Baklagil, olgunlaşmış yenilebilir bitkilerin tohumlarına verilen addır.

Genel anlamda bakliyat, tohumları kurutularak yenilen bakla, fasulye, bezelye, mercimek gibi sebzelerden elde edilen aralarında şekil, büyüklük, renk gibi farklar bulunan taneleri ifade etmektedir.

Baklagiller insanın beslenmesinde önemli bir gıda ürünü olmasının yanı sıra, gıda ve yağ sanayinin önemli bir ham maddesidir. İlk planda yemeklik baklagiller olarak isimlendirilen mercimek, fasulye, nohut, bezelye, bakla ve börülce akla gelir. Bunları yağ ve gıda sanayinde önemli bir oranı elinde bulunduran soya bitkisi ile hayvan beslenmesindeki önemli yem bitkilerinden yonca, korunga, üçgül, fiğ, burçak, bezelye, mürdük takip eder.

Baklagiller; tamamlayıcı bir protein kaynağı olması, hayvansal proteinlerin yerini tutması, birçok hayvansal ürünlerden daha ucuza temin edilebilmesi, uygun saklama şartları sağlandığında uzun süre saklanabilmesi, bazı türler dışında ekim kolaylığı, farklı alanlara adaptasyon özelliği nedeniyle yeryüzünün büyük bir kesiminde milyonlarca insanın beslenmesinde önemli bir kaynak görevini sürdürmüştür.

Dünyadaki alansal dağılışı, sıcaklık, yağış, topografya, yükselti, eğim gibi doğal faktörler; nüfus miktarı içinde bulunduran beşeri faktörler; gelir durumu ekonomik yapı gibi özellikleri içinde bulunduran ekonomik faktörler etkilemektedir. Bunların başında sahanın iklim durumu, sahip olunan arazinin yükselti değerleri, tarıma elverişli alan miktarı, su kaynaklarına sahiplik gibi etkenler önemli ölçüde tarımsal faaliyetlerin yoğunluğunu belirlemektedir.

Genel olarak baklagiller sıcaklığın 5 ile 38 °C , yıllık yağışın 200 - 1500 mm aralığında olan sahalarda yetiştirilir.

Kışlık ekim, kışları sert geçmeyen düşük sıcaklıkların az olduğu alanlarda tohum ekiminin ekim, kasım aylarında yapılması, yazlık ekim ise düşük sıcaklıkların görüldüğü kışları sert geçen bölgelerde tohum ekiminin mart, nisan aylarında yapılmasıdır.

Bakliyat üretimi dünya geneline yayılmış olmakla beraber bugün dünyada yaklaşık 171 ülkede bakliyat ekimi yapılmaktadır.

Üretim ve ürün fiyatlarındaki artışın nedenlerini tarımsal arazi miktarındaki azalma, iklim şartlarının etkisi, üretim maliyetinin yükselmesi, talep artış veya azalışları olmak üzere 4 grupta toplayabiliriz. Birinci grup içinde, tarımsal alanların ulaşım, konut gibi farklı şehirsel kullanımlar, tarımsal faaliyetler esnasında arazi eğimlerine dikkat edilmemesi sonucunda erozyon yoluyla, yanlış sulama sebebiyle toprakta tuzlanmanın olması gibi nedenlerle meydana gelen azalmalar bulunur. İkincisinde; iklimde yaşanan değişiklerin getirdiği kuraklığa bağlı olarak ürün miktarında meydana gelen azalmalar; üçüncüsünde petrol fiyatlarındaki artışların gübre, ilaç, tohum gibi üretim girdileri ve nakliye maliyetleri üzerindeki olumsuz etkileri dördüncüsüne ise; dünya ve ülke nüfuslarının artışı ile ihtiyaç duyulan ürün miktarının fazlalaşması, gıda dışındaki farklı kullanım alanlarının gelişimi (biyoyakıt üretiminin desteklenmesi), gelişmekte olan ülkelerde hızlı büyümeden kaynaklanan refah artışı ile et ve süt talebinin yükselmesi kısaca hayvancılıktaki gelişmenin yem bitkilerine olan talebi artırması, mali piyasa ile borsalardaki fiyat oynamaları, ayrıca ihracatçı ülkelerin ticareti kısıtlayıcı uygulamaları örnek olarak verilebilir.

Dünyada ekimi ve üretimi yapılan baklagiller içinde fasulye, soya, nohut, mercimek, bezelye, bakla ve börülce ön planda yer alır. Bunlardan yetişmesi için yağış, sıcaklık konusunda çok sıkıntısı bulunmayan, besleyici değerleri yüksek, saklanması kolay, talep nedeniyle ticari değeri yüksek olan fasulye, soya, nohut, mercimekten oluşan 4 ürün ilk sırada yer almaktadır. Bezelye, bakla ve börülcede bunları takip etmektedir.

Alan ve üretim bakımından Asya kıtası başta gelmekte onu Afrika, Amerika ve diğerleri izlemektedir.

Ürün ölçeğinde incelendiğinde bazı ürünlerin belirli kıtalarda daha geniş sahalarda ekimi yapıldığı için büyük miktarlarda üretimin gerçekleştiği görülür. Mesela fasulyede Asya, Amerika; soyada Amerika, Asya, nohutta Asya, Afrika, Amerika; baklada Asya, Afrika, Avrupa; mercimekte Amerika, Asya; börülcede Afrika; bezelyede Asya, Afrika kıtalarında yer alan ülkeler adı geçen ürünleri ekim için daha fazla tercih etmişlerdir.

İthalat ve ihracattaki talep miktarını ve fiyatları etkileyen faktörler; ülkelerin nüfus miktarı, rakip ülkelerdeki tarımın niteliği, ürün rekoltesindeki artma ve azalmalar, alıcı ülkelerin ekonomik yapısı (gelişmekte, geri kalmış), kısaca alım gücü, ayrıca alternatif ürün ve hayvansal ürün fiyatlarındaki oynamalar, dünya piyasasındaki diğer alternatif ürünlerin fiyatlarıdır.

Fasulyede en fazla üretimi gerçekleştiren Mynmar, Hindistan, Brezilya, ABD, Meksika, Çin'dir.

Hindistan 8 milyon ton, Pakistan 751 bin ton, Türkiye 506 bin tonla önemli üreticilerdir.

Tohumu 15-20 °C’de çimlenmekte, 35 °C’nin üstünde büyüme yavaşlamakta ve 0°C altındaki sıcaklıklarda bitki zarar görmektedir. Fasulyede vejetasyon süresi bitkinin özelliğine (sarılıcı, bodur) ve bölgenin ekolojik koşullarına göre de değişmekle birlikte ortalama 70-140 gündür. Alüvyal ve derin yapıdaki toprakları seven fasulye, tuzluluk ve drenaj problemi olan toprakları sevmez.

Fasulye, dünyada ekim alanı ve üretimi yönünden yemeklik tane baklagiller içerisinde ilk sırada yer almakta ve günümüzde dünya genelinde 126 ülkede ekim ve üretimi gerçekleştirilmektedir.

Geniş ekim sahasına rağmen fasulye ekim alanları ve üretim miktarları açısından dünya genelinde bir gerileme söz konusudur. Nitekim 2010 yılında 300 milyon dekarlık ekim alanı, 2013 yılında 290 milyon dekara gerilemiş, 24 milyon tonluk üretim ise 22 milyon tona düşmüştür. Fasulye tarımı geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde yaygın olmasına karşın verimi gelişmiş ülkelerde daha yüksektir.

Kıtalar dikkate alındığında, en geniş fasulye ekim alanı ve üretim değeri ile Asya ilk sırada yer almakta, onu Amerika ve diğerleri takip etmektedir. 

Kars ve Ağrı illeri dışında, ülkemizin her yerinde fasulye’nin ekimi yapılabilmektedir. Ülkemizde fasulye ekim alanı ve üretim miktarlarında İç Anadolu Bölgesi’nde Konya, Karaman, Aksaray, Niğde, Nevşehir; Karadeniz’de Samsun, Gümüşhane, Tokat; Ege’de Kütahya, Afyon; Doğu Anadolu’da Erzincan, Muş, Erzurum; Güneydoğu Anadolu’da Kahraman Maraş; Marmara’da Balıkesir, Bursa illeri ön plana çıkmaktadır. 

Önemli bir gıda maddesi olan fasulye ülkemizle birlikte dünyanın birçok ülkesinde konserve, kuru ve taze şeklinde tüketilmektedir. Fasulye, ana sıcak, zeytinyağlı yemekler dışında, salata, turşu, piyaz ve tatlılar (aşure) olmak üzere geniş bir kullanım yelpazesine sahiptir. Ana sıcak yemek çeşitleri kişilerin ekonomik durumu ve yemekte kullanılan malzemeye göre farklılaşmaktadır. Et malzemesine bağlı olarak kuzu, dana, tavuk etli, kıymalı, pastırmalı, sucuklu, kuru fasulye yemeği, zeytinyağlı fasulye, piyaz, pilav çeşitleri ile geniş bir yelpazeye sahiptir.

Sıcağı seven Tropik ve Subtropik bölgelerde iyi gelişen, tohumuyla çoğaltılan soya fasulyesi, farklı iklim bölgelerine uyumlu, çok değişik özellikteki çeşitleriyle dünyanın pek çok yerinde başarıyla yetiştirilmektedir. Yıllık yağış ortalaması 400- 700 mm, sıcaklık ortalaması 12 ile 35° C olan alanlarda yetişebilen bitkinin yetişmesi 18°C’nin altında ve 40°C’nin üstünde olumsuz etkilenir. Daha çok milli ve killi topraklar en uygun yetişme sahalarıdır. Ancak bitki besin maddelerince zengin olması kaydıyla her tür toprakta yetişebilir.

Dünyada ekilen alan ile üretim miktarında ilk sırada ABD bulunmakta ve onu Brezilya ile Arjantin takip etmektedir. Bitkinin vatanı olan Çin ve Hindistan üretimde 5. 6. sırayı almaktadırlar.

Soya üretimi Türkiye’nin birçok yerinde üretilebilme imkânı olmasına rağmen bugünkü üretim Akdeniz Bölgesi’nin doğu kesimi, Güney Doğu Anadolu ve birazda Karadeniz kesimiyle sınırlı kalmıştır. İller incelendiğinde ekim alanı ile üretimin %60’ını elinde tutan Adana ilk sırada yer almakta onu Mersin, Samsun, Osmaniye illeri takip etmektedir.

Kolay sindirilme özelliği ve yüksek protein içeriğine sahip soyadan, yağ, un, kepek, et, süt, yoğurt, peynir, krema, dondurma, çerez, sos gibi çeşitli ürünlerin elde edilmesi çok geniş bir kullanım alanını ortaya çıkarmıştır.

Nohut, vejetasyon süresi 60-90 gün arasında değişen çalı görünümlü, kurağa dayanıklı, tek yıllık, yazlık baklagil bitkisidir. Ekim dönemi iklim şartlarına ve sıcaklıklara bağlı olarak değişir. Sıcaklıkta fazla oynamanın olmadığı sıcak kuşakta yer alan Hindistan ve Pakistan’da ekim işlemi eylül, ekim aylarında; ani soğuklara hassas olması nedeniyle (-15°C’ye kadar dayanabilir) sert kışlara dayanamadığından ABD ve Kanada’da olduğu gibi yurdumuzda ürünün ekimi, hava ve toprak sıcaklığının artmaya başladığı mart, nisan aylarında yapılır.

Nohut ekimi alan büyüklüğünde Asya Kıtası ilk sırada yer almakta onu Afrika, Avustralya, Amerika ve Avrupa islemekte; nohut üretiminde ise Asya Kıtası liderliğini devam ettirmekte Avustralya, Afrika onu takip etmektedirler.

Yarı-kurak ve kurak alanların en önemli bitkilerinden birisi olan nohutun tarımı Güneydoğu ve İç Anadolu Bölgeleri'nde yapılmaktadır.

Nohut, kıyma, kuşbaşı gibi etlerle yemek yapımında kullanıldığı gibi, ekmek (nohut mayası) ve şalgam suyu yapımında katkı maddesi, Güney ve Doğu bölgelerimizde kavrulup öğütülerek kahve benzeri ürün olarak kullanılmaktadır. Ayrıca nohutların sınıflandırılması, tavlanması, ısıtılması, kavrulması ve elenmesi gibi işlemlerle elde edilen bizde leblebi Mısır’da malana adı verilen çerez şeklinde tüketildiği gibi dünyanın önde gelen üreticilerden Hindistan’da ise öğütülerek un haline getirilmekte ve pasta kek benzeri dhokla, dosaveidli adı verilen çeşitli ürünler üretilmektedir.

Vejetasyon süresini 90-110 günde tamamlayan bitkinin optimum sıcaklık isteği 10- 30 °C’dir. Fakat yüksek ve düşük sıcaklıklara dayanabilme kabiliyetlerinden dolayı geniş bir sahada yetişebilmektedirler. Yüksekliğin artışı verimi etkilemekle birlikte 3000 m yükseklikteki alanlarda bile yetiştirilebilir. Ürün verimlerindeki düşüşlere rağmen oldukça farklı toprak grubuna adapte olur. Mercimeğin yetişmesi için en uygun toprak grubu kumlu topraklardır.

Dünya ekim alanları ve üretim miktarları açısından kıtalar incelendiğinde Asya ve Amerika kıtasının hem alan hem de üretimin yaklaşık %75-80’lik bir oranına sahip olduğunu görmekteyiz. Üretimde ise ekilen alanın tersine Amerika kıtası Asya kıtasının önünde yer almaktadır.  Mercimek ekimi, Doğu (Çin, Hindistan) ve Batı Asya (İran, Türkiye), Kuzey Afrika (Fas, Cezayir, Tunus, Mısır), Orta Doğu (Lübnan, Suriye, Irak, Türkiye), Doğu Afrika (Etiyopya, Sudan, Eritre) Kuzey Amerika’da (ABD, Kanada) artmaktadır. Dünya mercimek ekim alanı ve üretim miktarları açısından Kanada ve Hindistan her ikisinde de %50 üzerinde paya sahiptirler. 

Türkiye’de kırmızı ve yeşil olmak üzere iki tip mercimek yetiştirilmektedir. Kırmızı mercimek %98 oranında kışlık olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde; yeşil mercimek ise daha çok İç Anadolu Bölgesi ve geçit bölgelerinde ekilmektedir.

Mercimek, ülkemizde çorba ve köfte olarak Hindistan’da ise kaynatılarak ya da kızartılarak çorba benzeri bir yemek şeklinde tüketilmektedir. Ayrıca mercimek unu hazır çorbalarda ve yiyeceklerde katkı maddesi olarak kullanılmaktadır.

15-18°C sıcaklıklar çimlenme için uygun olmasına rağmen çiçeklenme döneminde sıcaklığın 10°C’ye düşmesi olumsuzluk yaratır. Havaların serin ve nemli olduğu koşullarda çok iyi gelişme göstermesine karşın sıcak ve kuru havalardan hoşlanmaz. Alüvyal ve su tutma kapasitesi yüksek toprakları sever.

Bezelye ekim alanları ve üretim miktarları incelendiğinde Hindistan, Mynmar, Kenya, Malavi, Uganda, Tanzanya gibi ülkelerin sıralandıkları görülür.

Ülkemizde Akdeniz, Ege, Marmara ve İç Anadolu Bölgelerinde ekiminin yoğunlaştığı görülür. 

Bünyesinde %30 protein bulunan bezelye bitkisinin taneleri hem taze hem de konserve hâline getirilerek tüketilir. Garnitür tarzı kullanımın daha fazla tercih edilmesi bezelyeyi konserve sanayinin önemli ham maddelerinden biri hâline getirmiştir. Kurutulan bezelye tanelerinin öğütülmesiyle elde edilen un glüten maddesi içermediğinden çeşitli diyet ürünlerinin üretilmesinde kullanılmaktadır.

Gelişme döneminde yüksek sıcaklık istediği için sıcak iklim sebzesi olarak isimlendirilen börülce yarı nemli koşullara da çok iyi uyum sağlamıştır. Sıcaklığın düşmesi nedeniyle meydana gelen donlardan etkilenir. Tohumların çimlenmesi ve verimin iyi olabilmesi için toprak sıcaklığının 8-10 °C, hava sıcaklığının ise 10-12 °C arasında olmalıdır. Düşük sıcaklıklara karşı hassas olduğundan gündüz ve gece arasındaki sıcaklık farkının 5-10 °C geçmemesi gerekir.

Börülcenin en rahat yetişebildiği alanlardan birisi Afrika kıtasıdır. Sudan, Etiyopya, Nijerya, Mozambik, Somali, Gine, Eritre gibi birçok Afrika ülkesi bugün kuraklık, yağış düzensizliği, iç savaşlar nedeniyle açlıkla karşı karşıyadır. Alternatif ürün imkânı az olan Afrika’nın savan alanlarında börülce büyük oranda ekilmektedir. Ekim alanı ve üretim durum kıtalar açısından incelendiğinde Afrika %85’lik oranla ilk sırada yer alır. Üretici ülkeler arasında ilk iki sırayı dünya ekim alanı ile üretiminin %70-75’lik kısmını ellerinde tutan Nijer ve Nijerya paylaşırlar.

Börülce daha çok Ege Bölgesi’nin bir ürünü olarak gözükür. Ege dışında Marmara ve Akdeniz bölgesinde ekimi yapılmaktadır. Türkiye üretimin %50 fazlasını Manisa, Uşak ve Muğla illeri karşılar. 

Sıcaklardan korkmadığı gibi soğuklara da bir noktaya kadar dayanabilir ve -4° dereceye kadar direnç gösteren bitki -10 °C’de ölür. Vejetasyon süresi 120-200 gün arasında yer alan baklanın en iyi geliştiği sıcaklık 9–18 °C’dir. Uyum özelliği onun kışlık ve yazlık olarak yetiştirilebilmesine imkân tanımıştır. Bakla bitkisi, hemen her çeşit toprakta yetişebilmesine rağmen en uygun topraklar derin, geçirgen ve organik madde bakımından zengin tınlı topraklardır.

Asya kıtasında Çin fazla nüfusunu besleyebilmek için ekim alanlarını artırdığından üretim miktarı artmıştır. Günümüzde ekim alanının % 95’i, üretimin %94’ü Çin tek başına elinde bulundurmakta ve onu Etiyopya ile Fas takip etmektedir.

Akdeniz’den Karadeniz’e kadar bütün sahil kesiminde yetişme özelliğine sahiptir. Ekim alanının büyük bir oranını Ege ve Güney Marmara elinde tutuğu için üretimin büyük bölümünü de yine burası sağlar. Toplam alan ve üretim miktarının yaklaşık %80’nini Çanakkale, Manisa, Balıkesir, Bursa illeri elinde tutar.

Bakla yemek olarak iç bakla şeklinde kurutulduktan sonra farklı şekillerde kullanılmaktadır.