Bireyin kendi iç dünyası ile dış dünyasına (sosyal çevresine) başarılı bir uyum sağlayabilmesidir. Kişinin yaşama sevinci duyabilmesi, kendisiyle olduğu kadar, diğer insanlarla da iyi ilişkiler kurabilmesi, onlar tarafından kabul edilmesi ve başarılı bir sosyal hayat sergileyebilmesidir.

Bireyin içinde bulunduğu toplumsal uyaranlara, grup yaşamının kural ve zorunluluklarına karşı duyarlılık geliştirmesi sonucunda yaşadığı kültürde bulunan diğer kişilerle uyum içinde olma süreci olarak tanımlanmaktadır.

Benlik; insanın kendini algılaması ve kendini tanıması, kendi kişiliğine ilişkin düşüncelerini değerlendirmesine yönelik geliştirdiği bir yapıdır. Kısaca, kişinin kendini nasıl görüp, nasıl değerlendirdiği ile ilgilidir.

Benlik kavramı, bireyin kendisi için önemli saydığı kişilerin eleştiri ve beğenileriyle biçimlenir ve onların tutum ve davranışlarının
bir yansımasıdır.

Çocukta üç yaşından sonra “ben” duygusu ve “mülkiyet” kavramları gelişmeye başlar. Üç ile beş yaş arasındaki bir çocuğa kendisinden bahsetmesini istediğinizde; isimleri, fiziksel görünümleri, sahip oldukları nesneleri ve günlük davranışları gözlenebilir somut özelliklerini anlatır. Çocuklar 3,5 yaşına geldiklerinde kendilerine özgü psikolojik özelliklerini tipik duygu ve tutumlarını tanımlarlar.  Üç-altı yaşa geldiklerinde de “atılganlık” ve “girişimcilik” duyguları ortaya çıkar.

Bir kişinin sosyalleşmesi için:
(a) gereksinimlerini karşılamayı,
(b) kendine karşı saygılı olmayı,
başkaları ile iyi ilişkiler içinde
olmayı,
(c) toplum tarafından onaylanan
davranışları alışkanlık hâline
getirmeyi,
(d) davranışlarını toplumun değer
yargılarına göre düzenlemeyi,
(e) gelenek ve göreneklere uygun
davranmayı öğrenmesi gerekir.

• Öğrenilmiş davranışlardır.
• Duruma özgüdürler ve ortamlara göre farklılaşabilirler.
• Yaşadığı toplumun sosyal kurallarına bağlı olan, sosyal ortamlarda olumlu ya da nötr tepkiler almasını, olumsuz tepkilerden kaçınmasını sağlayan becerilerdir.
• Amaca yöneliktir ve birey tarafından belirlenen bir amaç için kullanılır.
• Gözlenen becerilerin yanı sıra gözlenemeyen bilişsel ve duygusal unsurlardan oluşmaktadır.
• Çevrenin ve durumun özelliklerinden etkilenirler.

• Temel sosyal beceriler
• Duygularla başa çıkma becerileri
• Arkadaşlık yapma becerileri
• Saldırganlığı önleme becerileri
• Stresle başa çıkma becerileri
• Okul becerileri

Sosyal yeterlik, öğrenme yaklaşımlarından olan sosyal öğrenme yaklaşımına göre, eleştirel düşünme ve bağımsız biçimde hareket etme yeteneğidir. Bir bireyin sosyal becerileri doğru zamanda ve doğru yerde kullanabilme yeteneği ve kişinin nasıl davranacağına ilişkin sosyal kararlar almasıdır. Benlik algısı, öz düzenleme becerileri, kişisel becerileri planlama ve düzenleme becerileri ile kültürel ve sosyal değerleri içeren faktörler sosyal yeterliğin çok boyutluluğunu göstermektedir. Sosyal yeterlik, iki-üç yaşlarından itibaren gelişmeye başlar ve bu dönemde sosyal yeterlik ile ilgili edinilen tüm beceri ve davranışlar ileriki yılları da etkiler.

(a) sosyalleşmek,

(b) egoyu yok etmek,

(c) öz güveni geliştirmek,

(d) sosyal duyguyu geliştirmek,

(e) üretken ve verimli olmak,

(f) sosyal ve insani değerleri geliştirmek ve

(g) hayatı tam olarak yaşamak için sosyal olgunluğu edinmenin önemli olduğunu vurgulamaktadır.

Duygusal gelişim; zihinsel işlevler dışında iç ve dış uyarıcıların hoşa gitmesi ya da gitmemesi sonucu insanda ortaya çıkan haz ya da acı doğrultusunda uyanan izlenimlerdir.

Duygusal gelişim sosyal gelişimin temelini oluşturur. Biyolojik temellidir, olgunlaşma ve öğrenme sonucu meydana gelir.

Duygusal gelişim hayat boyu süren bir süreçtir ve diğer canlılardan bizi ayıran doğamızın bir parçasıdır.

Duygusal gelişim; fiziksel, bilişsel ve dil gelişimi ile paralel gelişir. 

Duygularımız üç düzeyde meydana gelir.

Fizyolojik düzey: Bedende oluşan fizyolojik değişimlerdir. Duyu organları aracılığıyla alınan duygusal uyarıcı, kalp hızında ve salgı bezlerindeki salgı miktarında değişikliklere neden olur. Örneğin, bir kişiden, nesneden ya da olaydan korkulduğu zaman göz bebeklerinin büyümesi.

İçsel yaşantı düzeyi: Bir anda başkaları tarafından bilinmesi olanaksız bir yaşantıda, bir duygunun doğrudan doğruya içsel ve öznel olarak hissedilmesidir. Örneğin, çok sevilen birinin ölümcül hasta olduğunu ilk öğrenen kişinin yaşadığı üzüntü ve acı
hissetmesi.
Duygusal davranış: Bireyin kendi duygu ve heyecanlarını doğrudan doğruya hissedip anlaması ve davranışa dönüştürmesidir. Başkalarının duyguları ise jest ve mimikler, beden dili gibi sosyal ipuçları veren davranışlar sayesinde anlaşılabilir. Örneğin, bir çocuğun çok sevdiği bir yiyecek için çok güzel anlamında parmak işareti yapmasıdır.

Duygusal yeterlik: Bireyin çevresindeki kişilerle sosyal etkileşimler kurarken duyguları düzenleme, tanımlayabilme ve yönetebilme yeterliğidir.

Duygusal farkındalık: Duyguları ifade etme becerisidir. Duyguları isimlendirerek sözel ve sözel olmayan davranışların altındaki duyguların farkına varılmasıdır.

Duyuşsal anlatımcılık: Sosyal yapıda kişisel amaçları yerine getirmek ve çevredeki insanları mutlu etmek gibi olumlu duyguları gösterebilmek için karşı tarafın da hoşlanabileceği etkili mesajlar verebilmektir.

Duygusal düzenleme: Duygusal tepkileri değerlendirmeye, düzenlemeye ve yansıtmaya yönelik içsel ve dışsal
süreçlerdir

Mizacın üç temel türü olduğu belirtilmektedir: Bunlar (1) kolay, (2) zor ve (3) yavaş alışan mizaç türüdür. Kolay mizaca sahip çocuk; genellikle pozitif bir ruhsal durum içinde olan, yeni ortamlara ve durumlara kolay uyum sağlayan bir çocuktur. Zor mizaca sahip çocuk; genelde olumsuz bir ruhsal durum sergileyen, sık sık ağlayan, duygusal düzenlemesini/ uyumunu zor yapabilen ve yeni ortam ya da durumlara alışması yavaş olan çocuktur. Yavaş alışan çocuk ise düşük aktivite düzeyi, bir dereceye kadar olumsuz ruhsal durum, yeni durum ya da ortamlara oldukça yavaş alışma ya da uyum sağlama özellikleri gösterir.

(a) insanları ve hareket eden nesneleri tercih etmeye yönelim,

(b) daha sık gördüklerini diğerlerinden ayırt etmeyi öğrenme,

(c) tanıdıklarına yaklaşma ve tanımadıklarından uzak durma,

(d) istenen sonuçları getiren davranışları diğerlerinden
ayırt etme ve arttırmadır.

Yapısal kuramının ise kişiliğin yapısının id (alt benlik), ego (benlik) ve süperego (üst benlik) olmak üzere üç farklı yapıdan oluştuğunu belirtir. Bu yapılar, Freud’ un psişik enerji olarak nitelendirdiği libido tarafından oluşturulmuşlardır. İd, kişiliğin biyolojik parçasıdır ve insanın doğuştan sahip olduğu tüm dürtülerinin kaynağıdır. İnsan; cinsellik ve saldırganlık olmak üzere doğuştan getirdiği iki temel eğilime sahiptir. Ego, kişiliğin düzenleyici, dengeleyici ve uyum sağlayıcı parçasıdır. Freud, egonun dış dünyanın etkisi altında olan ve id’in bir parçası olarak geliştiğini ve id ile dış dünya arasında arabulucu olduğunu ileri sürmüştür. Kişiliğin ahlaki yönü ise süperegodur ve bireyin davranışlarının doğru olup olmadığına karar verip toplum tarafından onaylanan değer yargılarına göre davranmasını sağlar.

1. Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-18 ay),
2. Özerkliğe Karşı Utanç ve Şüphe (1,5-3 yaş),
5. Ünite - Sosyal ve Duygusal Gelişim 117
3. Girişimciliğe Karşı Suçluluk (3-6 yaş),
4. Çalışkanlığa (Başarıya) Karşı Yetersizlik (Aşağılık) (6-11 yaş),
5. Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Karmaşası (12-21 yaş)
6. Yakınlığa Karşı Yalıtılmışlık (Yalnızlık) (21-30 yaş)
7. Üretkenliğe Karşı Verimsizlik(Durgunluk) (30-65 yaş)
8. Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk (65 yaş ve sonrası)

(a) bilişsel (etik kurallar ve bilgiler, iyi ve kötüye ilişkin davranış yargısı),

(b) davranışsal (etik ilkeleri gerektiren gerçek davranış),

(c) duygusal (geleneksel suçluluk,
kaygı, empati duyguları) boyuttur. 

Kohlberg’in kuramına göre, ahlaki akıl yürütmenin gelişimi üç genel düzeydedir. İlki gelenek öncesi düzeydir. Bu evrede “iyi-kötü”, yetişkinlerin bunları nasıl göreceğine ve üzücü sonuçlardan kaçınmaya bağlıdır. Çocuklarda içsel bir doğru ve yanlış duygusu yoktur; bir eylemin gerisindeki güdüyü düşünemez ve eylemin kendisi üzerinde odaklaşamazlar. Kurallar başkaları tarafından düzenlenir. İkinci evre geleneksel düzeydir, bu düzeyde toplumun beklentileri sonuçları düşünülmeksizin önemlidir. Bireysel gereksinim ikinci plandadır ve kurallara uyma ve sosyal düzeni koruma önemlidir. Son evre ise geleneksel sonrası düzeydir

0-3. ayda, çocuğun karşısına geçilip el, kol ve yüz hareketleri ile konuşulursa çocuk konuşanın
yüzüne bakar. Kendisi ile ilgilenen kişilere gülümser ve memnuniyetini tekmeleme ve el hareketleriyle belirtir.

7-10. ayda, çocuk, çevresindeki tanıdıkları, yabancılardan ayırır. Aynanın önüne oturduğu zaman, kendine güler ve elleriyle aynaya vurur. Kendi yaşıtlarını altı aylıkken fark etmeye başlar.

9-13. aylar arasındaki sosyal davranış belirtileri içinde, diğerlerinin ses ve davranışlarını taklit etme ve oyuncaklarla birlikte oynama sayılabilir. 

2 yaş dönemi:

Çocuk bu yaşlarda daha bağımsızdır. Dengesiz, inatçı, söz dinlemez ve yardımdan hoşlanmaz. Hareketleri kısıtlandığında sinirlenir ve her şeyi kendi başına yapmak ister.  Çocuğun benliği gelişmeye başlar. “Ben kimim” sorusunun cevabını ararken cinsiyet kavramı da gelişir. Kız mı, erkek mi olduğunu ayırt eder.  Gelişimin doğal sonucu olarak “ben” kavramı gelişmiştir ve her zaman kendi istekleri olsun, herkes onu dinlesin ister.  Dolayısıyla üç yaş çocuğu bencildir, grup ilişkilerinde başarılı değildir.

3 yaş dönemi:

Üç yaş çocukları, akranlarıyla ilişki kurmada çok zorlanmazlar.  Bu yaşta çocuklar arkadaşlarıyla birlikte olmak isterler; ancak oyunları genelde aynı ortamda, aynı oyuncaklarla, birbirlerinden bağımsız olarak farklı oyunlara yönelmeleri şeklindedir. İsteklerinde ısrarlı ve sabırsız davranır. Başkaları için bir şey yapmayı reddeder. Yetişkinlerle bir arada olmaktan keyif alırlar. 
Günlük hayatlarında gözledikleri kişileri oyunlarına yansıtırlar. Kendisine seçim gerektiren durumlarda iki seçenek sunulduğunda iki seçenekten birini tercih eder. Çevre ile etkileşiminde takdir görmek, beğenilmek gibi isteklerini sözel olarak ifade etmeye başlar.

Dört yaş çocuğu tam manasıyla sosyal bir varlıktır. Davranışları daha dengeli ve olumludur. Yetişkinlerden çok arkadaşlarıyla ilgilenir ve daha çok hem cinsleri ile oyun oynamayı tercih eder.  Paralel oyunla birlikte işbirliğine dayalı oyun oynar. Grup içinde alınan kararlara, yapılan planlara katılmaktan hoşlanır, grup oyunlarının bir parçası olmak ister. Rol oynama, sıra
bekleme, paylaşma gibi becerileri gelişmeye başlar ve işbirlikçi oyunlar oynamayı tercih eder.  Konuşacak kimse yoksa kendi kendine konuşur. Kendini ve çevresini tanıyıp, keşfetme çabası içerisindedir. Dört yaşındaki çocuğun başkaları ile özellikle de akranlarıyla ilişkilerinde zaman zaman sorunlar yaşadığı ve onlara uyum sağlamakta güçlük çektiği gözlenir.  Kendi istekleri olduğu gibi başkalarının da istekleri olduğunu, bazı durumlarda isteklerinden vazgeçmesi ya da ertelemesi gerektiğini öğrenir. Ahlaki zorunluluk olay ya da durumları sosyal kurallar ve kişisel tercihlerden ayırır. Gözlenebilir karakter özellikleri ile birlikte tipik duygu ve tutumlarıyla kendini tanımlayabilir.

Sosyal gelişimde bireyin duygularının karşısındaki kişiler tarafından anlaşılması da önemlidir. Bireyin yaşadığı toplumun bir parçası olduğu için duygularını kendi içinde yaşaması onun sosyal gelişimini geciktirebilir. Kişilik temellerinin oluştuğu 0-6 yaş dönemindeki çocukların hangi dönemde hangi duygusal tepkileri verebileceğini bilmek hem aile hem de okul ortamlarının nasıl düzenlenmesi gerektiği konusunda yol gösterici olabilir. Duyguların ortaya çıkış nedenlerini ve davranışsal biçimlerini fark etmek çocuğa zengin yaşantı ve öğrenme fırsatları sağlamayı kolaylaştırabilir. 

Cinsiyet, aile, akran, sosyal konum, kültür, oyun, okul öncesi eğitim kurumu, kitle iletişim araçları gibi çevresel olarak
nitelendirebileceğimiz etmenlerdir.

Okul öncesi dönemde çocuğun hızlı bir gelişim süreci vardır ancak bazen çocuğun doğuştan getirdiği kalıtımsal özellikler ya da çevresel etmenlerden dolayı bir ya da birkaç gelişim alanlarında bireysel farklılıklar ve sapmalar görülebilir. Bu çocukların normal gelişimlerini yakalayabilmeleri; hem okul hem de iş ortamlarında yaşamlarını bağımsız olarak sürdürebilmeleri için özel öğretim yöntemleri, özel eğitim programları ve özel personele gereksinimleri bulunmaktadır. Bu hizmetler özel eğitim kapsamındadır. Normal gelişimlerinde benzerliklerinin yanı sıra farklılık gösteren ya da risk taşıyan çocuklara özel eğitimde “özel gereksinimi olan çocuklar” denilmektedir; ancak bu ünitede bu terim yerine “atipik gelişim gösteren çocuklar” terimi ve bu çocukların sosyal ve duygusal gelişim süreçleri de sosyal ve duygusal atipik
gelişim” olarak betimlenmiştir. 

Sosyal ve duygusal gelişimde önemli olan arkadaş edinme ve sürdürme becerilerinde
de özellikle otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarda sınırlılık görülebilmektedir. OSB
olan çocuklar genellikle yalnız olmayı ve tek başına oyun oynamayı tercih ederler. Başka çocuklara ilgi göstermezler, kendi dünyalarında yaşarlar. Bu da onların akran etkileşimlerine ve oyun oynama becerilerine olumsuz etkiler. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar da benzer olarak, grup oyunlarına katılamazlar ve katıldıkları zaman da genellikle oyunbozan olurlar. Bu çocuklar, arkadaş edinmek ve onların saygılarını kazanmak düşüncesiyle; çirkin, komik ya da olumsuz davranışlar sergileyebilirler. Bu durum onların akranları ve öğretmenleri tarafından dışlanmasına neden olabilir. Sonuçta benlik duyguları zarar görebilir. Akranlar tarafından reddetme ve hatta şiddete maruz kalma öğrenme güçlüğü olan ve zihin yetersizlik gösteren çocuklarda da görülebilen bir durumdur. Küçük yaştaki işitme yetersizliği olan çocuklar da, birbirleriyle genellikle oyun aracılığıyla etkileşim içinde bulundukları için akranlarıyla arkadaşlık yapmada sorun yaşamazlar; ancak yaşları büyüdükçe dil kullanımının karmaşıklığı da arttığı için akranlarından daha geri düzeyde sosyalleşebilirler.