Ortadoğu tanımı coğrafi bir terim değildir. Siyasi
bir tanımdır. Bu yüzden “doğu” ve “orta” kelimeleri
nerenin esas alındığı önemlidir. İsimlendirilmesinde çok
farklı dönemlerde Birinci dünya savaşının ardından
Osmanlı devletinin yıkılması Arap Yarımadası,
Mezopotamya, Basra Körfezi ve ayrıca İran’ın bulunduğu
bölgelere yeni bir jeopolitik yaklaşım ile Ortadoğu adı
altında birleştirilmiştir.

Yaygın kullanımına rağmen bu sorunun cevabı
da oldukça değişkendir. Zira tanımı belirleyen coğrafya
değil, kullanıldığı tarihlerdeki politik yaklaşımlardır. Bu
yüzden Ortadoğu’ya siyasi gelişmelere paralel olarak
daralan veya genişleyen bir anlam verilmektedir. Dar
anlamı ile Ortadoğu, Güneybatı Asya devletlerini (Arap
Yarımadası, Basra Körfezi, Irak ve Suriye’yi içine alan
bölge) içermektedir. Daha geniş anlamıyla da Güneybatı
Asya’dan Kuzey Afrika’nın en batısı olan Fas (Mağrıb) ile
doğuda Afganistan ve Pakistan’ı da içine alan bölgeye verilen
isimdir.

Amerika, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bölge
politikalarında etkin olmaya başlaması ile Ortadoğu’yu
“Atina’dan Tahran’a, Ankara’dan Kahire’ye” diye
yeniden tanımlamıştır. Ancak bu gün yine Amerikan
politikaları çerçevesinde gelişen siyasi olaylara bağlı
olarak bu kavram “Büyük Ortadoğu” şeklinde daha da
genişletildi. Buna göre Ortadoğu, Nil vadisinden (Sudan
dahil) Orta Asya’nın Müslüman ülkelerine, Güneydoğu
Avrupa’dan Türkiye ve Kıbrıs dahil olmak üzere Arap Denizi
ve çevresine kadar uzanan geniş bölgeyi içine
almaktadır.

Bu bölgenin sahip olduğu mekânsal özellikler,
nüfus çeşitliliği ve doğal kaynaklar da ona özel bir tanımın
yapılmasında etkili olmaktadır. Bu bölge insanlık tarihi
açısından da ayrı bir öneme haizdir. Tarihte insanların ilk
defa bir araya gelerek guruplar halinde yaşamaya
başladıkları, şehirleşmenin yaklaşık dört bin yıl önce ilk
defa ortaya çıktığı coğrafyadır. Üç büyük semavî din olan
Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet’in de doğduğu yerdir.
Bu dinlerin kutsal mekânlarının da buralarda yer alması
insanlık nazarında ayrı bir cazibe oluşturmaktadır.

Tarih boyunca ancak bu bölgelere hakim olabilen
devletlerin büyük imparatorluklar kurabilmişlerdir.
Ortadoğu, Afrika-Avrasya kara kitlelerinin doğal kavşak
noktasıdır. En önemli geçiş yollarının üstündedir. Tarih
boyunca Nil Deltası ve Sina Yarımadası kullanılarak
karadan Akdeniz ile Kızıldeniz birbirine bağlanırken bu
gün aynı işlevi Süveyş kanalı yapmaktadır.
5. Bir bölgenin önemine ilişkin vurgulanan jeopolitik
kavramı nasıl açıklanabilir?
Cevap: Jeopolitik, coğrafya ve tarihin belirlediği
ilişkilerdir. Devletlerin dış politika davranışlarını,
ülkelerin coğrafi konumu, fiziki çevresi, sahip olduğu
kaynaklar, geçiş yolları vs. ile ilişkilendiren yaklaşımdır.
Kısaca bir bölgenin coğrafyası ve orada gelişen tarih, o
bölgenin jeopolitiğini (coğrafyadan kaynaklanan siyasi
önemini) belirleyen dinamiklerdir.

Bölgenin jeopolitiğini belirleyen en önemli
faktörlerden bir tanesi de dünyanın istisnasız bağımlı
olduğu enerji kaynaklarıdır. Tek başına Arap dünyası,
dünya enerji kaynaklarının %60’tan fazlasına sahip iken
bütün İslam dünyası ele alındığında bu rakam %75’i
geçmektedir. Bu özellikleri ile tarih boyunca olduğu gibi
günümüzde de Ortadoğu dünyanın en önemli cazibe
merkezi ve aynı zamanda en büyük çatışma alanıdır.

Ortadoğu bölgesinin şekillenmesinde temel
unsurlardan;
• Birincisi, tarih boyunca bu coğrafyayı
şekillendiren kendi iç dinamikleri,
• İkincisi de uluslararası sistemin geliştirdiği dış
dinamikleridir.

Tarih boyunca oldukça sınırlı ve dağınık bir
nüfus yapısına da ev sahipliği yapan bu coğrafya, birbiri
ile uyumlu fakat öteki ile rekabet ve çekişme halinde olan
“basit siyasal yapıları” da daima beslemiştir. Bunda
coğrafi yapının büyük rolünün büyüktür. Nitekim özellikle
Arap yarımadası ve kuzeyinde kalan Suriye çöllerinde
(Beriyyetü’ş-Şam) bölgenin ahalisi, kuraklıktan dolayı hep
zor ve marjinal bir hayata mecburdu ve coğrafya asırlarca
insanları göçebe (bedevî) hayata mahkûm etmiştir. Diğer
taraftan Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Akdeniz sahillerine
uzanan bölgelerde şehircilik ve ticaret gelişmiştir. Ancak
genel olarak coğrafi zorunluluklar tarih boyunca Ortadoğu
ve Kuzey Afrika’da karmaşık yapıyı gerektiren siyasi
teşkilatlanmalara pek izin vermemekteydi.

Bu yapı geniş ve zorlu coğrafyada birlikte
yaşayabilme, barınma ve savunma ihtiyaçlarını pratik bir
şekilde karşılayabilmektedir. Ayrıca bu yapı modern
zamanların demokrasisinin savunduğu ilkelerden uzakta
değildir. Kabile toplumlarında mutlaka gücünü gelenekten alan bir kabile önderi şeyh/emir bulunmaktadır.
Kabilesinin fertlerine eşit mesafede olmak ve meclisinde
(şeyh/emir meclisi) onların fikirlerini alarak idaresini
yürütmek zorundadır.

Eski çağlardan beri Arabistan Himyeriler ve
Kende devletleri çevresindeki kabilevî güçlerin elinde
olmuştur. Kuzey Arabistan’da (Ürdün’de Petra’da) Nebatî
devleti ile Palmira’daki (Suriye) krallık da uzun
sürmemiştir. Dolayısıyla Ortadoğu’nun en önemli unsuru
olan Araplar için modern anlamda devletsizliğin normal
olduğu ve kendilerini devletsiz de idare edebildikleri
sonucunu çıkarmak mümkündür. Bundan dolayı milattan
önce yaklaşık olarak 1000’li yıllardan itibaren
kendilerinden söz edilmesine ve zor şartlarda yaşayabilme
becerilerine rağmen Araplar, İslam’ın doğuşuna kadar
hiçbir zaman ne fetih ne de büyük çaplı siyasi
organizasyonlar yapan milletler olamadılar.

Çöllerde hayatlarını göçebe olarak geçiren
guruplardır. En temel bağları kan (aile/akraba) bağıdır.
Ailelerin oluşturduğu kabile en üst siyasi yapılarıdır. Basit
bir hayat sürerler, fakat katı geleneksel kurallara
sahiptirler. ihtiyaç duymadıkça meskün mahallere
gelmezler. Yerleşik hayata ve ziraata karşıdırlar. Mümkün
olduğunca, bağlı oldukları devletin kontrolünden uzak
yaşamayı tercih ederler.

Bedevilerin aksine çöllerdeki vahalarda yerleşik
hayatı benimsemiş guruplardır. Kan bağı ve kabile bağları
konusunda bedevîler gibi olmakla birlikte bunlar ziraat ve
ticaret ile uğraşırlar. En büyük sorunları bedevîlerin
yaptıkları yağmalardır. Bu yağmadan kurtulabilmek için
bedevîlere “ihave” adıyla bir “kardeşlik vergisi” öderler.

Araplarda en büyük değişim, hatta toplumsal
devrim 610’lu yıllardan sonra İslam ile başlamıştır.
Arapların ruhlarında ve hayatlarında meydana getirdiği
değişim ile o miskin toplum birden fatih bir topluma
dönüşmüştür. Özellikle ciddi dinî ve siyasi baskıların
sonucunda 622 yılında Mekke’den Medine’ye gerçekleşen
zorunlu hicretten sonra Hz. Muhammed’in terbiyesinde
başkalarıyla yaşayabilme becerisi geliştiren bu anlayış,
onlara aynı zamanda yeni bir devlet geleneği de
sunmuştur.
Hz. Muhammed İslamiyet ile birlikte Müslümanların
diğerlerinden farklı ama kendi içinde bütünlüğü olan bir
“ümmet” olduklarını benimsetirken; “Medine sözleşmesi”
ile de “öteki” kabul edilen unsurlar ile aynı siyasal çatı
altında yaşanabileceğini öğretmiştir.

Hz. Muhammed’in vefatıyla birlikte dört halife
devri bir anlamda birleşme ve çevreye yayılma devri
olmuştur. Nitekim dört halife döneminde Müslümanların
Medine merkezli devleti Arabistan, Suriye, Irak, Mısır ve
Batı İran’ı da içine alacak büyüklüğe ulaşmıştı ki, tarihte
ilk defa Hicaz (Medine) merkezli böyle bir devlet ortaya
çıkmıştı. Bu ilk tecrübeler “biat almak ve adaleti
sağlamak” koşuluyla insan tabiatına ve dönemine uygun
siyasal rejimlerin her zaman adapte edilebileceğinin
örnekleri olduklarından bir sonraki devirlerin de ilham
kaynağı olmuşlardır.

Hz. Ali ile Muaviye arasında çıkan ihtilafta, iki
tarafın hakeme başvurmasını reddeden guruplara verilen
isimdir. Zamanla bir inanç biçimine dönüşmüştür. Hz.
Peygamber soyuna bağlılıkları olmakla birlikte Şiilikten
farklı bir doktrin geliştirdiler. Onlara göre Halifelik Ali
taraftarlarının iddia ettiği gibi sadece peygamber soyuna
hasredilemez, zira bu makam bütün Müslümanların
hakkıdır. Özellikle Kuzey Afrika'da İslam’ın yayılmasında
etkili oldular.

Emeviler, Şam merkezli kurdukları devlet ile
geniş fetihler yapabildiler. Dine saygısız, milliyetçi ve
hatta despotluk ile anılan Emeviler, bir taraftan
Müslümanları siyasi bir birlik altında tuttukları gibi, diğer
taraftan Müslüman olmayanlara da verdikleri garantiler ile
(zimmî statüsü) bir dünya devleti kurabilmişlerdir.

Emeviler’i ortadan kaldıran Abbasiler (daha
heterojen bir kimliği temsil ederler) aynı yolda
yürüyememişlerdir. Bir başkaldırı hareketi olup Arapların
kabuğa çekilmeleri sonucunu doğurmuştur. Ancak bu
hareket, Müslüman dünyasında dinginliği de beraberinde
getirerek; ilim ve kültür hayatının gelişmesine katkı
sağlamıştır. Yani Emeviler fetihler ile İslam coğrafyasını
genişletirken, Abbasiler kültür ve medeniyet ile İslam
dünyasını canlı tutmuşlardır. Siyaseti keşfederek; bu
sayede daha uzun ömürlü olabilmişlerdir. Onların
döneminde İslami bilimler (hadis, tefsir, fıkıh), dil, felsefe
hatta tarih bir hayli gelişme göstermiştir.

1000’li yıllara gelindiğinde artık dünyevileşen
hilafet bölünmüş; Abbasî hilafeti gibi Endülüs Emevî
hilafeti ve Kahire’de ümmetin ötekini temsil eden Şiî
Fatımî hilafeti ortaya çıkmıştır. Bu yeni durum aslında
İslam siyasetinin önerdiği “ittihat/birlik” fikrine aykırı fakat Araplarda mevcut kabilevî kültüre uygun
düşmektedir.

Tuğrul Bey, Alparslan ve Melikşah dönemlerinde
Abbasi hilafeti ayakta tutulabilmiş ama bu sefer de
“bölünmüş bir iktidar tipi” ortaya çıkmıştır. Abbasiler
hilafetin dinî yönünü temsil ederken; Selçuklular dünyevî
iktidarı temsil ediyorlardı. Aslında bu durum geçici bir
istikrarı sağlamakla birlikte, Abbasilerde sürekli dünyevî
iktidarı tekrar ele geçirme hevesini de canlı tutmuştur.

Moğollar 1258’de Bağdat’ı işgal ederek son
halifeyi de öldürdüklerinde bu hanedanın sonunun geldiği
kabul edilmişti. Ancak hanedanın kurtulan bir üyesi
1261’de Kahire’de bölgesel güç olmak isteyen Memluk
Sultanı tarafından Abbasi halifesi olarak ilan edilince;
hanedan Selçuklular zamanında olduğu gibi devam etme
imkânı bulmuştur. İslam coğrafyasında başat güç olma
rolünü Türk ve Çerkez kökenli Memlükler üstlenince;
İslam devletinin merkezi yeniden yer değiştirmiştir.
Böylece Abbasi hilafetini himayelerine alan Memlükler,
Haçlılar ve Moğollar karşısında İslam’ın yeni gücü olarak
ortaya çıkmışlardır.

Osmanlı Devleti Fatih Sultan Mehmet’ten
itibaren Müslümanlar üzerinde daha ziyade
manevi/psikolojik otorite kurmak ile yetinmiştir. Ancak
özellikle 1500lerde Portekizlilerin Hindistan’a yerleşip,
Hürmüz Boğazı üzerinden Babü’l-Mendeb’e kadar etkin
olmaları ve onlar karşısında Memlüklerin aciz kalmaları
Osmanlı Devletini harekete geçirecektir. Çaldıran’da
Safevilere karşı alınan zaferle doğuda kendini güven altına
alan Yavuz Sultan Selim, 1516’da, önce Suriye’ye ertesi
yıl da Mısır’a yaptığı sefer ile İslam dünyasının güç
merkezini İstanbul’a taşınmıştır.

16. yüzyılın başlarına kadar bu geniş coğrafyanın
denize açık kısımlarında Hürmüz’den Bahreyn’e kadar bütün
İran ve Arap emirleri Portekizlere tabi olmuşlardır.
Müslüman dünyasında uzun süre istikrarı sağlayan
Memlûklerin idaresinde bulunan Mısır ve Suriye kısmen
bunun dışında kalmakla birlikte yine de tehdit altındaydı.
Arap coğrafyasının tamamının esarete düşmesi Osmanlı
Devleti’nin, Hint okyanusundan Basra körfezine, Anadolu
sınırlarına ve Kuzey Afrika’ya kadar olan bölgelere hâkim
olması stratejik bir zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır.

İslam’ın ilk yıllarından itibaren gelişmeye
başlayan, Abbasiler ile olgunlaşan, Selçuklular ile
güçlenen İslam kültürünün son aldığı şekli ile tekrar geri
dönerek Arap dünyasında bir restorasyon yapma hareketi
olarak adlandırmak mümkündür. Bu restorasyon ilan
edilmemiş olsa bile hem Müslüman dünyasında birlikteliği
(ittihadı) sürdürmenin araçlarını keşfetme ve hem de
dünya ile bütünleşmeyi amaçlıyordu. Bu amaçla Fas ve
uman Osmanlı sultanlarına bağlılıklarını sunmuş ya da
ileri düzeyde ilişkiler kurmuşlardır.

17. Yüzyılın ikinci yarısında Arap coğrafyası
Osmanlılar tarafından on dört merkezden (eyalet) idare
ediliyordu. Bu dönemde şehirleşme artmış; göçebe
unsurlar daha fazla istikrara kavuşmuştu. Zaman zaman
değişmekle beraber, genel olarak 17. yüzyılda Osmanlı
Devleti’nin Arap coğrafyası, Şam, Trablus-ı Şam, Halep,
Musul, Bağdat, Basra, Lahsa (Ahsa), Yemen, Mısır,
Habeş, Tunus, Trablusgarp, Cezayir-i Garp ve Mekke-i
Mükerreme eyaletlerinden oluştu. Neticede, 17. ve 18.
yüzyıllarda Arap coğrafyasında tam bir “Osmanlı Barışı”
egemen olmuştur.

Bu durum bir taraftan değişik etkenler ile
(Vehhabî hareketi gibi) merkezden kopuşları, daha
bağımsız hareket etmeyi beraberinde getirirken, bir
taraftan da merkezin modernleşme gayretlerini arttırarak
yeni bir toplumsal ve siyasî düzen arayışlarını
hızlandırmıştır. Aynı süreç bölge halklarının (bugünkü
“Ortadoğu halklarının”) Avrupaî düşünce ile tanışmasını
da beraberinde getirmiştir. Özellikle batının ilham ettiği
etnik ve dinî milliyetçilikler Osmanlı yönetimine karşı
hoşnutsuzluğu doğurmuştur. Yine bu dönemde bu fikirleri
besleyen gazete, dergi ve kitaplar yaygınlaşmıştı.

Osmanlı Devleti’nin bu günkü Ortadoğu bölgesi
ve Kuzey Afrika’da tesis ettiği barış Fransızların 1798’de
Mısır’ı işgali ile birlikte bozulmuştur. İşgal kısa zamanda
kaldırılsa da Avrupa Emperyalizmi’nin bölgede kök
salmasına neden olmuştur. 19. Yüzyıl boyunca devam
eden uluslararası rekabetin yanı sıra Almanya’nın Avrupa’da
ön plana çıkarak diğer yayılmacı devletler gibi bir
dünya politikası (weltpolitik) geliştirmesi, Birinci Dünya
Savaşı’na hızlandırmıştır. Savaştan önce Almanya’nın
Osmanlı topraklarında elde ettiği iktisadî imtiyazlar, daha
önce bu topraklarda nüfuz alanları oluşturmuş olan
İngiltere ve Fransa gibi diğer Avrupalı güçleri ciddi biçimde rahatsız ederek ve bu coğrafyada sürdürdükleri
rekabeti daha da hararetlendirmiştir.

Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce ülkenin
güney bölümünü oluşturan Arap coğrafyasının bir kısmı
fiili olarak işgal altında olsa bile, büyük bir bölümü fiilen
ve hukuken hâlâ Osmanlı egemenliğindeydi. Nitekim
1914’te, Hicaz, Yemen, Basra, Bağdat, Musul, Halep,
Suriye, Beyrut, Trablusgarp, Mısır, Tunus eyaletleriyle
Kudüs, Bingazi ve Cebel-i Lübnan Mümtaz
Mutasarrıflıkları gibi çok geniş bir Arap coğrafyası
kısmen fiilen kısmen de hukukî olarak Osmanlı hâkimiyetinde
bulunuyordu. Ancak Osmanlı toprakları,
jeopolitiği ve yeni keşfedilen petrol kaynaklarıyla da
emperyalist güçlerin iştahını kabartıyordu.

Ortadoğu kavramını ve bugünkü Ortadoğu’yu
meydana getiren süreç Birinci Dünya Savaşı’dır. Savaş he
ne kadar Avrupalı devletlerin kendi aralarındaki
rekabetten dolayı Avrupa’da başlamış olsa da hemen
tamamının hedefindeki coğrafya Osmanlı egemenliğinde
ve onun hinterlandındaki alanlar idi. Birincisi 1916 yılında
İngilizler ile Fransızlar arasında yapılan Sykes-Picot
anlaşmasıdır. İkinci gelişme de 1917 yılında İngiltere
dışişleri bakanı Balfour’un Filistin’de bir “Yahudi
Yurdu”nun kurulmasına imkan tanınabileceğini vaat eden
deklarasyonudur.

1916 yılında İngilizler ile Fransızlar arasında
yapılmıştır. Özellikle Çanakkale cephesinde umduklarının
bulamayan İngiliz ve Fransızlar, bu anlaşma ile adeta
ittifaklarını yenileyerek Ortadoğu topraklarını aralarında
paylaştılar. Bu anlaşma aslında Fransız ve İngilizlerin
kendi aralarındaki rekabeti de gösteriyordu. Anlaşmaya
göre Fransızlar Akka limanının kuzeyinde kalan Akdeniz
sahillerine sahip olacaktı. İngiltere ise petrol kaynaklarının
yoğunlaştığı Mezopotamya (sınırı belirlenmeyen) ve
Hayfa çevresindeki alanlara yerleşiyordu. Diğer Arap
toprakları ise iki tarafın himayesinde kalacaktı. Özellikle
İngilizlere tahsis edilen alanların sınırının çok net
olmaması onların bölgede daha rahat hareket etmelerine
imkân tanımıştır.

Kudüs bu coğrafyanın merkezindeydi. Oradaki
kutsal mekânlar üzerinde Katoliklerin ve Protestanların da
hak iddiaları dikkate alınarak Filistin’in uluslararası bir
bölge olması kararlaştırılmıştır. Aslında İngiltere’nin o
günlerde Avrupa’da çokça dillendirilen siyonizme sempati
ile baksa bile asıl amacı savaşta ortağı olan Fransızlar ile
kendilerinin kontrol ettiği Hindistan yolu (o sırada Mısır
İngiliz kontrolündedir) arasında bir tampon bölge
oluşturmak ve Fransızları Süveyş kanalından uzak
tutmaktır.

San-Remo Konferansına göre (19-26 Nisan
1920) Suriye ve Lübnan Fransız mandası, Irak ve
Filistin’in (bugünkü Ürdün dahil) de İngiliz mandası altına
alınması kararlaştırılmıştır. Her iki devletin savaş öncesi
Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da işgal veya anlaşmalar
yoluyla elde ettiği sonuçlar hiç tartışılmadı. Yani o
bölgelerin geleceği de tıpkı manda altındakiler gibi
Avrupalı emperyalist güçlerin eline bırakılmıştır.

Manda yönetimine göre bütün etnik ve etno-dini
guruplar iyice kristalize edilecek ve bu esas üzerine yeni
devletler oluşturulacaktı. Başlangıçta yönetim
kademelerinde eski Osmanlı Devleti’nin bakiyesi olan
yönetici sınıflar ile oluşturulmuştur. Bu sınıflar kök
salmamaları için ya sürekli değiştirildiler ya da ihtilallere
ve suikastlara maruz kaldılar. Bugünkü Arap devletlerine
bakılacak olursa hemen hepsinde aslında hâlâ kabilevî
kimliği taşıyan unsurların egemen olduğunu görmek
mümkündür. Örneğin Suriye, Libya ve Suudi Arabistan.
Bu yeni tarz yönetimlerin, en eski devirlerdeki Arapların
devletsiz Kabilevî kimliklerini temsil ettikleri
hatırlanmalıdır.

Azınlık olarak ifade edilmektedir. Azınlık ise bir
ülkede çoğunluğun içinde yaşayan ve etnik kökeni, dili,
kültürü ve dini bakımından büyük kesimden ayrılan daha
küçük guruplara verilen isimdir. Örneğin Ortodoks
Rumlar; hem Türkiye’de ve hem de Suriye’de azınlık
statüsündedirler.

Ortadoğu coğrafyası eskiden beri zengin bir etnik
çeşitliliğe sahiptir. Bu çeşitlilik hem coğrafyanın yerli
halklarından ve hem de tarih boyunca bölgede yaşanan
göçlerden beslendi. Bu anlamda Türkler, Kürtler,
Çerkezler, Farslar ve Araplar yaygın olarak bölge
ülkelerinde bulunmaktadırlar. Her bir etnik köken
yaşadıkları göre parklaşabilmekte ve bu bölgesel
farklılaşmalar arasında sosyal hayat, lehçe, din, ahlâk ve
gelenek bakımından farklılıklara neden olabilmektedir.

Ortadoğu’nun en önemli özelliklerinden bir
tanesi kuşkusuz dinî çeşitliliktir. Tarih içinde gerek semavî (vahye dayalı) ve gerekse semavî olmayan bütün
din, inanç ve anlayışlar bu coğrafyada yeşerdi ve nerdeyse
hepsinin günümüze kadar ulaşan müntesipleri olmuştur.
Ancak en sonuncusu olmasına rağmen günümüzde bu
coğrafyaya asıl rengini veren ve çoğunluğun bağlı olduğu
din İslam’dır. Bununla beraber Hıristiyanlık ve Yahudilik
belirleyici rol oynamışlardır. Ayrıca her üç dine mensup
mezhepler ve çeşitli dinlerden hareketle yeni bir inanç
şekli olarak ortaya çıkan heterodoks guruplar da tarihten
günümüze daima var olagelmişlerdir.

Yezidilik, Zerdüştlük ve Sabiilik kısaca şöyle
açıklanabilir:
• Yezidilik: Kökü Emeviler zamanına kadar
indirilen ve İslam ile putperest inançların
karışımından meydana gelen bir dindir. Melek
Taus diye isimlendirdikleri Şeytan'a tapmaları ile
tanınmışlardır.
• Zerdüştlük ise Monoteist bir inanç biçimi olup
Zerdüşt'ün öğretilerini içermektedir. Sasaniler
döneminde etkin olan bu inanç sistemi bu gün
İran'da Yezd ve Kirman bölgesi ile Gabariler
arasında yaşamaktadır.
• Sabiilik aydınlık ile karanlık arasındaki dualizme
dayandırdıkları inanç sistemlerinde, maddî
evrenin dolayısıyla bedenin de kötü olduğuna
inanırlar. Ruhun beden hapishanesinde olduğunu
kabul ederler.

İslam dininde;
• Hanefilik,
• Malikilik,
• Şafiilik,
• Caferilik ve
• Hanbelilik’in yanısıra
• Tasavvufi (Kadirilik, Nakşîlik, Rufailik)
hareketler de söz konusu olmuştur.

Bu farklı hareketlerden Ticanilik, Senüsilik ve Mehdilik
gibi tasavvuf hareketleri özellikle Afrika’da halkı organize
ederek sömürgecilere karşı başkaldırarak ve devletler
kurmuşlardır. Ticaniler Batı Afrika’da Fransızlara karşı
mücadele başlatıp Senegal’de bir devlet kurmayı
başarmışlardır. Aynı şekilde Senüsilik de Cezayir, Mısır
gibi yerlerde etkili olmakla birlikte Libya’da İtalyanlara
karşı mücadele eden siyasi bir harekete dönüşmüştür.
38. İslam dininden doğan bazı akımların siyasi akıma
dönüşmeleri nasıl açıklanabilir?
Cevap: En bariz olanı Vehhabiliktir. 18. Yüzyılda
Osmanlı topraklarında, Orta Arabistan’da Hanbeli
mezhebinin yeni bir yorumu olarak ortaya çıkmıştır.
İslam’ı doğduğu ilk saf şekliyle yaşama ve yaşatma
iddiasında olan bu hareket, önce Osmanlı Devleti’nin
otoritesine karşı gelerek siyasallaştı. Bu gün Suudi Arabistan’ın
resmi İslam yorumunu temsil etmektedir.

Bu çatışmaların bir bölümü yerel özelliklerden
bir bölümü de dış dünyanın bölge üzerindeki rekabetinden
kaynaklanmaktadır. Genel olarak bu çatışmaları şöyle
sınıflandırmak ve kısaca açıklamak mümkündür:
• Sınırlar: Özellikle Birinci Dünya Savaşı’ndan
sonra bölgede menfaati olan Avrupalıların
denetiminde ortaya çıkan devletler ve sınırların
nerede ise tamamı yapay özellikler
taşımaktadırlar.
• Milliyetçilik: Temel çatışma alanlarından bir
tanesi Arap milliyetçiliğidir.
• Filistin Sorunu ve Arap-İsrail Çatışması:
Ortadoğu’nun en canlı sorunudur. Sadece
bölgesel barışı değil dünya barışını
etkilemektedir.
• Kaynakların Kullanımı: Ortadoğu ve Kuzey
Afrika ülkeleri doğal kaynaklar
bakımından eşit imkânlara sahip değildir.
• Arap Baharı: 2010 yılı itibari ile Tunus’ta
başlayıp, Mısır, Libya, Yemen ve Suriye’yi de
etkileyen halk hareketlerine verilen isimdir.

Yezidilik, kökü Emeviler zamanına kadar indirilen ve İslam ile putperest inançların karışımından meydana gelen bir dindir. Melek Taus diye isimlendirdikleri Şeytan’a tapmaları ile tanınmışlardır. Suriye’de ortaya çıkmasına rağmen Kuzeybatı Irak’ta Sincar dağlarında Kürtler arasında gelişmiştir. Bugün ağırlıklı olarak Irak’ta yaşamakta olup yeni Irak anayasasında da kabul edilen etno-dinî bir guruptur.

Mandiler olarak da tanınan Sabiilik dinine mensup kişiler, aydınlık ile karanlık arasındaki dualizme dayandırdıkları inanç sistemlerinde, maddî evrenin dolayısıyla bedenin de kötü olduğuna inanırlar. Ruhun beden hapishanesinde olduğunu kabul ederler. Genellikle İran’ın Ahvaz ve Hurremşehr bölgesi ile Irak’ta Ammara, Bağdat ve Basra gibi bölgelerde yaşamaktadırlar. 

Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri doğal kaynaklar bakımından eşit imkânlara sahip değildir. Bir tarafta çoğunluğu yoksulluk düzeyinin altında yaşayan halklar diğer tarafta petrolden zengin olmuş devletler bulunmaktadır. Bu çelişki bölge ülkeleri arasında ciddi gizli çekişmelere neden olmaktadır. Diğer taraftan bölgenin gelir kaynaklarının büyük bir bölümü silahlanmaya harcanmaktadır ki; bu durum hem kaynakların verimsiz kullanımını ve hem de silahlanmayı haklı gösterecek yeni çatışma alanlarını meydana getirmektedir. Zengin ülkelere iş gücü transfer edilirken, fakir ülkeler bir taraftan bu iş gücünden yoksun kalmakta diğer taraftan da bu göçten reel olarak faydalanamamaktadır. Su kaynaklarının yetersizliği bölgedeki bir diğer sorundur. İsrail önemli nehir (Batı Şeria, Golan) ve yer altı su kaynaklarını kontrol ettiği için avantajlı konumdadır. Bu da çatışmaları sürekli kılmaktadır. Aynı şekilde Nil üzerindeki devletlerin de nehir suyunun paylaşımı konusunda sorunları bulunmaktadır. Diğer taraftan Türkiye, Suriye ve Irak arasında Dicle ve Fırat sularının paylaşımı ile ilgili ihtilaflar da hep gündemde tutulmaktadır.