Arabuluculuk bireylere birbirlerine şiddet uygulamadan bir çözüm bulma seçeneği sunar. Ayrıca, arabuluculuk taraflara istemedikleri bir çözüme razı olmanın dışında bir anlaşma zemini sunar. Böylece, sürecin sonunda her iki taraf da kazanmış olmanın huzurunu yaşar.

En yalın haliyle arabuluculuk, çatışma içinde bulunan tarafların anlaşmazlıklarının çözülmesi ve isteklerinin karşılanması için üçüncü kişi aracılığıyla yürütülen anlaşma sürecidir. Bir başka tanıma göre arabuluculuk, uyuşmazlık halindeki tarafları, durumu değerlendirebilmeleri amacıyla bir araya getirmeye çalışan, tarafların uzlaşmasını veya birbirlerini anlamalarını sağlamak için taraflar arasındaki iletişimi kolaylaştıran, yansız bir üçüncü kişinin katılımıyla yürütülen bir çatışma çözme yöntemidir.

Arabuluculuğu, taraflar ve sonuçları açısından ele alan başka bir tanıma göre de arabuluculuk, iki veya daha fazla kişi veya grup arasında oluşan farklılık ve çatışmayı mahkeme dışı yöntemlerle çözmeye ve taraflar arasında anlaşma sağlamaya yönelik, arabulucu olarak adlandırılan tarafsız bir üçüncü kişi yardımı ile yürütülen gönüllü, kabul edilebilir, bağlayıcılığı olmayan çatışma çözme sürecidir.

Arabuluculuğun müzakereye alternatif olarak görüldüğü anlayışa göre, karmaşanın fazla ve yoğun olduğu durumlarda, uzun süreli ve çözülmesi zor çatışma durumlarında ve tarafların farklı güç düzeylerine sahip olduğu anlaşmazlıklarda arabuluculuk yönteminin kullanılmasının daha etkili olacağı vurgulanmaktadır.

Son yıllarda tüm dünyada yaygınlaşan arabuluculuk; boşanma, adli vakalar, uluslararası ilişkiler, ticari ilişkiler, eğitim kurumları, sigorta hizmetleri, sosyal ilişkiler, iş ilişkileri ve örgüt yönetimi alanlarında sıklıkla kullanılmaktadır.

Arabuluculuğun Türkiye’de kullanılmasına ilişkin yapılan çalışmaların temeli “Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu Tasarısı” ile 2008 yılında atılmıştır. Tasarı daha sonra 7 Haziran 2012’de yasalaştırılmıştır.

Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Yasası’nın gerekçeleri olarak, Birleşmiş Milletler’in Milletlerarası Ticari Arabuluculuğa İlişkin Model Kanunu ile ülkeleri ticari ilişkilerde arabuluculuk sistemini kullanmaya yönlendirmesi; Avrupa Birliği ile ilişkiler çerçevesinde Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin, Hukuk ve Ticarî Uyuşmazlıklarda Arabuluculuğun Belirli Yönlerine İlişkin Direktif Tasarısı’nın gereklerinin yerine getirilmesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin “adalete erişim” hakkını güvence altına alması ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Türkiye’de arabuluculuk sisteminin uygulanmasına yönelik kararlar vermesi ve Türkiye’yi çeşitli davalarda arabuluculuk sistemin uygulamaması nedeniyle tazminat ödemeye mahkûm etmesi sıralanabilir.

Örgüt ve yönetim alanında gerçekleştirilen arabuluculuğa işyeri arabuluculuğu da denilmektedir. İşyeri arabuluculuğu, iş yaşamında örgütsel sosyalleşme ve uyumun sağlanmasında; örgütlerin değişik kademelerinde çalışanlar arasındaki çatışmaları çözmede; farklı örgütlerin birleşmeleri sonucunda oluşan örgüt ilke ve anlayış farklılıklarının doğuracağı çatışmaların aşılmasında; uluslararası boyutta faaliyet gösteren örgütlerdeki kültür çatışmalarını önlemede sıklıkla başvurulan bir yöntemdir.

İşyeri arabuluculuğu özellikle zaman ve maliyet konusunda yüksek düzeyde yarar sağlayan, göreve ilişkin kişilerarası çatışmaların çözümünde etkili olabilecek bir yöntemdir. İşyeri arabuluculuğu ayrıca iş çevresinin daha arkadaşça ve daha az stresli bir ortam olmasına katkı sağlar. Çalışanları kendi çözümlerine ulaşacak şekilde yetkilendirmek, üst yöneticilerin sorumluluklarını azaltarak önceliklerine yönelmelerine olanak sağlar. İşyeri arabuluculuğu iyileştirici olduğu kadar gelecekteki anlaşmazlıkları da önleme özelliğine sahiptir. İşyeri arabuluculuğu örgütün sürekli büyümesi ve bireysel gelişim için bir araç niteliği taşır.

Akran arabuluculuğunun yararları şu şekilde sıralanmaktadır: • Arabuluculuk becerileri, bireylerin farklı ortamlarda karşılaşabilecekleri çatışma durumlarını çözmede etkilidir. • Arabuluculuk becerileri, bireyin sağlıklı gelişimini destekler ve benlik saygısını artırır. • Arabuluculuk becerileri, bireyin kendisini, kontrol yeteneklerini güçlendirir, özgüvenlerini, iletişim becerilerini artırır, böylece olaylara sağlıklı bakmalarını sağlar. • Arabuluculuk becerileri güvenli bir ortam oluşmasını sağlar ve disiplin olaylarını azaltır. • Arabuluculuk becerileri bireyin özgüvenini geliştirerek okul başarısını artırır.

Arabuluculuk politik anlamda uluslararası ilişkilerde diplomatların sıcak savaş ile ülkeler arasındaki askeri, siyasi veya ekonomik anlaşmazlıkları önlemek için de kullandıkları yöntemdir. Özellikle son yıllarda Ortadoğu, Afrika ve Avrupa’da bazı ülkelerin siyasi olarak yeniden yapılanmaları sürecinde buna ilişkin pek çok örnekle karşılaşmak olanaklıdır.

Arabuluculuk süreci, arabuluculuğun etik ve mesleki ilkelerini yansıtan ilkeler çerçevesinde tanımlanır. Bu ilkeler; 97 • Arabulucunun tarafsızlığı, • Arabuluculuğa tarafların gönüllülüğü (çünkü arabulucu tarafları zorlamak veya bir sonucu dayatmak için herhangi bir güce sahip değildir), • Taraflar ve arabulucu arasında güvene dayalı ilişki, • Sürecin esnekliği şeklinde özetlenebilir.

Arabuluculuk yöntemine ilişkin açık ve net bir şekilde vurgulanan konuların başında sürece tarafların gönüllülük temeli çerçevesinde katılmalarının zorunlu olması gelmektedir. Arabuluculuk, tarafların kontrolü ve arabulucunun otoritesi ilkesi çerçevesinde, tarafların kendi kararlarını verme otoritesine saygı duymayı ön plana çıkarır.

Arabuluculuk sürecinin temel varsayımlarından biri, tarafların kendi kararlarını verme ve anlaşmalarının mimarı olma yeterliklerine sahip olmasıdır. Tarafların gönüllülük düzeyi, olayların karmaşıklığı, çatışmanın zorlukları ve arabuluculuk sürecinin öngörülemez dinamikleri, bu ilkelerin süreçte uygulanmasını zorlaştırarak arabulucunun sorumluluğunu ağırlaştırır.

Arabuluculuk, çatışmaları ele alma yöntemi ve kullandığı çatışma çözme stratejileri doğrultusunda diğer çatışma çözme yöntemlerine göre farklı özellikler sergilemektedir.

Arabuluculuk basit bir süreçtir. Arabuluculukta yansız üçüncü bir kişi anlaşmazlık içinde olan taraflara karşılıklı kabul edilebilir çözüme ulaşmaları için yardım eder. Arabuluculuk yönteminde, arabulucu bir hâkim ya da avukat olarak hareket etmez. Hukuk sisteminin karmaşık kuralları uygulanmaz.

Arabuluculuk yaratıcı bir süreçtir. Taraflar üçüncü kişilerin bakış açıları doğrultusunda yargılanmalarından daha çok kendi bakış açıları doğrultusunda tatmin edici ve etkili bir çözüm üretmede özgürdürler. Arabulucu süreçte tarafların orjinal ve yaratıcı düşünceler üretmesini sağlayacak yöntem ve teknikleri kullanır. 

Arabuluculuk kapsamlı bir süreçtir. Her bir aşaması özel olarak planlanması gereken, sosyal, kültürel, psikolojik, hukuk gibi pek çok disiplini barındıran bir süreçtir.

Arabuluculuk esnek bir süreçtir. Arabuluculuk her bir olayda arabulucu ve anlaşmazlık içindeki taraflarca yeniden tanımlanır ve tasarımlanır. Bu esneklik, arabuluculuğun güçlü yanlarından biridir. 

Öze Dönük Arabuluculuk: Bu stratejide arabulucu kendini tamamen anlaşmazlığa ve sonraki etkinliklere odaklar. Öze dönük arabuluculuk stratejilerinde, taraflarca kabul edilmek çok 99 önemlidir. Arabulucunun bunu sağlaması büyük ölçüde sürece çok iyi hazırlanmasına ve tarafsızlık, eşitlik ve güven duygularını oluşturmasına bağlıdır.

Ortama Dönük Arabuluculuk: Bu stratejide temel amaç, anlaşmazlığın çözümü için uygun bir ortam yaratmaktır. Kolaylaştırıcı olarak iletişimin geliştirilmesi, normların ortaya konulması, tarafların görüşme süreci için eğitilmesi, gizliliğin korunması gibi konular uygun bir arabuluculuk ortamının öncelikli koşullarıdır.

Kişilere Yönelik Arabuluculuk: Bu stratejide arabulucu doğrudan anlaşmazlığın taraflarına odaklanarak, tarafların görüş, istek, duygu ve çıkarlarının neler olduğunu ortaya çıkarmaya çalışır. Arabuluculuk sürecinde anlaşmazlıkların çözümüne odaklanmak, bu stratejinin temelini oluşturmaktadır. Arabulucu, bu stratejide sonuca ya da anlaşmayı sağlamaya yöneldiği için diğer stratejilere göre daha çok yönlendirici ve ısrarcı olma eğilimi sergileyebilmektedir.

İş/Görev Yönelimli Arabuluculuk Tarzı: Bu arabuluculuk tarzı, sonuca odaklanır ve yönlendirme taktiklerinin özgürce kullanılmasını öngörür. Böyle bir arabuluculuk tarzı iş/görev yönelimli liderlik veya yöneticilik anlayışı ile ilişkilendirilebilir. İş yönelimli davranışta, uygun arabuluculuk süreçlerinin kullanılması ve anlaşmanın başarısı için tarafların dikkatli denetimine ağırlık verilmektedir. Bu tarzda arabulucu, tarafların her birinin hangi işleri, ne zaman, nerede yapacağını, sürecin nasıl işleyeceğini ve tarafların nasıl katılımda bulunacağını belirtmektedir. Arabulucu büyük ölçüde görev ve sonuç odaklı bir yaklaşım içindedir. Tarafların yetenekleri konusunda şüphecidir ve çözüme ulaşma sürecinde kendi rolünü en üstte tutar. Genellikle kutuplaşmanın yoğun ve zamanın sınırlı olduğu çatışmaların çözümünde kullanılır. İş/görev yönelimli tarzın iki alt boyutu bulunmaktadır; ne derse desin anlaşma isteyen, eşitlikçi ve esas sorumluluğu taraflarda gören “anlaşma yönelimli” tarz ve anlaşmadan çok sorunun çözümünü isteyen ve çözümün asıl sorumluluğunu arabulucuda gören “problem çözme yönelimli” tarzdır.

Sosyo-Duygusal Arabuluculuk Tarzı: Bu arabuluculuk tarzı ise asıl konudan çok iletişimi geliştirmek ve altta yatan duygu ve nedenleri ortaya çıkarmaya odaklanır. Böyle bir arabuluculuk anlayışı insan/ilişki yönelimli liderlik davranışı ile bütünleştirilebilir. İlişki davranışı liderin kendisi ile grup üyeleri arasındaki kişisel ilişkileri haberleşme kanallarını açarak, sorumluluk devrederek ve böylece astlara kendi güçlerini kullanma olanağı vererek sürdürebildiği, karşılıklı güven, arkadaşlık ve sosyo-duygusal destek sağlamaya çalıştığı davranışların toplamından oluşmaktadır. Tarafların kendilerinin çözüme gideceği konusunda iyimserdir. Temel odak noktası, kısa dönemli çözümlerden çok, uzun dönemli çözümlerdir.

Kolaylaştırıcı Arabuluculuk Tarzı: Kolaylaştırıcı arabulucu, müzakerenin hızını ayarlayıp, seçenekleri ortaya çıkarırken tartışmaları yürütme, tarafları teşvik etme, koçluk yapma ve öneriler geliştirerek arabuluculuk sürecinde taraflara yardım etmeye yönelik teknikler kullanır. Arabulucu süreçte bu teknikleri kullanarak soruna odaklanmayı sağlar ve daha açık bir iletişim ortamı geliştirir; böylece duyguların üstesinden gelmeyi ve güven ortamı sağlamayı başarır. Süreç boyunca arabuluculukta yer alan herkes karşılıklı kazanımlar sağlayacak ortak noktalara odaklanır. Arabulucu tarafların kendi başlarına ulaşamayacağı seçenekler geliştirir. Çünkü taraflar çoğu kez anlaşmazlık durumunda kendi bakış açılarından çıkamayarak değişmez, katı 100 tutumlar sergilerler. Arabulucu, taraflara kendi düşüncelerini dayatmak yerine, taraflar arasında ortaya çıkan verilere dayalı olarak tarafların kendilerinin bir sonuca varmalarına öncülük eder.

Değerlendirici Arabuluculuk Tarzı: Bu tarz arabuluculukta, anlaşmazlıktaki yasal ve olgusal durumlar ile tarafların farklı görüşleri analiz edilir ve tahkim veya mahkeme sürecinde ne olup olmayacağına dair görüşler sunulur. Değerlendirici arabuluculuk, anlaşmazlığa ilişkin olayları ve yasaları, mümkün olduğunca tahkim veya mahkeme sürecinde sunulmuş kanıtları inceler ve tahkim veya mahkeme sürecinde hakemlerin ya da hâkimlerin olaya yönelik nasıl bir reaksiyon içinde olacaklarına ilişkin görüş belirtir. Bu yönüyle değerlendirici arabuluculuk, tahkim gibi görünse de farklı bir süreçtir. Değerlendirici arabulucu tarafların gerçekçiliğini test eder ve farklı seçenekleri yeniden değerlendirmelerine yardımcı olur, ancak taraflar arabulucunun değerlendirmesini kabul etmekle yükümlü değildirler. Taraflar bu bilgiyi görüşmeleri daha ileriye götürme veya nasıl hareket edeceklerini belirleme boyutunda kullanırlar.

Bir çatışma çözme yöntemi olan arabuluculuğun tercih edildiği iki koşul sözkonusudur. Bu koşullar şunlardır: • Tarafsız bir kimsenin anlaşmazlık içinde olan taraflara göre gönüllü anlaşmayı sağlama olasılığına daha fazla sahip olması. • Anlaşmazlık içinde olan tarafların sorun çözüldükten sonra da sürekli bir ilişki içinde oldukları birlikte çalışma durumunda olması.

Anlaşmazlık içinde olan bireylerin arabuluculuğu tercih etmelerine neden olan etkenlerin yanında, arabuluculuğun tercih edilmemesine neden olan bazı etkenler de bulunmaktadır. Bu etkenler şu şekilde sıralanabilir: • Tarafların Arabuluculuğu İstememesi: Arabuluculuk anlaşmazlık içinde bulunan tarafların gönüllü olarak talepleri doğrultusunda işletildiği zaman büyük ölçüde başarıya ulaşan bir çatışma çözme yöntemidir. Dolayısıyla taraflardan birinin bile arabuluculuğa karşı olması sürecin başarısızlığına yol açacaktır. • Tarafların Sürece Katılmaması: Çatışma durumu pek çok tarafla ilgili olabilir. Anlaşmazlık içinde olan bu taraflardan en az birinin sürece katılmaması durumunda, çatışmanın tüm ilgili tarafların istek ve beklentileri bütünüyle ortaya çıkarılamayacağından, belirlenebilecek çözüm önerileri de tatmin edici nitelikte olmayacak ve sürece katılmayan tarafın kabulüne dayanmayacaktır. Taraflardan birinin bile isteklerini karşılamayan ve kabulüne dayanmayan arabuluculuk süreci başarılı olamaz. • Müzakere Edilemeyen Durumlar: Taraflardan biri çatışma konusu olan durumlardan birini olmazsa olmaz katılığında görüşmeye açmadığında, arabuluculuk süreci başarılı olamayacaktır. • Arabuluculuğun Sabote Edilmesi: Arabuluculuk süreci tarafların gönüllülüğü üzerine kuruludur, bu nedenle arabuluculuk sürecinin başarılı olması tarafların beklentisidir. Ancak bazı durumlarda arabuluculuğa gönüllüymüş gibi davranan taraflardan biri sürecin başarısız olması için gizli çabalar içinde olabilir. Böyle durumlarda arabuluculuğu ısrarla sürdürmeye veya anlaşmazlığın çözümü için arabuluculuğu kullanmaya gerek yoktur. • Taraflardan Birinin Yoksul Olması: Anlaşmazlık konusu para veya mal paylaşımının olduğu durumlarda, taraflardan birinin bu dağıtımı karşılayamayacak durumda olması süreci başarısızlığa uğratacaktır. • Gerekli Bilgilere Ulaşma Çabası: Arabuluculuk aşamasında bazı önemli eksik bilgilerin var olması sürecin değişmesine veya tarafların beklentilerinin farklılaşmasına yol açabilir. Bu nedenle, gerekli tüm bilgilere ulaşabilme adına arabuluculuğun ertelenmesi mümkündür.

Herhangi bir arabuluculuk çabasında atılacak ilk adım çatışmanın ne olduğunun anlaşılmasıdır. Çatışmayı anlama, ne arabulucuyu geçmişten gelen ayrıntılı bilgilerle boğmak ne de standartları ve beklenen sonuçları riske atacak üstünkörülük içinde olmalıdır. Bunun yerine çatışma analizi çatışmanın bağlamını anlamaya ve strateji sorusuna yanıt vermeye dayanmalıdır.

Arabuluculuk süreci beş temel aşamaya bölünebilir: 1. Arabuluculuk Oturumuna Hazırlık ve Masaya Oturma 2. Arabuluculuk Oturumunu Açma 3. Tarafların Açılış Sunumları 4. Görüşmelere Arabuluculuk Yapma 5. Anlaşma

Arabuluculuk sürecinde özel toplantılar şu amaçlar için gerçekleştirilir: • Tarafların şiddetlenen duygusal gerilimlerini açığa çıkarmak ve sakinleştirmek, • Tarafların içtenliğini teşvik etmek ve sorunun köküne inmek, • Sorunu açıklığa kavuşturmak ve sorunun derinliğinde yatan gereksinimleri, korkuları, yanlış anlamaları ve istekleri ortaya çıkarmak, • Taraflara birebir zaman harcayarak tarafların güvenini kazanmak, • Sorunları ve alternatifleri gözden geçirmek için fırsat sağlamak, • Taraflardan biri uzlaşmaya ayak dirediğinde onun direncini ortadan kaldırmak, • Taraflara anlaşamamanın sonuçlarını hatırlatmak, • Yeni alternatifler üretecek veya alternatifleri biçimlendirecek bilgiler elde etmek, • Bir tarafın olası anlaşma ya da anlaşmamanın potansiyel sonuçlarının diğer taraf üzerindeki etkilerini düşünüp düşünmediğini kontrol etmek.

Çatışma içinde olan kişilerin algılarına göre iyi bir arabulucunun ne olduğuna ilişkin yapılmış pek çok araştırmanın ortaya koyduğu sonuçlara dayalı olarak arabulucunun nitelikleri şöyle sıralanmaktadır: • Tarafsızlık, • Nesnellik, • Sır saklama, • Empati kurabilme, • Dostça yaklaşma, • İnsan sevgisine sahip olma, • Girişimcilik, • Kendi çözüm önerilerini dayatmama, • Esnek olma, • Arabuluculuk sürecini devam ettirebilme becerisine sahip olma, 110 • Tarafları anlayabilme, • Kendi yetki sınırlarını bilme, • Özgün düşünceler üretebilme, • Yerinde espri duygusuna sahip olma, • Engelleyici olmama, • “Bizden biri” olarak arabulucu duygusunu oluşturma, • Kişisel nüfuza dayalı saygı duyulan bir otorite olarak arabuluculuk davranışı sergileme, • Anlaşmazlığın karmaşıklık düzeyini hızlı anlama yeterliğine sahip olma, • Bilgi birikimine sahip olma, • Duygularını kontrol edebilme, • Fiziksel dayanıklılık, • Bilgeliğe sahip olma, • Sabırlı olma, • Çatışmanın ortaya çıktığı çevrenin dinamiklerini anlama yeterliliğine sahip olma, • Zeki olma(süreç becerileri ve alan bilgisi).

Arabuluculuk yoluyla elde edilebilecek yararlar şunlardır: • Gerçekçi beklentiler önermek. • Tarafların iletişim kurmaları için bir araya gelmelerine olanak sağlamak. 113 • Tarafların üretici bir atmosferde sorunlarını tarafsız bir şekilde ortaya koymalarına zemin hazırlamak. • Eğer bir anlaşma noktası mevcutsa, ilgili taraflardan güvenilir bilgi elde edebilme ve uygun geribildirimler sağlama olanağı ortaya çıkarmak. • Ortak kazanımları araştırmak ve yaratıcı düşünmeyi teşvik etmek. • Taraflar uzlaşmak için gönülsüz davrandıklarında uzlaşmalarını sağlayacak öneriler telkin etmek. • Tarafların mantıksız suçlamalarını, iddialarını ve konumlarına katı bağlılıklarını ortadan kaldırmak, • Taraflardan biri tarafından ortaya atılmış yeni bir fikri kabul etmeyen ya da tereddüt eden tarafları ikna etmek, • Anlaşmanın ortaya koyulmamış noktalarını, tarafların değerlerini dikkate alarak açığa çıkarmada taraflara yardım etmek. • Taraflara konumları değişirken itibarlarını koruyacak yollar keşfetmesini sağlamak.

Arabuluculuk aşağıdaki durumlarda daha az etkilidir: • Bir taraf içsel bir anlaşmazlık ile engelleniyordur. • Tarafların beklentileri veya ekonomik konumları arasında çok ciddi farklılıklar vardır. • Taraflar arasındaki çatışma keskin, karmaşık ve şiddetlidir