1980 sonrası, 1960-1980 döneminin aksine
çalışma ilişkilerinde esneklik ve kuralsızlaşmanın
(deregülasyon) ön plana çıktığı ve sosyal devlet
yöneliminin zayıfladığı bir dönemdir.

Bu döneme damgasını vuran temel gelişmeler 24
Ocak 1980 kararları ile başlayan yeni iktisat politikaları ve
12 Eylül 1980 askeri darbesi olmuştur.

12 Eylül askeri darbesi ile 1961 Anayasası askıya
alındı. 1982 yılında yeni bir anayasa yapıldı ve aralarında
sendikal yasaların da olduğu temel yasalar değiştirildi. 12
Eylül 1980 ile Kasım 1983 seçimleri arasındaki dönem,
Milli Güvenlik Konseyi (MGK) askeri cuntanın
yönetiminde geçti. 24 Ocak programının “emek aleyhtarı”
bir doğrultuda uygulanabilmesi, 12 Eylül 1980’de
gerçekleşen askeri darbe ile olanaklı oldu.

Anavatan Partisi, 24 Ocak kararları ile başlayan
liberalizasyon ve ihracata yönelik sanayileşme
politikalarını derinleştirdi. Bu dönemde özelleştirme
uygulamaları ile çalışma ilişkilerinde esneklik ve
kuralsızlaşmaya dönük girişimler hız kazandı. Devletin
1960-80 arasında yürüttüğü sosyal işlevler göz ardı
edilmeye başlandı. Özellikle kamu kesimi çalışma
ilişkilerinde işveren örgütlerinin ilkeleri egemen olmuştur.

Ulusal kalkınmacılık ve devletçilik, ya da karmaekonomi
anlayışı, buna bağlı olarak popülist politikalar
terk edilmiştir. Bunların yerini üretimden elini çekmiş,
piyasayı güçlendirme görevi üstlenmiş ve kamu bütçesini
disipline etmek için sos-yal politikalardan vaz geçen bir
devlet almıştır.

İstikrar programının arka planında mevcut ücret
seviyesi ile Türkiye’nin ihracat yapamayacağı iddiası ve
ücretleri disiplin altına alacak yöntemlerin bulunması
talebi yatmaktadır.

1980 sonrasının iktisat politikalarının temel hedefi
dışa açık/ihracata yönelik sanayileşme, küresel sermaye ile
bütünleşme ve liberalleşme olarak tanımlanabilir. Yeni
modelin temel özelliği, ücretlerin düşürülmesi yoluyla
yurtiçi talebini daraltarak, yurtdışı pazarlara ihraç edilecek
bir artığın yaratılmasıdır.

Bu ekonomi anlayışında ülkenin kendi ihtiyaçları
doğrultusunda belirleyeceği ulusal politikalardan büyük
ölçüde vazgeçilmekte, bunun yerini küreselleşen bir dünya
piyasasına uyum sağlama çabası almaktadır. Bu bağlamda
piyasaların esnekliğini azamiye çıkarmak ve kamunun
müdahalesini asgariye indirmek hedeflenmektedir.

Sosyal hakların ve kurumların ekonomik büyüme
önünde en önemli engel olduğu mesajı düzenli biçimde
topluma verilmiş, uygulamalar buna göre yapılmıştır.

İstihdamın sektörler arasında oransal dağılımına
bakıldığında, hizmet sektörünün yükseldiği ve tarım
sektörünün hızla gerilediği görülmektedir. Tarımsal
istihdam mutlak ve oransal olarak ciddi bir biçimde
gerilerken, sanayi ve hizmet sektörünün istihdam içindeki
payı mutlak ve oransal olarak tırmanmıştır.

Tarım istihdamındaki hızlı çözülmenin ve kente
göçün yeni sosyal sorunlar yaratmıştır. Ücretliler dönem
boyunca en büyük sosyal sınıf haline gelmiştir. Ücretsiz
aile işçiliğinde de hızlı bir düşüş yaşanmıştır.

Dönem boyunca sigortalı işçi sayısı yaklaşık dört
kat artmıştır. Sigortalı işçi sayısındaki bu artışın istihdam
ve ücretli sayısındaki artış oranının çok üzerinde olduğu
açıktır. Bunun anlamı kayıtlı istihdam oranının yükselmiş
olmasıdır. Ancak kayıtlı istihdam oranındaki artışa rağmen
Türkiye’de 2011 itibariyle toplam istihdamın büyük bir
bölümünün kayıt dışı olduğunun altı çizilmelidir.

Kapitalist iktisadi ilişkiler yoğunlaşırken,
toplumun sınıfsal yapısındaki ayrımlar daha belirgin hale
gelmiştir. Ancak sosyal-sınıfsal yapıda yaşanan ve 1960-
80 döneminin devamı olan bu değişim çalışma
ilişkilerinde beklenen güçlenmeyi getirmemiştir. Tersine
çalışma ilişkilerinin kurumsallaşmasında ve sosyal
korumada ciddi gerilemeler yaşanmıştır.

1982 Anayasası ve 1983 yılında çıkarılan 2821-
2822 sendikal yasalar ile 1961 Anayasası’nın getirmiş
olduğu özgürlükçü düzen ortadan kaldırıldı.

1982 Anayasası ve sendikal yasalar hazırlanırken
büyük ölçüde işveren örgütlerinin görüşlerinin esas
alındığı bilinmektedir.

Raporda sunulan görüşler doğrultusunda 1961
Anayasası’nın temel felsefesi terk edilmiş ve bunun yerine
yasakçı, sosyal korumadan uzak ve devleti topluma karşı
korumayı amaçlayan bir yaklaşım benimsenmiştir. 1982
Anayasası, devletin sosyal niteliğini kağıt üzerinde
korurken, sosyal ve sendikal haklarda önemli kısıtlamalar
getirmiştir.

MGK kararlarıyla tüm grev ve lokavtlar ikinci bir
karara kadar ertelendi ve işçilerin 15 Eylül günü işe
başlaması istendi. Grev ve lokavt ertelemesi yapılan
işyerleri ile faaliyeti durdurulan sendika ve
federasyonların taraf olduğu toplu iş sözleşmeleri
müzakere safhasında olan işyerlerinde çalışan işçilerin
mevcut ücret ve yan ödemelerine işverenler tarafından
yüzde 70 oranında ve avans mahiyetinde ek ödeme
yapılmasına karar verildi. Ayrıca grev ve lokavtı ertelenen
işyerlerinde, erteleme süresince, işçilerin kendi isteği,
ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ile sağlık
sebepleri dışındaki herhangi bir nedenle işten çıkarılması
yasaklandı. Böylece grevlerin yasaklandığı ve sendikaların
faaliyetlerinin askıya alındığı koşullarda olası toplumsal
hoşnutsuzlukları giderecek önlemler de alınmış oldu.

Bu MGK kararı ile DiSK, MiSK ve HAK-İş ile
bağlı sendikaların hesapları bloke edildi.

İlgili kanun ile sıkıyönetim komutanlıklarına grev,
lokavt, irade beyanı gibi sendikal faaliyetleri sürekli
olarak durdurmak ve izne bağlamak yetkisi tanındı.

2364 Sayılı Kanun ile 275 Sayılı Kanun’un bu
kanuna aykırı hükümlerinin uygulanmayacağı hükme
bağlandı. Böylece 274 ve 275 sayılı yasalar ile kurulan
toplu iş ilişkileri rejimi ortadan kalkmış oldu.

2364 Sayılı Kanun ile Yüksek Hakem Kurulu’na
(YHK) sendikaların faaliyetlerinin durdurulduğu, grev ve
lokavt yetkilerinin ertelendiği veya askıya alındığı hal ve
yerlerde; yürürlük süresi sona ermiş bulunan işkolu veya
işyeri toplu iş sözleşmelerini gerekli gördüğü
değişiklikleri yapmak suretiyle yeniden yürürlüğe koyma
yetkisi tanınıyordu. YHK’nin bu yetkisi 1984 yılına kadar
devam etti.

Hayır. Sendikal haklar ayrıntılı ve sınırlayıcı
biçimde düzenlendiği gibi, dernek, vakıf ve sendika gibi
kuruluşlara yalnız siyaset yasağı getirilmekle kalınmamış,
bunların birbirleriyle ilişkilerini ve işbirliğini kısıtlayıcı
hükümlere de yer verilmiştir.

Anayasanın 51. maddesi sendikalaşma hakkını
sadece işçilere ve işverenlere tanımış, kamu görevlilerinin
sendika hakkı konusunda ise bir hükme yer vermemiştir.
Anayasanın 51. maddesinde yer alan “işçiler” ifadesi 2001
yılında yapılan değişiklik ile “çalışanlar” şeklinde
değiştirilmiştir.

51. madde, işçi sendikaları ve üst kuruluşlarına
yönetici olabilmek için en az 10 yıl fiilen çalışma
koşuluna ve birden fazla sendikaya üye olma yasağına yer
vermiştir. Bu sınırlamalar 2007 ve 2010 yıllarında yapılan
değişiklikler ile Anayasadan çıkartılmıştır.

Maddeye göre “sendikalar siyasi amaç
güdemezler, siyasi faaliyette bulunamazlar, siyasi
partilerden destek görmezler ve onlara destek olamazlar;
derneklerle, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları
ve vakıflarla bu amaçlarla ortak hareket edemezler.”

Anayasanın 53. maddesi toplu iş sözleşmesi
hakkını düzenlemektedir. 1961 Anayasası “işçiler,
işverenlerle olan münasebetlerinde, iktisadî ve sosyal
durumlarını korumak veya düzeltmek amacıyla toplu sözleşme
ve grev haklarına sahiptirler” hükmünü
içermekteydi. Ayrıca “işçiler ve işverenler, karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma
şartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi yapma
hakkına sahiptirler” hükmünü de içermektedir.

“Toplu görüşme” daha çok sendikalar ile kamu
idaresi arasında görüş-alışverişi mekanizması olarak
adlandırılabilir.

• Memurlar ve diğer kamu görevlileri, toplu
sözleşme yapma hakkına sahiptirler.
• Toplu sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık
çıkması halinde taraflar Kamu Görevlileri Hakem
Kuruluna başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem
Kurulu kararları kesindir ve toplu sözleşme
hükmündedir.
• Toplu sözleşme hakkının kapsamı, istisnaları,
toplu sözleşmeden yararlanacaklar, toplu
sözleşmenin yapılma şekli, usulü ve yürürlüğü,
toplu sözleşme hükümlerinin emeklilere
yansıtılması, Kamu Görevlileri Hakem
Kurulunun teşkili, çalışma usul ve esasları ile
diğer hususlar kanunla düzenlenir.

Ancak Anayasa lokavt kavramına yer vermekle
birlikte “grev ve lokavt hakkı” ifadesinden kaçınmış ve
lokavtı açıkça bir hak olarak tanımamıştır. Anayasa
böylece yasama organının lokavtı yasaklamasını
önlemiştir.

Anayasanın 54. maddesine göre grev hakkı sadece
işçilere tanınmakta, kamu personelinin tümü grev hakkının
dışında bırakılmaktadır. Ayrıca siyasal amaçlı grev,
dayanışma grevi, genel grev, işyeri işgali, işi yavaşlatma,
verimi düşürme ve diğer direnişleri de yasaklanmıştır.

Temel hak ve özgürlüklere ilişkin onaylanmış
uluslararası sözleşme ve antlaşmaların iç hukuktan üstün
olduğu ve bu sözleşmelerin doğrudan uygulanması
gerektiği hiç bir tartışmaya yer bırakmayacak şekilde
ortaya konmuştur.

Bu yasaların kabulü ile 274 ve 275 sayılı yasalar
yürürlükten kaldırıldı.

Türk-iş “sendikalar devlet cihazı içinde görevleri
sınırlı müdürlük ya da ünite değildir” tepkisini gösterdi ve
özgür sendikacılık ve serbest toplu pazarlık düzeninin
ortadan kalkacağını vurguladı.

2821 Sayılı Yasa ile din ibadet işlerinde
çalışanlara, öğrencilere, özel öğretim kurumlarında
öğretmenlik yapanlara ve özel güvenlik görevlilerine
sendika üyeliği yasaklanmıştır. Ancak zaman içinde
yapılan değişikliklerle, Sendikalar Kanunu’na göre işçi
olan herkesin sendika üyesi olmasına olanak tanınmıştır.

Yasa zoruyla getirilen işkolu sendikacılığının
merkezi, oligarşik ve bürokratik eğilimlere yol açabileceği
vurgulanmıştır.

2821 Sayılı Yasa, 274’ten farklı olarak tek
sendikaya üyelik koşulunu getirmiştir.

Yasaya göre 16 yaşını doldurmuş olup işçi
sayılanlar, işçi sendikalarına üye olabilirler. 16 yaşını
doldurmamış olanların üyeliği kanuni temsilcilerinin yazılı
iznine bağlıdır.

Bu hüküm sendikal örgütlenmeyi zorlaştırıcı ve
maliyetini artırıcı bir düzenlemedir.

Yeni Türk Ceza Kanunu, sendika özgürlüğünü
korumak için 2821 Sayılı Yasa ile getirilen hukuksal
güvencelere cezai güvenceler de eklenmiştir.

TiSGLK toplu pazarlık ve grev hakkının
kullanımı konusunda ciddi sınırlamalara yer vermiştir.
Toplu iş sözleşmesi yetkisi için zorunlu olan ikili baraj ve
greve ilişkin sınırlayıcı düzenlemeler TiSGLK’ye
damgasını vurmuştur.

TiSGLK iki tür toplu iş sözleşmesi öngörmüştür: işyeri ve işyerleri toplu iş sözleşmesi ile işletme toplu iş
sözleşmesi.

Yasaya göre yetki için iki koşul gereklidir:
1) Ön koşul niteliğinde olan işkolu barajı: işçi
sendikasının kurulu bulunduğu işkolunda çalışan
işçilerin en az yüzde onunu (tarım ve ormancılık,
avcılık ve balıkçılık işkolu hariç) üye kaydetmiş
olması,
2) Sendikanın toplu iş sözleşmesi başlatmak istediği
işyerinde işçilerin yarıdan bir fazlasını üye
yapmış olması.

Yetki tespit işlemleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı tarafından yapılmaktadır.

Grev ve lokavt uygulamasından önce
arabuluculuk aşaması zorunludur ve arabuluculuk
süresince çalışma barışının korunması şartı vardır.
Arabuluculuk bitmeden alınacak grev ve lokavt kararı
yasadışı kabul edilmektedir.

Grev sadece toplu menfaat uyuşmazlıklarının
çözümlenmesinde söz konusu olabilecektir. Bunun
dışındaki grev türleri yasadışı grev olarak tanımlanmıştır.

Grev ve lokavt kararı, karşı tarafa tebliğinden
itibaren 60 gün içinde ve karşı tarafa noter aracılığıyla 6
işgünü önce bildirilecek tarihte uygulanabilir. Böylece
sürpriz grev uygulaması engellenmiştir.

Can ve mal kurtarma işlerinde, cenaze ve tekfin
işlerinde, su, elektrik, havagazı, termik santrallarını
besleyen linyit üretimi, tabii gaz ve petrol sondajı, üretimi,
tasfiyesi, dağıtımı, nafta veya tabii gazdan başlayan
petrokimya işlerinde, banka ve noterlik hizmetlerinde,
kamu kuruluşlarınca yürütülen itfaiye, sehir içi deniz, kara
ve demiryolu ve diğer raylı toplu yolcu ulaştırma
hizmetlerin- de, ilaç imal eden işyerleri hariç olmak üzere,
aşı ve serum imal eden müessese- lerle, hastane, klinik,
sanatoryum prevantoryum, dispanser ve eczane gibi
sağlıkla ilgili işyerlerinde, eğitim ve öğretim
kurumlarında, çocuk bakım yerlerinde ve huzurevlerinde,
mezarlıklarda ve Milli Savunma Bakanlığı ile Jandarma
Genel Komu- tanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığınca
doğrudan işletilen işyerlerinde grev ve lokavt
yasaklanmıştır.

Kanun, kamu görevlileri sendikaları kurucusu
olabilmek için en az iki yıldan beri kamu görevlisi olarak
çalışma zorunluluğu getirmektedir.

Uzlaştırma Kurulu’nun kararına tarafların
katılması durumunda, bu karar mutabakat metni olarak
Bakanlar Kuruluna sunulmaktadır. Tarafların Uzlaştırma
Kurulu kararına katılmaması durumunda anlaşma ve
anlaşmazlık konularının tümü taraflarca imzalanan bir
tutanakla saptanarak Bakanlar Kurulu’na sunulur. Toplu
görüşme aşamasında mutabakat metni imzalanırsa bu
metin de Bakanlar Kurulu’na sunulmaktadır.

Bireysel çalışma ilişkilerinde dönem içinde
yapılan en önemli değişiklik 2003 yılında 4857 Sayılı yeni
iş Yasası’nın kabulüdür.

11.12.1982 tarih ve 2762 Sayılı Kanun ile yapılan
bir değişiklik sonucunda kıdem tazminatı tavanının asgari
ücretle bağı koparıldı. Kıdem tazminatı tavanı en yüksek
devlet memurunun bir hizmet yılı için alacağı azami
emeklilik ikramiyesi ile sınırlandırıldı.

158 Sayılı Sözleşme işçinin, “geçerli bir nedene”
dayanmayan feshe karşı korunmasını öngörüyordu.

Yasa tasarısı, “İş Kanunu, Sendikalar Kanunu ile
Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştırılanlar Arasındaki
Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda Değişiklik
Yapılması Hakkında Kanun” (4773) adıyla yasalaştı.

Yasa, keyfi işten çıkarmayı maddi tazminat
yaptırımına bağlıyor; ancak işten çıkarmayı engellemiyor
ve işe iadeyi güvence altına almıyordu.

Yapılan değişiklikler ile iş güvencesinin
uygulama sınırı 10 işçiden 30 işçiye çıkartıldı. Öngörülen
iş güvencesi tazminatı da 6-12 aydan, 4-8 aya indirildi.

İlgili madde “Çalışma barışının ve endüstri
ilişkilerinin geliştirilmesinde, çalışma hayatıyla ilgili
mevzuat çalışmalarının ve uygulamalarının izlenmesi
amacıyla: Hükümet ile işveren, kamu görevlileri ve işçi
sendikaları konfederasyonları arasında etkin danışmayı
sağlamak üzere, üçlü temsile dayalı istişari mahiyette bir
danışma kurulu oluşturulur. Kurulun çalışma usul ve
esasları çıkarılacak bir yönetmelikle düzenlenir.” şeklinde
düzenlemiştir.

1980 öncesinde var olan 700-800 sendikaya
karşılık, 1980 sonrasında sendika sayısı 100’ün altına
düşmüştür.

1980 sonrası dönemde Türkiye İşçi Sendikaları
Konfederasyonu (TÜRK-İş), Türkiye Devrimci İşçi
Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) ve Hak İşçi
Sendikaları Konfederasyonu (HAK-İş) olmak üzere üç işçi
konfederasyonu varlığını sürdürmüştür.

Örgütlenmede yaşanan bu sınırlılık bir yandan
mevzuat ve uygulamadan öte yandan sendikaların iç
sorunlarından kaynaklanmaktadır.

İşçi sendikalarının üyeliklerinde bakanlığa
gönderilen üye fişleri esas alınırken, kamu görevlileri
sendikaları açısından aidat ödeyen üyeler esas
alınmaktadır

Fiili sendikalaşma oranı 1980’lerin ortalarında
yüzde 22 iken, 2010’a doğru yüzde 6’ya gerilemiştir.

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB),
Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB) ve Türkiye Esnaf
ve Sanatkârlar Konfederasyonu (TESK).

Bu prensipler arasında sözleşmelerde yönetime
müdahale niteliğindeki hükümlerin yer almaması, ek mali
yükümlülükler getirecek yeni maddelere yer verilmemesi,
kıdem tazminatına esas sürelerin artırılmaması, yıllık izin
sürelerinin uzatılmaması ve haftalık çalışma saatlerinin
azaltılmaması gibi konular yer alıyordu. Dahası bu
ilkelerin sadece kamu için değil, özel sektör için de geçerli
olduğu belirtiliyordu.

Yüksek Hakem Kurulu (YHK) özgür toplu
pazarlık düzeninin ortadan kaldırıldığı 12 Eylül 1980
askeri darbesi sonrasından başlayarak, 1984 yılı
sonbaharına kadar toplu iş sözleşmelerini bağlayan kurum
olarak çalışma ilişkilerinde belirleyici yapı oldu.

Türk-İş’in kamu kesimi toplu iş sözleşmelerini
koordinasyon içinde yürütmesi Özal hükümeti döneminde,
1984 yılından itibaren başlatılan uygulamaların bir sonucu
olmuştur.

ANAP hükümetinin izlediği iktisat
politikalarından kaynaklanan sorunlar toplu iş
sözleşmelerinin sık sık çıkmaza girmesine yol açmıştı.

Toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi sayısının
1980’lerin ortalarından 2010’a ciddi biçimde gerilediği
görülmektedir. 1987 yılında 1 milyon 400 bin civarında
olan toplu sözleşme kapsamındaki işçi sayısı, 2010’da 780
bin civarına gerilemiştir.

Gerçek ücretlerde 1980’li yıllarda önemli
gerilemeler yaşanmıştır.

Dönem boyunca grevlerin yoğunlaştığı yıllar
1990’lı yılların ilk yarısı olmuştur.

Yeni sendikal yasalarla grev mekanizmasının son
derece karmaşık bir prosedüre bağlanması ve sonuç
alınmasının zorluğu nedeniyle grev dışı eylemlerde ayrıca
bir artış olmuştur.

12 Eylül baskı koşulları ve ANAP hükümetleri
döneminde yaşanan ciddi reel ücret kayıpları ve
yoksullaşma eylemlerin en büyük nedeniydi.

Özellikle 1980’lı yılların sonunda başlayan ve
2001 kriz dönemine kadar yaşanan yaygın grev ve işçi
eylemlerinin işçi ücretlerinde önemli kazanımlar
getirdiğini ve işçi haklarını sınırlamaya yönelik girişimleri
geciktirdiğini söylemek mümkündür.

Bu dönemde özelleştirme uygulamaları ile çalışma ilişkilerinde esneklik ve kuralsızlaşmaya dönük girişimler hız kazandı. İktisat politikalarında yaşanan köklü değişiklikle birlikte devletin 1960-80 arasında yürüttüğü sosyal işlevler göz ardı edilmeye başlandı. Özellikle ANAP döneminde, kamu kesimi çalışma ilişkilerinde işveren örgütlerinin ilkeleri egemen olmuştur. 1980 sonrasının ekonomi politikalarında ulusal kalkınmacılık ve devletçilik ya da karma-ekonomi anlayışı, buna bağlı olarak popülist politikalar terk edilmiştir. Bunların yerini üretimden elini çekmiş, piyasayı güçlendirme görevi üstlenmiş ve kamu bütçesini disipline etmek için sosyal politikalardan vazgeçen bir devlet almıştır.

24 Ocak 1980’de yürürlüğe konan istikrar programının arka planında yatan gerekçe, mevcut ücret seviyesi ile Türkiye’nin ihracat yapamayacağı iddiası ve ücretleri disiplin altına alacak yöntemlerin bulunması talebiydi.

1980 sonrasının iktisat politikalarının temel hedefi dışa açık/ihracata yönelik sanayileşme, küresel sermaye ile bütünleşme ve liberalleşme olarak tanımlanabilir. Yeni modelin temel özelliğinin, “ücretlerin düşürülmesi yoluyla yurtiçi talebin daraltılarak, yurtdışı pazarlara ihraç edilecekbir artığın yaratılması” olduğu vurgulanmaktadır.

Dönem boyunca istihdamın sektörel yapısında çok köklü değişiklikler yaşanmıştır. İstihdamın sektörler arasında oransal dağılımına baktığımızda yükselen hizmet sektörünü ve hızla gerileyen tarım sektörünü görmekteyiz. Tarımsal istihdam mutlak ve oransal olarak ciddi bir biçimde gerilerken sanayi ve hizmet sektörünün istihdam içindeki payı mutlak ve oransal olarak tırmanmıştır. Tarımın istihdam içindeki payı yüzde 53’ten 25’e gerilerken sanayinin payı yüzde 20’den 25’e yükselmiştir. Tarımsal istihdamda meydana gelen düşüşün karşılığında hizmet sektöründe büyük bir sıçrama yaşanmıştır. Hizmet sektörünün istihdam içindeki payı yüzde 26’dan 49’a yükselmiştir. Dönemin başında tarımın istihdam içinde tuttuğu yeri, 2010’a doğru hizmet sektörü tutmaya başlamıştır.

Türkiye’de istihdamın yapısı 1980 sonrasında ciddi bir dönüşüme uğramıştır. Tarımın istihdam içindeki payının (Batılı sanayileşmiş ülkelerle karşılaştırıldığında yüksek olmaya devam etmekle birlikte) 30 yıl gibi bir sürede çok hızla gerilediği açıktır. 1980’de tarım dışı istihdam yüzde 47 iken 2010 yılında yüzde 75’e ulaşmıştır. 1960’ta tarım dışı istihdamın payının yüzde 30 civarında olduğu düşünülecek olursa son 50 yıl içinde yaşanan değişimin boyutları daha iyi anlaşılmış olur. Tarımdaki bu hızlı çözülmenin ve kente göçün yeni sosyal sorunlar yarattığı ve çalışma ilişkilerinin önemini artırdığı açıktır.

Tarım dışı çalışanların nicel ve oransal artışının ücretlilerin sayısını ve oranını artıracağına kuşku yoktur. Nitekim ücretliler dönem boyunca en büyük sosyal sınıf hâline gelmiştir. 1960’ta 2.4 milyon olan ücretli sayısı 1980’e gelindiğinde 6.4 milyona, 2010 yılında ise 14 milyona yaklaşmıştır. Ücretlilerin toplam istihdam içindeki payı yüzde 35’ten yüzde 61’e yükselmiştir. Bu yükseliş belirgin bir işçileşme anlamına gelmekte ve sınıf ilişkilerinin kapitalistleştiğini ortaya koymaktadır. Yukarıda değinilen tarımdaki çözülmeye paralel olarak ücretsiz aile işçiliğinde de hızlı bir düşüş yaşanmıştır. 1980’de toplam istihdamın yüzde 40’ını oluşturan ücretsiz aile işçiliği, 2010’da yüzde 14’e gerileyerek birinci istihdam kategorisi olmaktan üçüncü sıraya düşmüştür. Ücret ve maaşla çalışanların oranının yüzde 60’ı aşması çalışma ilişkileri açısından kritik öneme sahiptir.

12 Eylül 1980 askeri darbesi çalışma ilişkilerinde dolaysız olumsuz sonuçlara yol açmıştır. Toplu iş ilişkileri daha ilk günlerden başlayarak darbeden nasibini almıştır. Darbe ile sendikal haklar için oldukça elverişli bir zemin sağlamış olan 1961 Anayasası askıya alınmış ve askeri darbeyi yapan generallerden oluşan Millî Güvenlik Konseyi’nin (MGK) kararları Anayasa ve yasaların yerini almıştır. Darbe ile birlikte sendikal faaliyetler durdurulmuş ve devam eden grevler sona erdirilmiştir. Darbenin ilk günü yayımlanan 7 numaralı bildiri ile siyasi parti faaliyetlerinin yasaklanmasının yanı sıra, DİSK ve MİSK ile bunlara bağlı sendikaların faaliyetleri de durdurulmuştur. MGK kararlarıyla tüm grev ve lokavtlar ikinci bir karara kadar ertelendi ve işçilerin 15 Eylül 1980 günü işe başlaması istendi.

Grev ve lokavt ertelemesi yapılan işyerleri ile faaliyeti durdurulan sendika ve federasyonların taraf olduğu toplu iş sözleşmeleri müzakere safhasında olan işyerlerinde çalışan işçilerin mevcut ücret ve yan ödemelerine işverenler tarafından yüzde 70 oranında ve avans mahiyetinde ek ödeme yapılmasına karar verildi. Ayrıca grev ve lokavtı ertelenen işyerlerinde, erteleme süresince, işçilerin kendi isteği, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan hâller ile sağlık sebepleri dışındaki herhangi bir nedenle işten çıkarılması yasaklandı. Böylece grevlerin yasaklandığı ve sendikaların faaliyetlerinin askıya alındığı koşullarda olası toplumsal hoşnutsuzlukları giderecek önlemler de alınmış oldu.

1982 Anayasası’nın 1960-1980 dönemine ve 1961 Anayasası’na karşı tepkisel bir nitelik taşıdığı ve bir önceki dönemin özgürlükçü ortamına ve toplumsal gelişmelerine karşı otoriter bir anlayışı yansıttığı bilinmektedir. Anayasa, iktisatta liberalizm, siyasette ise anti-liberalizm anlamına gelmekte, siyasal ve sendikal hayata getirdiği kısıtlamalar dikkate alınınca sosyal devleti de katılımcı demokrasiyi de sınırladığı görülmektedir.

1982 Anayasasında örgütlenme hakları açısından kısıtlayıcı yaklaşımlar çok daha belirgindir. Anayasa genel yapısı itibarıyla hem demokratik rejim hem de işçi hakları açısından son derece pürüzlü bir zemin oluşturmaktadır. Örneğin sendikal haklar ayrıntılı ve sınırlayıcı biçimde düzenlendiği gibi, dernek, vakıf ve sendika gibi kuruluşlara yalnız siyaset yasağı getirilmekle kalınmamış, bunların birbirleriyle ilişkilerini ve işbirliğini kısıtlayıcı hükümlere de yer verilmiştir. Sendika kurma, sendikal faaliyet, toplu iş sözleşmesi ve grev hakları konusunda önemli kısıtlamalar
getirilmiştir. 

2821 sayılı Sendikalar Kanunu, sendikal hakları kısıtlayıcı ve daraltıcı bir felsefeye sahiptir. 2821 sayılı Yasa, bireysel (olumlu ve olumsuz) sendika özgürlüğünü esas almış ve sendikaların kuruluşlarında serbestlik ilkesini benimsemiş olmakla birlikte, sendika kuruluşunu, sendika üyeliğini ve sendikal faaliyeti zorlaştırıcı hükümlere sahiptir. Yasa sendika ve konfederasyon dışında işçi kuruluşu kurulmasını engelleyici niteliktedir.

Yasa, sendika özgürlüğünün korunması konusunda düzenlemelere yer vermiş ve işçilerin işe alınmaları ve iş sırasında sendikal nedenle ayrımcılığa uğramalarını yaptırıma bağlamıştır. 2821 sayılı Yasa işkolu sendikacılığını benimsemiş, işyeri ve meslek sendikacılığını yasaklamıştır. Aynı koşul işveren sendikaları için de getirilmiştir. Ancak kamu işveren sendikalarının, aynı işkolundaki kamu işverenleri tarafından kurulması ve aynı işkolunda faaliyette bulunması şartının aranmayacağı belirtilmiştir. 

2821 sayılı Yasa, 274’ten farklı olarak tek sendikaya üyelik koşulunu getirmiştir. Yasaya göre 16 yaşını doldurmuş olup işçi sayılanlar, işçi sendikalarına üye olabilirler. 2821 sayılı Yasa’nın en çok eleştirilen hükümlerinden biri sendikaya üyelik ve ayrılmayı noter koşuluna bağlamış olmasıdır. Sendika aidatının kaynaktan kesilmesi uygulaması (check-off) korunmuştur. Yasa ile sendika aidatlarına bir günlük brüt ücret tutarı sınırı getirilmiştir. Yasa, Anayasa’nın 52. maddesine paralel olarak kapsamlı siyasi yasaklar getirmiştir.

Yasa toplu iş sözleşmesi yetkisi için oldukça ağır sınırlamalar getirmiştir. Yasa’ya göre yetki için iki koşul gereklidir: 1) Ön koşul niteliğinde olan işkolu barajı: İşçi sendikasının kurulu bulunduğu işkolunda çalışan işçilerin en az yüzde onunu (tarım ve ormancılık, avcılık ve balıkçılık işkolu hariç) üye kaydetmiş olması, 2) Sendikanın toplu iş sözleşmesi bağıtlamak istediği işyerinde veya işletmede işçilerin yarıdan fazlasını üye yapmış olması. Yetki işlemleri ve davaları yıllarca sürmekte ve sendikal örgütlenme ciddi biçimde engellenmektedir. Mevcut yetki sisteminin sendikalaşmayı ciddi bir biçimde zayıflattığı yapılan araştırmalarla ortaya konmuştur.

Yasa, toplu iş sözleşmesi görüşmeleri, uyuşmazlık ve grev-lokavt için ayrıntılı ve karmaşık bir prosedürü getirmiştir. Bu prosedür, toplu sözleşme özerkliğini ve sendikal hakların kullanımını engelleyici niteliktedir. Grev ve lokavt uygulamasından önce arabuluculuk aşaması zorunludur ve arabuluculuk süresince çalışma barışının korunması şartı vardır. Arabuluculuk bitmeden alınacak grev ve lokavt kararı yasa dışı kabul edilmektedir. Yasa, Anayasa’ya paralel olarak sadece menfaat uyuşmazlıklarını takiben grev ve lokavta başvurulmasına olanak tanımıştır. Grev sadece toplu menfaat uyuşmazlıklarının çözümlenmesinde söz konusu olabilecektir. Bunun dışındaki grev türleri yasa dışı grev olarak tanımlanmıştır.

Yasa’nın tanımladığı grev için aranan şartlar gerçekleşmeden yapılan greve kanun dışı grev denilir. Siyasi amaçlı grev, genel grev ve dayanışma grevi kanun dışı grevdir. İşyeri işgali, işi yavaşlatma, verimi düşürme ve diğer direnişler hakkında kanun dışı grevin yaptırımlarının uygulanması öngörülmektedir. Yasa sadece grev türleri konusunda değil grev kararı ve uygulaması konusunda da sınırlayıcı süreler öngörmüştür. Grev ve lokavt kararı, karşı tarafa tebliğinden itibaren 60 gün içinde ve karşı tarafa noter aracılığıyla 6 işgünü önce bildirilecek tarihte uygulanabilir. Böylece sürpriz grev uygulaması engellenmiştir.

Yasa aralarında bankacılık sektörünün de bulunduğu oldukça geniş grev yasakları getirmiştir. Can ve mal kurtarma işlerinde, cenaze ve tekfin işlerinde, su, elektrik, havagazı, termik santrallarını besleyen linyit üretimi, tabii gaz ve petrol sondajı, üretimi, tasfiyesi, dağıtımı, nafta veya tabii gazdan başlayan petrokimya işlerinde, banka ve noterlik hizmetlerinde, kamu kuruluşlarınca yürütülen itfaiye, sehiriçi deniz, kara ve demir yolu ve diğer raylı toplu yolcu ulaştırma hizmetlerinde, ilaç imal eden işyerleri hariç olmak üzere, aşı ve serum imal eden müesseselerle, hastane, klinik, sanatoryum, prevantoryum, dispanser ve eczane gibi sağlıkla ilgili işyerlerinde, eğitim ve öğretim kurumlarında, çocuk bakım yerlerinde ve huzurevlerinde, mezarlıklarda ve Millî Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığınca doğrudan işletilen işyerlerinde grev ve lokavt yasaklanmıştır.

1980 sonrasında kabul edilen işkolu sendikacılığı ilkesi nedeniyle, dönem boyunca merkezileşme eğiliminin arttığı ve buna bağlı olarak sendika sayısında önemli bir düşüşün yaşandığı görülmektedir. 1980 öncesinde var olan 700-800 sendikaya karşılık, 1980 sonrasında sendika sayısı 100’ün altına düşmüştür.

Dönem içinde kamu görevlilerinin sendikalaşması konusunda da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Yasal bir düzenleme olmasa da anayasal bir engel bulunmadığı için kamu çalışanları 1980’lerin sonunda sendikalaşma çalışmalarına başladılar. Dönem içinde kamu görevlilerinin sendikalaşması konusunda da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Yasal bir düzenleme olmasa da anayasal bir engel bulunmadığı için kamu çalışanları 1980’lerin sonunda sendikalaşma çalışmalarına başladılar.

2011 itibarıyla kamu görevlilerinin örgütlendikleri sendika sayısı 97 ve üst örgüt sayısı (konfederasyon) ise 7’dir. Bunlar içinde KESK, KAMUSEN ve MEMUR-SEN belirleyici konuma sahipti. 2011 itibariyle toplam 1 milyon 195 bin sendikalı kamu görevlisinin 1 milyon 141 bini (yüzde 95) bu üç konfederasyonun üyesiydi.

Kamu görevlilerin güvencesi sendikalaşmayı artıran önemli bir faktördür. Bir diğer faktör “toplu sözleşme primi” adı altında sendikalı kamu personelinin sendika aidatlarının devlet tarafından ödenmesidir. Son olarak politik faktörlerin de etkili olduğunu söylemek mümkündür. Siyasal iktidara yakın veya uyumlu sendikaların üye sayısının hızla arttığı gözlenmiştir.

24 Ocak kararlarından kısa bir süre sonra toplu iş sözleşmelerinde izlenecek ana politikaları belirlemek amacıyla, hükümet tarafından Toplu Sözleşme Koordinasyon Kurulu oluşturulmuştur. Kurul, Başbakanlık Müsteşarı Turgut Özal imzasıyla özel sektör ve kamu sektöründe toplu iş sözleşmesi görüşmelerinde izlenmesini istediği ana prensipleri bir genelgeyle saptamıştır. Bu prensipler arasında sözleşmelerde yönetime müdahale niteliğindeki hükümlerin yer almaması, ek mali yükümlülükler getirecek yeni maddelere yer verilmemesi, kıdem tazminatına esas sürelerin artırılmaması, yıllık izin sürelerinin uzatılmaması ve haftalık çalışma saatlerinin azaltılmaması gibi konular yer alıyordu. Dahası bu ilkelerin sadece kamu için değil, özel sektör için de geçerli olduğu belirtiliyordu. Hükümetin özgür toplu pazarlık düzenine açık bir müdahalesi anlamına gelen bu genelgesinin özel sektör için de geçerli olduğunun vurgulanması, 24 Ocak kararlarının toplu pazarlık düzeni üzerindeki gölgesi olarak nitelenebilir.

SSK primlerine esas kazanç endeksine baktığımızda 1970 yılında 100 olan gerçek ücret endeksinin 1980 yılından başlayarak hızla gerilediğini görüyoruz. Daha yaygın bir ücret dağılımını yansıtan SSK verilerindeki bu düşüşü, 24 Ocak kararlarıyla uygulanmaya başlayan ve ücretler üzerinde baskı oluşturan politikaların ve 1980 askeri darbesinin yarattığı baskıcı iklimin sonucu olarak okumak mümkündür. TİSK ve kamu kesimi endekslerinde biraz daha farklı bir eğilim görmekteyiz. TİSK verilerinde 1980’de düşen ücretler 1981 ve 1982 yıllarında kısmi bir artış göstermekte ancak daha sonra hızla düşmektedir.

1983 ile 1988 arasında yaşanan keskin düşüş yaşanmıştır. Bu yıllarda gerçek ücretlerde yüzde 40-50 civarında bir erime yaşanmıştır. 1980 1984 arasında toplu iş sözleşmelerinin YHK tarafından bağıtlanması ve sonrasında ANAP hükümetleri ve işveren örgütleri tarafından toplu iş sözleşmeleri üzerinde oluşturulan basınç sonucunda gerçek ücretlerde önemli bir aşınma yaşanmıştır.Gerçek ücretlerde yaşanan gerileme ve işçi ücretleri üzerindeki basınç 1989 yılında kamu kesiminde Bahar Eylemleri olarak adlandırılan işçi eylemlerine yol açmış ve aynı dönemde grev eğiliminde de ciddi bir artış gündeme gelmiştir. Bu gelişmelerin sonucu olarak 1989’dan başlayarak işçi ücretlerinde özellikle de kamu işçilerinin ücretlerinde ciddi bir sıçrama yaşanmıştır. Ücretlerdeki bu yükselme eğilimi 1995’te gerilemeye dönüşmüştür. 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz, 5 Nisan 1994 kararlarıyla uygulanmaya başlanan ekonomik önlemler ve 1995 yılındaki yoğun grev ertelemeleri kamu toplu iş sözleşmelerini ve ücret düzeyini yakından etkilemiştir.

Reel ücretlerdeki düşüş eğilimi 1998 ve 2001 krizlerinin de etkisiyle daha sonraki yıllarda da devam etmiştir. 1997 yılında kamu toplu iş sözleşmelerinde aylık zam sistemine geçilmesi ücretlerin düşmesinin bir başka nedeni olarak sayılabilir.

1984 yılında cılız olarak başlayan grevler ilerleyen yıllarda kitlesel hâle geldi. 1984 ile 2009 yılları arasında toplam 820 bin işçi greve katıldı. Bu işçilerin 440 bini kamuda 380 bini özel sektörde çalışmaktaydı. Dönem boyunca yıllık ortalama grevci sayısı 30 bin civarındadır. Ancak grevci işçi sayısının dönem içi dağılımı oldukça istikrarsızdır. Grevci sayısının birkaç bine indiği yıllar olduğu gibi bu sayının 200 bine yaklaştığı yıllar da söz konusudur. 1995 yılında ise greve katılan işçi sayısı 200 bine yaklaştı. Bu Türkiye çalışma ilişkileri tarihindeki en yüksek grevci işçi sayısıdır. 2000’li yıllarda ise greve katılan işçi sayısı binlerle ifade edilmektedir. 2000’li yılların bir başka kayda değer noktası ise kamu kesimi grevlerine katılan işçi sayısının neredeyse ihmal edilebilir kadar düşük bir noktaya gerilemiş olmasıdır. Dönem boyunca grevlerin yoğunlaştığı yıllar 1990’lı yılların ilk yarısı olmuştur. Grevlerdeki bu yükselme, işçi hareketinde Bahar Eylemleri olarak adlandıran dönemi takiben gerçekleşmiştir.

Dönem boyunca toplam 25 milyonu aşkın işgünü grevlerde geçmiştir. Yıllık ortalama 970 bin işgünü grevlerde geçerken bu sürenin kamu ve özel sektör arasında dengeli dağıldığı görülmektedir. Grevde geçen işgünü sayısı da greve katılan işçi sayısı ile benzerlik göstermektedir. 1990’lı yıllar Türkiye çalışma ilişkileri tarihinde gerek katılan işçi sayısı ve gerekse grevde geçen işgünü açısından en yoğun grevlerin yaşandığı dönemdir.