağa karıştırılmasıdır.

Yeşil gübreleme amacı ile özellikle azot içeriği yüksek baklagiller familyasına bağlı tek veya çok yıllık türler yaygın olarak kullanılır. Tek yıllık türler içerisinde yaygın fiğ, tüylü fiğ, koca fiğ, yem bezelyesi, acıbakla türleri, soya, kırmızı üçgül, İskenderiye üçgülü ve Anadolu üçgülü en çok kullanılan türlerdir. Çok yıllık yem bitkilerinden çayır üçgülü, melez üçgül, ak üçgül, bazen yonca yeşil gübreleme amacı ile ekilebilir. Bunların dışında birçok ülkede yem şalgamı, yem kolzası ile birlikte çim türleri, çavdar ve yulaf yeşil gübre amacıyla yetiştirilmektedir.

Evcil hayvanların yeşil ve kuru ot, silaj, tane ve yumru yemler ihtiyacını karşılamak üzere tarla topraklarında yetiştirilen bitkilere yem bitkileri ismi verilir.

arpa, yulaf ve bazı hallerde buğday ve mısır hayvanların tane yemi ihtiyacını karşılamada kullanılırsa da esasında tahıllar içinde yer alırlar.

Doğal çayır ve meralarda kendiliğinden yetişen fakat kültürü yapılmayan kır kekiği (Thymus squarrosus), kır yavşanı (Artemisia fragrans) ve adi bozkırotu (Kochia prostrata) birer yem bitkisi olmayıp mera bitkisi olarak bilinirler.

Botanik bakımdan yem bitkileri, genelde üç grupta toplanmaktadır. Bunlar Buğdaygiller (Poaceae=Gramineae), Baklagiller (Fabaceae=Leguminosae) ve diğer familyalara bağlı yem bitkileridir.

Diğer familyalardan bilinen yem bitkileri;

• Ispanakgiller (Chenopodiaceae) familyası,
• Şemsiye Çiçekliler (Umbelliferae) familyası,
• Bileşikgiller (Compositae) familyası,
• Kabakgiller (Cucurbitaceae) familyası,
• Gülgiller (Rosaceae) familyası,
• Bileşikgiller (Compositae) familyası,
• Ballıbabagiller (Labiate) familyasıdır.

Yıllık büyüme ve gelişmelerinin büyük kısmını yılın serin aylarında yapan yem bitkilerine Serin Mevsim yem bitkileri adı verilir.

Serin mevsim yem bitkilerinden önemlileri şunlardır:

• Trifolium pratense - Çayır üçgülü
• Trifolium repens - Ak üçgül
• Trifolium incarnatum - Kırmızı üçgül
• Vicia villosa - Tüylü fiğ
• Vicia narbonensis - Koca fiğ
• Vicia sativa - Yaygın fiğ (bazı formları)
• Medicago sativa - Yonca
• Onobrychis sativa - Korunga
• Pisum arvense - Yem bezelyesi
• Agropyron cristatum - Otlak ayrığı
• Agropyron intermedium - Mavi ayrık
• Agropyron elongatum - Yüksek otlak ayrığı
• Bromus inermis - Kılçıksız brom
• Dactylis glomerata - Domuz ayrığı
• Phleum pratense - Çayır kelpkuyruğu
• Poa pratensis - Çayır salkımotu
• Alopecurus pratensis - Çayır tilkikuyruğu

Sıcak mevsim yem bitkilerinden önemlileri şunlardır:

• Glycine max - Soya fasulyesi
• Vigna sinensis - Yem börülcesi
• Lupinus sp. - Acı bakla türleri
• Andropogon ischaemum - Sarı sakalotu
• Andropogon gryllus - Yeşil sakalotu
• Cynodon dactylon - Köpek dişi
• Panicum sp. -Darı türleri
• Setaria italica - Cindarı
• Sorghum sudanense - Sudanotu
• Sorghum vulgare - Kocadarı

Yem bitkileri ömürleri bakımından;

1. Tek yıllık bitkiler
   1. Kışlık tek yıllık bitkiler
   2. Yazlık tek yıllık bitkiler
2. İki yıllık bitkiler
3. Çok yıllık bitkiler olmak üzere üçe ayrılırlar.

Tek yıllık yem bitkilerinden olanlar şunlardır:

• Vicia sp. - Fiğ türleri
• Pisum arvense - Yem bezelyesi
• Glycine max - Soya fasulyesi
• Vigna sinensis - Yem börülcesi
• Setaria italica - Cindarı
• Sorghum sudanense - Sudanotu
• Sorghum vulgare - Kocadarı

İki yıllık yem bitkileri şunlardır:

• Melilotus alba - Ak taşyoncası
• Melilotus officinalis - Sarı taşyoncası
• Lolium italicum - İtalyan çimi
• Beta vulgaris ssp. crassa-Hayvan pancarı

Çok yıllık yem bitkileri şunlardır:

• Agropyron sp. - Ayrık türleri
• Bromus inermis - Kılçıksız brom
• Dactylis glomerata - Domuz ayrığı
• Phleum pratense - Çayır kelp kuyruğu
• Poa pratensis - Çayır salkımotu
• Alopecurus pratensis - Çayır tilki kuyruğu
• Phalaris tuberosa - Yumrulu kanyaş
• Festuca arundinacea - Kamışsı yumak
• Festuca ovina - Koyun yumağı
• Medicago sativa - Yonca
• Onobrychis sativa - Korunga
• Trifolium pratense - Çayır üçgülü
• Trifolium repens - Ak üçgül
• Lotus corniculatus - Sarıçiçekli gazalboynuz

Yararlanma şekli yönünden yem bitkileri farklı gruplarda yer alırlar. Bunlar:

• Kuru ot bitkileri
• Yeşil yem bitkileri
• Dane yem bitkileri
• Yeşil gübre bitkileri
• Silaj bitkileri
• Yumru yem bitkileridir.

Yem bitkileri ana kültür bitkisi ve ara ziraati olmak üzere iki şekilde yetiştirilebilirler.

İklim koşullarına bağlı olarak yapılan ara ziraati çeşitli şekillerde uygulanmaktadır. Bunlar:

• Yazlık veya kışlık tahıllarla birlikte bir alt bitki şeklinde yem bitkisi ekimi,
• Tahıllar veya diğer kültür bitkilerinin anızına yem bitkisi ekimi,
• İlk ürün kaldırıldıktan sonra anızın bozulup, sonbaharda yem bitkisi ekilmesi.

Ara ziraati olarak yem bitkisi yetiştiriciliğini etkileyen en önemli faktör çevre şartlarıdır. Ekim yapılacak bölgede, yağış ve sıcaklık yılda birkaç ürün almaya yeterli derecede olmalı veya sulama imkanı bulunmalıdır. Bitkilerin besin maddeleri ihtiyaçları da gübreleme yoluyla karşılanmalıdır.

Sert tohum, tohum kabuğunun sert olması nedeniyle, tohumun normal sıcaklık ve nemde çimlenememesi durumudur.

Küçük tohumlu yem bitkilerinin ekilebileceği en iyi tohum yatağının özellikleri şunlardır:

• Toprak iyice ufalanmış olmalıdır;
• Ufalanan toprak bastırılmalıdır;
• Tohum yatağı besleyici olmalıdır;
• Tohum yatağı yabancı otlardan arınmış olmalıdır;
• Tohum yatağı erozyondan korunmuş olmalıdır.

Yem bitkileri ilkbaharda yazlık olarak ekilecekse, tarla sonbaharda derince sürülür ve bırakılır. Tohum yatağı ilkbaharda hazırlanır. Ekim sonbaharda güzlük veya kışlık olarak yapılacaksa ilk sürüm işi ilkbaharda yapılır. Bu mevsimde tarlada ürün bulunuyorsa bu kaldırıldıktan sonra anız bozulur. Bu durumda tohum yatağı ikilemek, diskaro ve merdane çekilmek suretiyle sonbaharda ekimden önce tohum yatağı hazırlanır.

İlkbaharda yazlık olarak ekilen yem bitkisi tohumlarından meydana gelecek fideler, yaz mevsimine kuvvetli bir kök sistemi oluşturamadan girerlerse, yaz kuraklarından zarar görürler. Bu nedenle yaz mevsiminin normal sıcaklığın üstünde olduğu ve kuraklığın erken geldiği yıllarda, bu şekildeki fide kaybı çok fazla olabilir. Aynı şekilde sonbaharda ekimde geç kalınırsa, fideler kışa dayanacak kadar büyüme ve gelişme yapamazlar. Bu fidelerin de kış soğuklarından zarar görme tehlikesi vardır. Bunun için yem bitkileri ister kışlık, isterse yazlık olarak ekilsinler, ekimin mümkün olduğu kadar erken yapılmasında yarar vardır. Erken ekim yapmayı gerektiren diğer bir neden de bazı yem bitkisi tohumlarının en uygun koşullar altında bile normal çimlenme sürelerinin uzun olmasıdır.

Dekara ekilecek tohum miktarı yani ekim oranı tohumun büyüklüğüne bağlı olarak değişir.

küçük tohumlara sahip yem bitkisi tohumlarının ekimi için özel mibzerlere ihtiyaç vardır. Ayrıca ekim yapacak mibzerin baskılı ayaklara sahip olması gerekir. Çünkü tohumlar genelde küçük olduğundan tohumun toprakla temasının sağlanması için, toprağın bastırılması gerekir.

Sıra aralığı yem bitkileri ekiminde önemli rol oynar. Sıra aralığının faydalarını şu şekilde açıklayabiliriz:

• Toprak neminden faydalanma oranı yükselir.
• Bitkiler daha uzun ömürlü olurlar.
• Ekimde daha az tohum kullanılır. Böylece tohumluk masrafı azalır. Çünkü yem bitkisi tohumları genellikle pahalıdır.
• Minimum miktardaki gübreden, maksimum fayda sağlanır.
• Yabancı ot mücadelesi kolaylaşır.
• Daha fazla, daha temiz, daha kaliteli tohum elde edilir.

Yem bitkileri fazla bakıma ihtiyaç göstermeyen bitkilerdir. Bakım yönünden en önemli sorun yabancı ot mücadelesidir. Yabancı ot mücadelesinin en etkin yolu tohum yatağı hazırlarken yabancı otların bir süre gelişmesini teşvik etmek, sonradan sürüp yok etmektir. Çünkü mekanik ve kimyasal yabancı ot savaşı yöntemleri yem bitkileri yetiştiriciliğinde zor ve pahalı olmaktadır. Fide çıkışından sonra yabancı otlar tarlada fazla bulunuyorsa biçim yapılmalıdır. Yabancı otlar tek yıllık iseler, çiçek açıp tohum bağlamadan önce çayır makinası ile biçilmelidir. Çok yıllıklarda ise, tomurcuklanma ve ilk çiçeklerin görüldüğü devrede biçim yapılırsa, yabancı otların gelişmeleri önlenir ve bu işleme dayanamayan yabancı otların çoğu ölür.

Buğdaygil yem bitkileri ot amacı ile yetiştirildiklerinde genellikle başaklanma ile çiçeklenme arasındaki bir devrede biçilirler. Bu devrede bitkiler vejetatif büyümelerinin büyük bir kısmını tamamlamışlardır. Aynı zamanda yemin besleme değeri de oldukça iyi durumdadır. Bu devrede buğdaygil yem bitkilerinden ideal ot verimi alınır. Eğer bu devre geciktirilecek olursa yem veriminin artmasına karşılık yemin kalitesi düşecektir. Olgunlaştıkça sapları ve yaprakları sertleşen buğdaygil yem bitkilerinden besleme değeri düşük ot elde edilecektir. Çünkü bu devreden sonra selüloz miktarı artmış olacaktır.

Baklagil yem bitkilerinde ise ot için hasat zamanı genellikle çiçeklenme zamanıdır. Baklagiller de bu devrede biçilirlerse yüksek kaliteli yem verirler.

Son yıllarda kurutma işlemi yüksek ısı altında hızlı bir şekilde yapılmaktadır. Yapay kurutma denilen bu yöntemde bitkiler, özellikle fazla su içeren baklagil yem bitkileri hızlı bir şekilde kurutulup, parçalanarak un haline getirilir. Bunlar daha sonra ya bu şekilde saklanır veya istenilen büyüklükte sıkıştırılmış yem haline getirilip depolanırlar.

Ekimden sonra fazla yağış alan tarlalarda, toprak yüzeyinde kalın bir kaymak tabakası oluşur. Yem bitkilerinin tohumları ise genellikle küçük oldukları için bu kaymak tabakasını kırıp toprak yüzeyine çıkamazlar. Bu nedenle böyle küçük tohumlu yem bitkileri kaymak tabakasını kırabilen arpa gibi bazı bitkilerle beraber ekilirler. Arpa ve küçük tohumlu yem bitkileri aynı sıraya ekildiklerinde, kaymak tabakasını kolayca kıran arpa fideleri, yem bitkisi fidelerinin toprak yüzeyine çıkmalarına yardımcı olurlar.

Yem bitkilerini fide devrelerinde su ve rüzgâr erozyonuna karşı koruyan bitkilere “Koruyucu Bitkiler” adı verilir.