Engelli bireylerin sağlıklarının korunması ve sürdürülmesinde rol oynayan kişisel faktörler, bireyin kendisine ait özelliklerdir ve kişinin mevcut sağlık durumundan ya da hastalığından bağımsızdır. Yaş, ırk, eşlik eden diğer sağlık problemleri, yaşam şekli, eğitim düzeyi ve karakteri kişisel faktörlere örnektir.

Engelli bireylerin sağlıklarının korunması ve sürdürülmesinde rol oynayan çevresel faktörler, kişinin yaşadığı fiziksel, sosyal ve tutumsal ortamı içine alır. Değişik çevreler hastanın sağlığı üzerinde değişik etkiler yaratabilir. Çevresel faktörler, bireysel ve sosyal faktörler olmak üzere ikiye ayrılır. Kişinin yaşadığı ev, çalıştığı iş yeri veya okulu, ailesinin, arkadaşlarının davranış ve tutumları bireysel çevresini oluşturur. Bireysel çevrenin yanı sıra, sosyal çevre de kişinin sağlığını devam ettirmesinde oldukça önemlidir. Sosyal çevre içerisinde bireyi etkileyen resmi ya da resmi olmayan sosyal yapılar yer alır. Bu yapılar arasında iş ile ilişkili örgütler, sivil toplum kuruluşları, kanunlar, devlet kurumları, sosyal ağlar, resmi ya da resmi olmayan kurallar, inançlar, değerler ve ideolojiler yer alır.

Birincil koruma, belirli bir hastalık için potansiyel olarak risk altında olan sağlıklı bireylere odaklanır. Hedef, kişinin sağlığını korumak ve hastalık oluşumunu engellemektir. Sağlıklı gıdalarla beslenen ve fiziksel aktivite düzeyi iyi olan insanlarda; şişmanlık, şeker hastalığı ve kalp hastalığı görülme riski daha düşüktür. Bu tür hastalıklar oluşmadan, risk taşıyan bireyler sağlıklı alışkanlıklara yönlendirilerek hastalıkların ortaya çıkması engellenebilir.

İkincil koruma, hastalığın erken dönemde tespit ve tedavi edilmesini içerir. Bu hastalıklar genellikle düzenli olarak yapılan sağlık taramaları ile ortaya çıkarılır. Bu sayede hastalıkların zarar verici etkilerinin ve bu hastalıklara ek olarak gelişebilecek sağlık problemlerinin azaltılması ya da önlenmesi hedeflenir. Örneğin yüksek tansiyon, inme (felç) için bir risk faktörüdür. Yüksek tansiyonu olan kişilerin erken dönemde tespit edilmesi, ilaçlarla tansiyonunun kontrol altında tutulması, egzersiz yapmaları ve sağlıklı beslenmeleri için yönlendirilmesi inme geçirme riskini azaltır.

Üçüncül koruma, daha önceden var olan bir hastalığın ilerlemesini ve ortaya çıkaracağı zararların azaltılmasını hedefler. Üçüncül korumada, kişi zaten hastadır ve temel hedef hastalığın daha fazla zarar vermesini önlemek ve fonksiyonelliği mümkün olduğu kadar arttırmaktır. Örneğin eklem romatizması olan bir hastaya, eklemlerini nasıl koruyacağını öğretmek, eklemlerde oluşabilecek daha ileri hasarlara karşı koruyucudur.

‘Engelliler ve Sağlıklı İnsanlar 2020’’ye göre engelli bireyler ve toplumun diğer üyeleri arasında sağlık alanındaki eşitsizliğin kaldırılması için verilen öneriler aşağıda maddeler hâlinde verilmiştir:

• Toplumların ulaşılabilir olması konusunda cesaretlendirilmesi,
• Toplum yaşamının özendirilmesi,
• Çevredeki engellerin kaldırılması,
• Engelli bireylere uygun sağlık hizmetlerinin sağlanması,
• Eğitim ve iş fırsatlarının verilmesi,
• Sosyal katılımın geliştirilmesi,
• Gerekli teknoloji ve yardım araçlarına ulaşımın sağlanması,
• Engelli bireylerin, halk sağlığı veri toplama çalışmalarına dahil edilmesi,
• Engelli bireylerin sağlığı sürdürme faaliyetlerine dahil edilmesi,
• Sağlık çalışanlarının engellilik ile ilgili bilgi düzeylerinin geliştirmesi için eğitim olanaklarının arttırılması.

Sağlık davranışları; sağlığın korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi ile ilgili davranış kalıpları, eylemler ve alışkanlıklar olarak tanımlanmaktadır. Sağlık davranışlarını tanımlarken, sağlığı bozan ve iyileştiren davranışları birbirinden ayırmak gerekir. Sağlığı bozan davranışların, sağlık üzerinde olumsuz etkileri vardır. Bu davranışlar arasında, sigara kullanımı, aşırı alkol tüketimi ve hatalı beslenme alışkanlıkları yer alır. Bunun tersine, sağlığı destekleyen ve iyileştiren davranışlar, sağlık üzerine olan yararlı etkileri nedeniyle kişileri hastalıklardan koruyup, iyi olma hâlinin devam ettirilmesine yardımcı olurlar. Bu davranışlar arasında egzersiz yapmak, dengeli beslenmek, stresi azaltmak, yeterli miktarda su içmek, günde en az dokuz saat uyumak, temizliğe dikkat etmek, cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı önlem almak, aile ve sosyal çevre ile iyi ilişkiler kurmak yer alır.

Fiziksel aktivitenin yararları aşağıda sıralanmıştır:

• Erken ölüm riskini azaltır.
• Koroner arter hastalığı riskini azaltır.
• İnme riskini azaltır.
• Yüksek tansiyon riskini azaltır.
• Kan lipid profilini düzenler.
• Tip 2 diyabet riskini azaltır.
• Metabolik sendrom riskini azaltır.
• Kolon, meme ve akciğer kanseri riskini azaltır.
• Kilo kontrolüne yardım eder ve obeziteyi engeller.
• Fiziksel uygunluğu geliştirir.
• Düşmeleri önler.
• Kalça kırık riskini azaltır.
• Depresyonu azaltır.
• Kemik yoğunluğunu arttırır.
• Uyku kalitesini geliştirir.

Engelli bireylerin sağlıksız beslenmeleri ve fiziksel aktivite düzeylerinin az olmasına etki eden faktörler aşağıda sıralanmıştır:

• Sağlıklı yiyecek seçeneğinin olmaması
• Çiğneme ve yutma problemleri
• Kilo alımına ya da iştahta değişikliklere neden olan ilaçlar
• Kişinin egzersiz yapmasına engel olan kişisel ve çevresel koşullar
• Ekonomik zorluklar
• Aile ve sosyal desteğin yetersiz olması

WHO (Dünya Sağlık Örgütü) ’nun beslenme ile ilgili önerileri aşağıda yer almaktadır:

• Mümkünse mevsiminde ve çiğ olarak, günde en az 400 gram sebze ve meyve tüketin.
• Diyetinizde bakliyatlara ve ceviz, badem gibi gıdalara yer verin.
• Toplam enerjinin %10’undan azını rafine şekerlerden alın.
• Toplam enerjinin %30’undan azını yağlardan alın. Doymuş yağlara oranla doymamış yağları tercih edin.
• Günlük tuz tüketimini 5 gramın altına indirin.
• Paketli gıdalardan mümkün olduğunca kaçının.
• Yeterli miktarda sıvı tüketin.

Engelli bireylerdeki madde bağımlılığının oranı genel populasyondan 2-4 kat daha fazladır. En fazla kullanılan maddeler sigara ve alkoldür. Sigara ve alkol kullanımı kronik pek çok hastalığa ve erken ölümlere yol açan, engellenebilir bir risk faktörüdür. Madde bağımlılığı, engelli bireylerin kronik hastalıklara yakalanma ihtimalini arttırmasının yanı sıra, tıbbi bakımlarını da olumsuz yönde etkiler. Özellikle alkol kullanan engelli bireylerin doktorlar tarafından verilen sağlık önerilerine uyma ihtimalleri oldukça zayıftır. Birçok ilaç alkol ile etkileşime girdiği için engelli bireyler ihtiyaç duysa da reçete edilemez. Örneğin; ağrı kesicilerle beraber alkol kullanımı, solunum hızını yavaşlatarak hayati bir risk oluşturabilir. Madde kullanımı var olan sağlık koşullarını daha da kötü bir hale getirebilir. Örneğin; omurilik yaralanması geçiren bir kişinin, mesane infeksiyonuna yakalanma ihtimali oldukça fazladır. Alkol kullanımı, mesaneyi daha fazla tahriş ederek infeksiyon riskini arttırır. Sağlığa olumsuz etkilerinden dolayı sigara ve alkol bağımlılığının tedavi edilmesi şarttır. Bu aşamada, madde bağımlılığına yol açan fiziksel, duygusal ve sosyal tetikleyicilerin belirlenmesi önem taşır.

Engelli bireylerin stres düzeylerinin toplumun kalan bölümü ile karşılaştırıldığında daha fazla olduğu bilinmektedir. Bu da engelli bireylerde, stresle ilişkili hastalıkların görülme riskini arttırır. Engelli bireylerin stresle başa çıkma yeteneklerinin geliştirilmesi, gevşeme tekniklerinin öğretilmesi, fiziksel aktivite düzeyinin arttırılması ve sosyal desteğin sağlanması bu hastalıkların önlenmesinde büyük önem taşır.

Engelli bireylerin, güvenliğini geliştirmeyi hedefleyen uygulamalar iki noktaya odaklanır:

• Potansiyel olarak zararlı etmenlerin belirlenmesi ya da tahmin edilmesi ile önceden önlem alınması
• Kişinin çevresinde bulunan ve kendisine zarar verebilecek etmenlerden nasıl korunacağının öğretilmesi

İnsanlarda güvenlik becerilerinin gelişimi;

• Yaş ve gelişim,
• Yaşam şekli,
• Hareketlilik düzeyi ve sağlık koşulları,
• Duyusal-algısal değişiklikler,
• Kognitif farkındalık,
• Duygusal durum,
• İletişim becerileri ve güvenlik farkındalığı gibi çok sayıdaki faktörden etkilenir.

Haşlanma sıcak su veya su buharı nedeniyle oluşan yanıklardır. Yanıklar termal, kimyasal, elektriksel veya radyoaktif etmenlere bağlı olarak oluşabilir. Yanıklar en çok duyu bozukluğu olan engelli bireyler için bir risk faktörüdür.

Düşmeler her yaş grubunda görülebilir ancak bebekler, yaşlılar ve engelli bireyler düşme ve ciddi yaralanmaya daha yatkındır. Düşmelerin büyük bir kısmı evde meydana gelir. Düşme sonucunda ortaya çıkacak düşme korkusu, bireylerin fiziksel aktivitelerini sınırlandırmalarına neden olarak, hareketsizlik nedeniyle oluşan hastalıkların görülme ihtimalini arttırabilir. Fiziksel engele sahip bireylerin sağlık personeli ile görüşüp düşme risklerini belirlemeleri önem taşır. Evdeki kaza ve yaralanmaları azaltmak ve evi daha güvenli bir hâle getirmek için gerekli düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Zeminde takılıp düşebilecekleri eşik ve kilimlerin kaldırılması ya da küvet ve tuvaletin yanına tutunabilecekleri tutamakların yerleştirilmesi buna örnektir.

Boğulma, solunumun kesintiye uğraması nedeniyle oluşan oksijen yetersizliğine bağlı olarak meydana gelir. Özellikle yemek yerken, yutma problemi olan hastalar için yaşamı tehdit eden ciddi bir risk faktörüdür. Bu nedenle engellinin bakımını yürüten kişinin Heimlich manevrası ile ilgili bilgi sahibi olması gerekir.

Engelli bireyler, fiziksel yetersizlikleri, yargılama becerilerinin zayıf olması ve toplumsal becerilerindeki eksiklikler nedeniyle sömürülmeye karşı daha açık ve savunmasızdırlar. Bu nedenle şiddet ve istismara engelli olmayan bireylere göre daha fazla maruz kalırlar. Buna ‘zorbalık’ denir. Engelli bireylerin zorbalıkla en sık karşılaştıkları yerler hastane ve evleridir. Zorbalık uygulayan kişiler, aile üyeleri, bakıcılar, arkadaşlar, sağlık çalışanları, öğretmenler, suçlular ya da tanımadığı kişiler olabilir. Engelli bireylerin en sık karşılaştığı durumlar aşağıda açıklanmıştır:

• Fiziksel şiddet
• Cinsel istismar dahil her tür cinsel şiddet
• Duygusal istismar, sözlü saldırılar veya aşağılama
• Tıbbi bakım da dahil olmak üzere günlük yaşam içindeki kişisel ihtiyaçların ihmal edilmesi

Engelli bireyin güvenliğini riske atan bu tür durumlara yönelik eğitilmesi ve nereden yardım alacaklarının öğretilmesi büyük bir önem taşır.

Engelli bireylerin iş yeri güvenliğinin sağlanması önemli bir unsurdur. Engelli çalışanlar, aynı işi yapan diğer çalışanlarla benzer risklere maruz kalırlar. Ancak engelli bireyler mevcut durumlarından dolayı ek risklerle de karşı karşıya kalabilirler. Ülkemizde, 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesine göre 50 ve üzerinde işçi çalıştıran iş yerlerine engelli birey çalıştırma zorunluluğu getirilmiştir. Bu doğrultuda hazırlanan İş Sağlığı ve Güvenliği mevzuatı işverenlerin, iş yerlerinde risk değerlendirmesi yapmasını veya yaptırmasını ve bu risk değerlendirmelerinin sonucunda gerekli önleyici tedbirleri almasını zorunlu kılmaktadır. Risk değerlendirmesi, iş yerinde alınan tedbirlerin yeterli olup olmadığını belirler ve eğer yeterli değilse neler yapılması gerektiğinin araştırılması için insanlara zarar verebilecek unsurların detaylı bir şekilde incelenmesini içerir.

Engelli bireylerin güvenliklerinin devam ettirilmesi, bazı önleyici tedbirlerin alınmasına ve acil durum planlarının yapılmasına bağlıdır. Engellilerin özellikle yangın, doğal afet gibi durumlarda veya trafik kazalarında ne yapacaklarını bilmeleri, ciddi yaralanma ve ölüm riskini önemli bir ölçüde azaltmaktadır. Ciddi anlamda öğrenme güçlüğü olan engelli bireylerin dışında kalan tüm engellilerin ilk yardım becerileri geliştirilmelidir. İhtiyaç duyulan durumlarda, temel ilk yardım tekniklerini uygulayabilmeleri için gerekli eğitim verilmelidir. Acil durumlarda arayacakları telefon numaralarının öğretilmesi önemlidir.