Tarihî süreçte ‘Türklerin yaşadığı yer’ anlamında, siyasi/coğrafi bir terim olarak kullanılmıştır.

Türkistan, batıda Hazar Denizi’nden başlayıp doğuda bugün Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan Kumul (Hami) şehrine kadar uzanır. Kuzeyde Kazakistan ülkesini içine alan bölge, güneyde ise kuzey Afganistan ile kuzeydoğu İran’ı içerir.

• Buhara Hanlığı 

• Hive Hanlığı 

• Hokand Hanlığı 

1. Ebu’l-Hayrlılar (Şibanîler), (1500-1598) 

2. Astrahanîler (Aştarhanîler, Tukay-Timurlular, Canıoğulları), (1599-1756) 

3. Mangıtlar (1756-1920)

Buhara Hanlığı’nın esas unsurunu oluşturan Özbek ulusu, Altın Orda Hanlığı hükümdarlarından Özbek Han (1313-1341) döneminde ortaya çıkmış, ancak bir siyasi yapı (il) halini ancak Ebu’l-Hayr Han (1428-1468) zamanında almıştır.

Bir konfederasyon halinde örgütlenen Özbeklerin hanı olan Ebu’l-Hayr, Doğu Deşt-i Kıpçak bölgesinde egemenlik alanını genişletmiş, 1446 yılında Sır-Derya (Seyhun) Nehri kenarındaki Sığnak şehrini ele geçirerek kendisine başkent yapmıştır. Müteakiben o sırada Aral Gölü’nün güneyinde hüküm sürmekte olan Timurlu Devleti topraklarına hücumlar gerçekleştirdiği gibi bu devletin zaman zaman da içişlerine karışmıştır. Böylelikle gücü ve nüfuzu oldukça artan Ebu’l-Hayr Han’ın otoritesi, ne var ki, 1457 yılında Kalmukların (Oyratlar) Doğu Deşti Kıpçak’a gelmesiyle sarsılmıştır. 1468 yılında da hayatını kaybetmiştir.

503 yılında Doğu Çağatay Hanlığı hükümdarını Ahsi Savaşı’nda yenilgiye uğratması, 1505 yılında Aral Gölü’nün güneyinde, Amu-Derya Nehri’nin aşağı mecrası boyunca uzanan Harezm bölgesini fethi, 1506’da Belh, 1507 yılında da Herat’ı fethi ve böylelikle Timurlu Devleti’ne son vermesi onun önemli başarılarındandır.

Ubeydullah’ın hanlık dönemi (1533- 1539) haricinde uzunca bir süre Buhara Hanlığı ciddi bir varlık gösterememiş, hanlık bütünlüğünü muhafaza etse de, Buhara, Semerkand, Taşkent ve Belh olmak üzere dört merkezli bir şekilde idare edilmeye başlanmıştır.

1557’de Buhara, 1573’te Belh, 1574’te Hisar, 1578’de Semerkand, 1582’de Taşkent, 1583’te Fergana II. Abdullah’a tabi olmuştur.

Han olduktan sonra da fetihlerine devam eden II. Abdullah, 1584’te Bedehşan, 1588’de Herat, 1589’da Meşhed gibi pek çok şehir ve bölgeyi fethetmiştir. Bunun yanı sıra 1583, 1593 ve 1595 yıllarında Harezm, yine 1595 yılında Yarkend Hanlığı’nı işgal etse de, bu işgaller kalıcı olmamıştır.

II. Abdullah Han dönemi, Muhammed Han Şibanî’den sonra hanlığın en güçlü olduğu dönemdir. Bu husus sadece yapılan fetihlerle değil, imar ve iskân faaliyetleri ile de kendisini gösterir. Bu dönemde başta medrese ve camiler olmak üzere pek çok yapının inşa edilmesinin yanı sıra, sulama sisteminin, ticaretin ve yolların geliştirilmesi için önemli adımlar atılmıştır.

Buhara Hanlığı’nda yönetimi devralan yeni hanedan (aile) Astrahan şehrinden göç ettiği için ‘Astrahanîler, Aştarhanîler, Astrahanlılar’, soy olarak Cengiz Kağan’ın en büyük oğlu Cuci’nin on üçüncü oğlu Tukay-Timur’a dayandığı için ‘Tukay-Timurîler, TukayTimurlular’, aileden hükümdar olan ilk kişi Canı Muhammed olduğu için de ‘Canîler, Canıoğulları’ olarak isimlendirilmiştir.

1556 yılında Hazar Denizi’nin hemen kuzeyinde bir sahil şehri olan Astrahan, Ruslar tarafından işgal edilince, Rus yönetimi altında yaşamak istemeyen ailenin o dönemdeki en yaşlı üyesi Yar Muhammed, II. Abdullah’ın babası İskender Han zamanında Buhara’ya iltica etmiştir.

Yar Muhammed (ö. 1612) 1556 yılından sonra, II. Abdullah’ın babası İskender Han zamanında Buhara’ya iltica etmiştir. İskender Han, kızlarından Masume Sultan Hanım’ı onunla, Zühre Hanım’ı ise onun oğlu Canı Muhammed ile evlendirip bu ailenin üyelerine Horasan’daki şehirlerin yöneticiliğini vermiştir. II. Abdullah Han döneminde de prestijli konumları devam eden bu aile, ne var ki, Abdulmümin Han ile anlaşamayınca aralarında sürtüşme çıkmış, bu dönemde ailenin en etkin bireyi olan Canı Muhammed’in oğlu Din Muhammed (1564-1598), babasını han ilan etmiştir. Bu arada II. Abdullah’ın öldüğü haberini alan dönemin Safevî Devleti hükümdarı Şah Abbas (1588-1629), Horasan bölgesini fethe çıkınca Din Muhammed onunla 10 Ağustos 1598’de Pul-ı Salar Savaşı’nda karşı karşıya gelmiştir. Din Muhammed bu savaşı kazanamadığı gibi hayatını da kaybetmiş, Horasan bölgesi de Safevî hâkimiyetine girmiştir. Onun ölümü üzerine kardeşi Baki Muhammed, taraftarlarıyla birlikte Mâverâünnehr bölgesine çekilmiş, kısa süre içinde burada kontrolü ele alarak babası Canı Muhammed’i Semerkand’da tahta oturtup onun adına hutbe okutarak sikke darp ettirmiştir. Böylece 1599 yılı baharından itibaren Buhara Hanlığı’nda yeni hanedanın iktidar dönemi başlamıştır.

17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hanlığa yönelik yeni bir tehdit belirmiş, Hive hanlığı hükümdarları Ebu’l-Gazi Bahadır Han (1645-1663) ile oğlu Anuşa (Enuşe, 1663-1687) Han uzunca bir süre Astrahanîler’i uğraştırmıştır. Hive hanlarının bu seferleri sırasında hanlık ağır tahribata uğradığı gibi başkent Buhara (Eylül 1681) ile Semerkand (Temmuz 1685) kısa süreli de olsa işgal altında kalmıştır.

1740 yılında Nadir Şah’ın himayesine giren Buhara Hanlığı’nda 1743 yılında Muhammed Hâkim Biy Atalık ölünce, Muhammed Rahim İran’dan dönerek hem Mangıt kabilesinin yeni reisi, hem de hanın atalığı olmuştur. İleriye dönük planlar yapan Muhammed Rahim, Nadir Şah’ın 1747 yılında öldürüldüğü haberini alınca, Ebu’l-Feyz Han’ı öldürmüş ve yerine sırasıyla kukla han olarak onun oğulları Abdulmümin ve Ubeydullah’ı tahta çıkarıp sabık hanın kızlarından biriyle evlenmiştir. Bunun yanı sıra ulema ve tüccar sınıfı ile de yakın ilişki kurarak hanlığın gerçek yöneticisi olmuştur. 1756 yılında ise kendisini han ilan ederek Astrahanîler Hanedanı’nın yönetimine son vermiştir.

1756 yılında Muhammed Rahim’in kendi askerî gücü ile ulema ve tüccar sınıfına dayanarak han olmasıyla Türkistan tarihinde yeni bir süreç başlamış, ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayan biri kendisini han ilan ederek tahta çıkmıştır.

Emîr Haydar’dan sonra tahta çıkan Nasrullah (1827-1860) zamanında hanlıkta düzen ve istikrar büyük oranda sağlanmıştır. Özellikle askerî alanda yaptığı reformlar ve oluşturduğu düzenli, nispeten modern eğitimli ve ateşli silahlarla donatılmış askerî birliklerle isyanlar bastırıldığı gibi başta Hokand Hanlığı olmak üzere çevre bölge ve ülkelere seferler düzenlenebilmiştir.

Nasrullah’ın ölümünden sonra tahta geçen Muzafferüddin (1865-1885) zamanında, 1868 yılında Buhara Hanlığı, Rusya tarafından işgal edilerek manda (himaye altında) devlet haline getirilmiştir. Rusya özellikle ilk dönemlerde hanlara doğrudan müdahil olmayıp hanlığın içişlerine karışmamış, hatta ilişkiler işgal öncesindeki şekliyle devam etmiştir. Emîr Abdulahad (1885-1910) her yıl düzenli olarak St. Petersburg’u ziyaret etmiştir. Ancak Rus hükümeti 1887 yılında demiryolu hatlarını hanlığı da içine alacak şekilde genişlettikten sonra iş değişmiş, özellikle başkent Buhara’da Rus yerleşim birimleri oluşturulmuştur. 1905 İhtilali’nden sonra Buhara Hanlığı’nda yenileşme hareketleri belli bir ivme kazansa da gelenekçiler tarafından etkinliği sınırlandırılmıştır. 1917 Ekim İhtilali’nden sonra da varlığını bir süre devam ettiren Buhara Hanlığı, ne var ki, Ağustos 1920’de Kızıl Ordu tarafından işgal edilmiş, son hükümdar Alim Han (1910-1920) tahttan indirilmiştir. Sovyet yönetimi 6 Ekim 1920’de hanlığı ortadan kaldırdığını ve Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmiştir.

Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de ortaya çıkmıştır. Harezm, Aral Gölü’nün hemen güneyinde, Amu-Derya (Ceyhun, Oxus) Nehri’nin aşağı mecrası boyunca uzanan bölgenin adıdır.

İlbars Han, Cengiz Kağan’ın en büyük oğlu Cuci’nin beşinci oğlu Şiban neslinden olan Arapşah b. Fulad (Pulad)’ın soyundan Yadigar’ın (ö. 1468) oğlu olan Bürge’nin oğludur.

1740 yılında ise Buhara Hanlığı’nı müteakip Hive Hanlığı üzerine yürüyen Nadir Şah, Arapşahîler Hanedanı’na son vermiştir.

1740 yılında ise Buhara Hanlığı’nı müteakip Hive Hanlığı üzerine yürüyen Nadir Şah, Arapşahîler Hanedanı’na son verdiği gibi hanlık da büyük bir yıkıma uğramıştır. Nadir Şah, Hive hanını öldürüp ülkeyi itaat altına aldıktan sonra İranlı ve Rus esirleri serbest bırakmış ve halktan vergi toplamıştır. Ayrılmadan önce de kendisine daima sadık kalmış olan Buhara hanının yeğeni Tahir’i Harezm hanı olarak atamıştır. Ne var ki, Nadir Şah’ın atadığı, üstelik de ülke dışından biri olan yeni hanı Hive Hanlığı halkı kabullenmemiş, özellikle Nadir Şah’ın 1747 yılında öldürülmesinden sonra hanlık kabileleri birbiriyle üstünlük mücadelesine başlamıştır. Bu dönemde, Tahir Han’dan Kongrat kabilesinin reisi İltüzer’in kendisini 1804’te han ilan etmesine kadar hanlık tahtına 21 kişi geçmiştir. Bu dönemde hanlar soyluların elinde kukladan başka bir şey değildi. Han devlet işlerine karıştırılmaz, sadece alınan kararları onaylayıcı bir rol oynardı. Yaklaşık 65 yıl süren kukla hanlar döneminde hanlıkta merkezî yönetim ciddi zaafa uğramış, kabileler arasında kanlı mücadeleler olmuş, halk ise şehirleri terk edip başta komşu Buhara Hanlığı olmak üzere başka yerlere göç etmişlerdir.

15 Kasım 1804 günü, İltüzer, Ebu’l-Gazi’yi tahtından indirerek Kazakların yanına göndermiş ve topladığı kurultaya gelen ulema, soylular, atalıklar, inaklar ve diğerlerinin huzurunda kendisini Kongrat Hanedanı’nın ilk temsilcisi olarak han ilan ederek adına hutbe okutturup sikke bastırmıştır. Böylece Hive Hanlığı’nda Kongratlar Hanedanlığı işbaşına gelmiştir.

Hokand Hanlığı’nın kurulduğu coğrafya olan Fergana, bugünkü Özbekistan’ın güneydoğu ucunda, Kazakistan, Tacikistan ve Kırgızistan’ın birbirine yaklaştığı yerdedir. Bölgenin kuzeyinde Kurama dağları, doğusunda Fergana dağları, güneyinde Alay dağları, batısında ise Mâverâünnehr bölgesi uzanır. Bir yandan İpek Yolu’nun Doğu Türkistan’dan sonra dünyaya açılan kapısı olmasından, bir yandan Müslüman Türkistan Hanlıkları, Hıristiyan Rusya İmparatorluğu ile Budist Çin’in Mançu İmparatorluğu’ndan oluşan medeniyetlerin kesiştiği bir noktada yer almasından, bir yandan da verimli arazilere sahip olmasından dolayı çok eski zamanlardan beri stratejik önemini korumuş ve bir yaşam merkezi olmuştur.

Burunduk 1473 – 1511 yılları arasında Kazak hanı olarak hüküm sürmüştür.

Doğu Türkistan, Fergana Vadisi’nin doğusundaki Kaşgar şehrinden itibaren başlar ve Kumul (Hami) şehrine kadar devam eder. Kuzeyde Büyük Altaylar ile Tarbagatay ve Aladağlar, güneyde de Kuenlun (Karanlık) dağları bölgenin sınırını oluşturur.

Sultan Said Han tarafından kurulan Yarkend Hanlığı, 1514 – 1696 yılları arasında hüküm sürmüştür.

Yarkend Hanlığı’nın yıkılmasını müteakip kurulan Hocalar Devleti olarak bilinen siyasi yapı kuruluşundan yıkılışına kadar Cungar Hanlığı’nın himayesi altında yaşamıştır.

16. yüzyılın başından itibaren Türkistan sahasında birbiri ardı sıra kurulan hanlıklar Osmanlı Devleti’ne karşı her zaman hürmetkâr olmuşlardır. 16. ve 17. yüzyıllarda Şii Safevî Devleti, müteakiben de Rusya’nın varlığı Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları arasındaki ilişkilerin gelişiminde temel rol oynamıştır. Hem Safevî Devleti’nin hem de Rusya’nın hücumlarını durdurma adına taraflar elçi teatisinde bulunmuşlar, bu arada hediyeleşmişler ve aynı zamanda birbirlerini daha yakından tanıma fırsatı bulmuşlardır. İkili ilişkilerde bir diğer önemli husus hac meselesi olmuştur.

Türkistan Hanlıkları birer İslam devleti olmalarının yanı sıra kökenleri Cengiz Kağan’a dayanan bir geleneğin de devamı olduklarından bu devletlerde devlet yapılanması bu iki husustan da etkilenmiştir.

Türkistan Hanlıklarında ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayıp da bir hanedan kuran ve ‘han’ unvanı alan kişi Mangıt Kabilesi’nin reisi Muhammed Rahim’dir.

Fergana’da kurulan Hokand Hanlığı’nın hükümdarları Alim Han’dan itibaren kendilerini han ilan edince meşrutiyetlerini güçlendirmek için “Altın Beşik Efsanesi”ni üretmişlerdir. Buna göre, Fergana bölgesinde çok sevilen ve 15. yüzyılın son çeyreğinde bölgenin yöneticiliğini yapan Zahirüddin Muhammed Babür, Özbeklere yenilince doğrudan Kabil’e gitmemiş, önce Fergana bölgesine çekilmişti. Yanında hanımlarından biri ile daha yeni doğmuş bir oğlu da vardı. Ancak düşmanı Özbeklerden kaçtığından, bebeği Fergana’da mücevherlerle süslenmiş bir beşiğin içine yerleştirerek hizmetkârlarından biri ile birlikte kaderine terk etmek zorunda kaldı. Bebeğin bırakıldığı yere yakın Kırk, Kıpçak, Ming ve Kırgız kabilelerinin yaşadığı köyler bulunmaktaydı. Onlar çocuğu bulup ona ‘Altın-Beşik’ ismini verdiler. Bebek yetişkin olunca da her köyden bir kızla onu evlendirdiler. Zamanla onun hanımlarından birinden Hokand hanlarının atası olan Hüdayar veya İlikSultan dünyaya geldi.

Hanlıklarda en üst düzey yönetici handır. Her ne kadar onun gücü tartışmasız görünse de, kurultay hanlıkta önemli kararların alınmasında etkindir.

Kazak Hanlıkları, istikrar ve düzeni sağlamak adına zaman zaman kanunlar çıkarmışlardır. Kazak Hanlığı hükümdarlarından Kasım Han, Kasım Han’ın Kaska Colı (Kasım Han’ın Temiz Yolu) diye bilinen yasayı yürürlüğe koymuştur. Ondan sonra ise Hak Nazar Han, kabileleri yeniden organize ederek onları Osmanlıların Mecellesine benzer kanunlar (zan) çerçevesinde bir sistem içine oturtmuştur. Yine Kazak hanlarından Tevke Han, Cedi Cargı (Yedi Yargı) ismi verilen Kazak yasalarının koyuculuğunu yapmıştır.

Türkistan Hanlıkları, kalabalık bir bürokrasi ağı ile yönetilmişlerdir. Hanlıklar aynı kökten beslendikleri için bürokratların sahip oldukları unvanların isimleri çoğu zaman aynı olmuştur. Bunlardan Buhara’da atalık, Hive’de ise inak hanın danışmanı, koşbegi ordu komutanı, pervaneci hükümdarın çıkardığı ferman ve yarlıklarından sorumlu kişi, mirab su işleri bakanı, yasavul hanın emirlerini duyurma görevlisi, mirahur saray atları ve ahırı sorumlusu, bekavul sarayda hükümdarın yemek servisi ve güvenliğinden sorumlu kişi, mihmanhuday toplantıları düzenleyen kişi idi. Yarkend Hanlığı’nda ise handan sonraki en üst düzey rütbe ulusbeyi idi. Ancak ilerleyen dönemde bu makam ortadan kaldırılmıştır. Bunun yanı sıra dinî bürokrasi de hanlıklarda önemli bir yere sahipti. En yüksek dinî bürokrat şeyhülislam iken, hoca-yı kelan, halife, alem, şeyh, ahund, sudur diğer dinî bürokratlardı. Tasavvuf ehli de hanlıklarda önemli bir yere sahip olup hükümdarlardan pek çoğunun bağlı olduğu bir tarikat ve mürşidi vardı. Hanlıklarda merkezî bürokrasinin yanı sıra güçlü bir eyalet bürokrasisi de vardı. Her bir şehir ‘hâkim’ unvanlı valiler tarafından yönetilmiştir. Mirab başta olmak üzere pek çok yerel bürokratın unvanı merkezî bürokratlarınki ile aynıydı. Köyler ise aksakallar aracılığı ile yönetilmekteydi.

Türkistan Hanlıklarının erken döneminde hanın muhafız birliği ile başkentin güvenliğini sağlayanlar dışında düzenli bir ordudan söz etmek mümkün değildir. Dolayısıyla herkes askerdi.

Hanlıklarda savaş düzeni ise şu şekildeydi Öncü kuvvet (manlay), sağ kanat (barangar), sol kanat (cavangar), merkez (kol) ve artçılar (çağdavul).

Türkistan Hanlığından görev yapan askerlerin kılıç, ok, yay, gürüz gibi geleneksel silahlarının yanı sıra ateşli silahları da vardı. İlerleyen dönemde top da savaşlarda kullanılmıştır.

Türkistan Hanlıklarının en önemli gelir kaynağı savaş neticesinde elde edilen ganimetlerdi. Ancak bunun yanı sıra havyan yetiştiriciliği, tarım ve zanaat diğer geçim kaynakları olarak önemliydi.

Kazak, Hive ve Yarkend hanlıklarında göçebe yaşam biçimi daha güçlü olduğundan buralarda hayvan yetiştiriciliği ön plandaydı. Ancak bunun yanı sıra hem Tarım Havzası’nda, hem de Harezm’de geniş bir sulama ağı ile çiftçilik de yapılmaktaydı.

Buhara ve Hokand Hanlıkları yerleşik kültür bölgelerinde kurulduğundan ve verimli arazilere sahip olduğundan tarımı oldukça geliştirmişlerdir.

Türkistan Hanları ilmi faaliyetlerin gelişmesi için büyük gayretler sarf etmişlerdir. Böylece hanlıklarda başta ilahiyat alanı olmak üzere pek çok alanda bilim insanı yetişmiş, değerli eserler ortaya çıkmıştır. Buhara Hanlığı’nda Fazlullah Ruzbehan Huncî’nin Mihmanname-yi Buhara, Mevlana Abdullah bin Ali Belhî’nin Zübdetü’l-Âsâr,
Zeynüddin Mahmud Bin Abdulcelil Vasifi’nin Bedâyiu’lVekayi, Hafız Taniş’in Şeref-Name-yi Şahî (Abdullah-Name), Mahmud b. Emîr Veli’nin Bahru’l-Esrar Fî Menâkibu’lAhyar, Hoca Muhammed Tirmizî’nin Destûru’l- Mülûk, Muhammed Yusuf Münşi’nin Tezkire-i Mukim-Hanî, Kadı Vefa’nın Tuhfetu’l-Hanî, Muhammed Yakup Buharî’nin Gülşen-i Mülûk, Mirza Muhammed Abdulazim Sami’nin Tuhfe-i Şâhi; Hive Hanlığı’nda Ötemiş Hacı’nın Tarih-i Dost Sultan, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk ve Şecere-i Terakime, Munis ve Agehi’nin Firdevsu’l-İkbal, Agehi’nin Riyazu’d-Devle, Zübdetu’t-Tevârih, Câmiu’l-Vâkiât-i Sultânî, Gülşen-i Devlet, Şâhid-i İkbal; Hokand Hanlığı’nda Abdulkerim Namanganî’nin Ömer-Name, Mirza Kalender Müşerref İsferagî’nin Şahname-yi Ömer-Hani, ayrıca Vakiat-ı Muhammed Ali Han, Müntehabu’t- Tevarih, Tarih-i Şahruhî, Yarkend Hanlığı’nda Mirza Haydar Duğlat’ın Tarih-i Reşidi, Şah Mahmud b. Mirza Fazıl Çuras’ın Tarih, Tarih-i Kaşgar ve Enîsü’t-Tâlîbîn isimli eserler vermişlerdir.

Tarihî süreçte ‘Türklerin yaşadığı yer’ anlamında, siyasi/coğrafi bir terim olarak kullanılan Türkistan, batıda Hazar Denizi’nden başlayıp doğuda bugün Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan Kumul (Hami) şehrine kadar uzanır. Kuzeyde Kazakistan ülkesini içine alan bölge, güneyde ise kuzey Afganistan ile kuzeydoğu İran’ı içerir. Tamamı 5.500.000 km2’lik bir alanı ihtiva eden Türkistan bölgesi, 16. yüzyılın başından itibaren, ‘han’ olarak isimlendirilen ve soyları Cengiz Kağan’a dayanan hükümdarlar tarafından yönetilen, halkının büyük bir kısmı ise Türklerden oluşan ve her biri ‘hanlık’ olarak isimlendirilen devletlere ev sahipliği yaptı.

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır.

Türkistan Hanlıkları birer İslam devleti olmalarının yanı sıra kökenleri Cengiz Kağan’a
dayanan bir geleneğin de devamı olduklarından bu devletlerde devlet yapılanması bu iki
husustan da etkilenmiştir.

16. yüzyılın başından itibaren Muhammed Han Şibânî, Cengizli gelenekleri güçlendirmek için, din adamlarının da etkisini dikkate alarak yeni bir siyaset geliştirmiştir. Bu yeni anlayış çerçevesinde görev yapan hükümdarlar kaynaklarda ‘Yeni Cengizliler’ olarak isimlendirilmiştir.

Rus işgalinden sonra ise Kazak ve Hokand hanlıkları tamamen bağımsızlıklarını kaybederken Buhara ve Hive hanlıkları Rusya’nın himayesinde yaşamaya devam etmişlerdir. Buhara ve Hive hanlıkları bu dönemde Rusya ile barışı muhafaza ettikleri ve ülkedeki Rusların, özellikle de tüccarların, çıkarlarını gözettiği sürece, içişlerinde bağımsız olmuşlardır. Her ne kadar Rus liberaller ile yerel yöneticiler hanlıkların himaye edilmeyip doğrudan işgalini talep etseler de, Rus merkezî yönetimi, mali açıdan bu ağır bürokratik külfeti üstlenmek istememiştir.

Hanlıklarda savaş düzeni ise şu şekildeydi Öncü kuvvet (manlay), sağ kanat (barangar), sol kanat (cavangar), merkez (kol) ve artçılar (çağdavul). Savaş zaferle sonuçlanırsa askerler yağmaya çıkarlardı. Eğer bir şehir fethedilmişse, yağma birkaç gün sürebilirdi. Yağmadan sonra bütün ganimet toplanır ve beşte biri hana ayrılırdı. Geriye kalan ise rütbelerine göre askerler arasında pay edilirdi.

Hanlıklar İran, Rusya, Çin ve Hindistan’ı birbirine bağlayan ticaret yolları üzerinde kurulduğundan uluslararası ticaretin getirilerinden yararlanmışlardır. Bunun yanı sıra yerel üretim de ticarete önemli katkı sağlamıştır. Hanlıkların büyük şehirlerinde haftada iki gün daha küçük şehirlerinde ise bir gün pazarlar kurulur, hem yerleşikler, hem de göçebeler ürettikleri malları buralarda satarlardı. Bunun yanı sıra köle pazarları da hanlıklarda oldukça yaygındı. Özellikle Hive şehrinde kurulan bu pazar en büyüğüydü. Burada esirler/köleler yaşlarına, cinsiyetlerine, fiziki özelliklerine göre değişen fiyatlarda alınıp satılırdı. Hanlıklarda erken dönemde genel itibariyle para basımı görülmezken ilerleyen dönemlerde para basımı yaygınlaşmıştır.

Mektep ve medrese gibi eğitim kurumları oldukça yaygındı. Mektepler daha
çok bir caminin yanında yer alan temel eğitim kurumlarıydı. Buralarda Kuran öğretiminin yanı sıra temel düzeyde matematik, edebiyat ve dil dersleri verilirdi. Hanlıklarda Müslümanların yanı sıra gayrimüslimlere ait okullar da vardı. Mesela Hokand Hanlığı’nda Yahudilere ait altı okul ve 220 öğrenci vardı. Medreseler ise bugünün üniversite düzeyindeki eğitim kurumlarıydı. Başkentlerin yanı sıra hanlıkların önemli şehirlerinde de bulunmaktaydı. Hokand şehrinde 15.000 öğrencinin eğitim gördüğü 600 mektep ve 15 medrese vardı. Yarkend Hanlığı’nda ise Sultan Abdurreşid Han döneminde Kaşgar şehrinde360 hücreli ve iki katlı Reşidiye Medresesi ve Hanlık Medresesi, Yarkend’de ise Yeşil Medrese ile Aksu ve Hoten gibi hanlığın diğer şehirlerinde de çok sayıda medrese inşa edilmiştir. Buhara Hanlığı’nda ise Abdülaziz Han Medresesi, Kukeldaş Medresesi, Nadir Divan Bey Medresesi inşa edilen medreselerden bazılarıdır.

Hanlar ilmi faaliyetlerin gelişmesi için büyük gayretler sarf etmişlerdir. Böylece hanlıklarda başta ilahiyat alanı olmak üzere pek çok alanda bilim insanı yetişmiş, değerli eserler ortaya çıkmıştır. Bu eserlerden bir kısmı da alanımız itibariyle tarihe hasredilmiştir. Buhara Hanlığı’nda Fazlullah Ruzbehan Huncî’nin Mihmanname-yi Buhara, Mevlana Abdullah bin Ali Belhî’nin Zübdetü’l-Âsâr, Zeynüddin Mahmud Bin Abdulcelil Vasifi’nin Bedâyiu’l-Vekayi, Hafız Taniş’in Şeref-Name-yi Şahî (Abdullah-Name), Mahmud b. Emîr Veli’nin Bahru’l-Esrar Fî Menâkibu’l-Ahyar, Hoca Muhammed Tirmizî’nin Destûru’l-Mülûk, Muhammed Yusuf Münşi’nin Tezkire-i Mukim-Hanî, Kadı Vefa’nın Tuhfetu’l-Hanî, Muhammed Yakup Buharî’nin Gülşen-i Mülûk, Mirza Muhammed Abdulazim Sami’nin Tuhfe-i Şâhi; Hive Hanlığı’nda Ötemiş Hacı’nın Tarih-i Dost Sultan, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk ve Şecere-i Terakime, Munis ve Agehi’nin Firdevsu’l-İkbal, Agehi’nin Riyazu’d-Devle, Zübdetu’t-Tevârih, Câmiu’l-Vâkiât-i Sultânî, Gülşen-i Devlet, Şâhid-i İkbal; Hokand Hanlığı’nda Abdulkerim Namanganî’nin Ömer-Name, Mirza Kalender Müşerref İsferagî’nin Şahname-yi Ömer-Hani, ayrıca Vakiat-ı Muhammed Ali Han, Müntehabu’t- Tevarih, Tarih-i Şahruhî, Yarkend Hanlığı’nda Mirza Haydar Duğlat’ın Tarih-i Reşidi, Şah Mahmud b. Mirza Fazıl Çuras’ın Tarih, Tarih-i Kaşgar ve Enîsü’t-Tâlîbîn isimli eserleri sayılabilir.

Hanlıklarda merkezî bürokrasinin yanı sıra güçlü bir eyalet bürokrasisi de vardı. Her
bir şehir ‘hâkim’ unvanlı valiler tarafından yönetilmiştir. Mirab başta olmak üzere pek çok yerel bürokratın unvanı merkezî bürokratlarınki ile aynıydı. Köyler ise aksakallar aracılığı ile yönetilmekteydi.

Hanlıklar kalabalık bir bürokrasi ağı ile yönetilmişlerdir. Hanlıklar aynı kökten beslendikleri için bürokratların sahip oldukları unvanların isimleri çoğu zaman aynı olmuştur. Bunlardan Buhara’da atalık, Hive’de ise inak hanın danışmanı, koşbegi ordu komutanı, pervaneci hükümdarın çıkardığı ferman ve yarlıklarından sorumlu kişi, mirab su işleri bakanı, yasavul hanın emirlerini duyurma görevlisi, mirahur saray atları ve ahırı sorumlusu, bekavul sarayda hükümdarın yemek servisi ve güvenliğinden sorumlu kişi, mihmanhuday toplantıları düzenleyen kişi idi. Yarkend Hanlığı’nda ise handan sonraki en üst düzey rütbe ulusbeyi idi. Ancak ilerleyen dönemde bu makam ortadan kaldırılmıştır. Bunun yanı sıra dinî bürokrasi de hanlıklarda önemli bir yere sahipti. En yüksek dinî bürokrat şeyhülislam iken, hoca-yı kelan, halife, alem, şeyh, ahund, sudur diğer dinî bürokratlardı. Tasavvuf ehli de hanlıklarda önemli bir yere sahip olup hükümdarlardan pek çoğunun bağlı olduğu bir tarikat ve mürşidi vardı.

Türkistan Hanlıklarında ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayıp da bir hanedan
kuran ve ‘han’ unvanı alan kişi Mangıt Kabilesi’nin reisi Muhammed Rahim’dir. Onunla
birlikte Buhara Hanlığı’nda Mangıtlar dönemi başlamıştır. Hive Hanlığı’nda ise Kongrat
kabilesinin başkanı İltüzer İnak 1804 yılında kendisini han ilan ederek bu uygulamayı
kendi hanlığında yürürlüğe koymuştur. 1709 yılında kurulan Hokand Hanlığı’nda ise hükümdarlar kendilerini Alim Han döneminden itibaren han ilan etmişlerdir. Hanlıkların yönetimindeki bu değişim girişimi sert şekilde tepki görünce hanlık iddiasında
bulunanlardan; Buhara’daki Mangıt kabilesinin reisleri Cengiz Kağan soyuna damat
olmuşlar, Hive Hanlığı’nda Kongrat kabilesinin reisleri, Cengiz Kağan’ın eşi Börte’nin
üyesi olduğu Onggrat kabilesi ile bağlantılar kurmaya çalışmışlardır. Hokand Hanlığı’nda
ise ‘Altın Beşik Efsanesi’ ortaya atılmıştır.

16. yüzyılın başından itibaren Türkistan sahasında birbiri ardı sıra kurulan hanlıklar Osmanlı Devleti’ne karşı her zaman hürmetkâr olmuş, 16. ve 17. yüzyıllarda Şii Safevî Devleti, müteakiben de Rusya’nın varlığı Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları arasındaki ilişkilerin gelişiminde temel rol oynamıştır. Hem Safevî Devleti’nin hem de Rusya’nın hücumlarını durdurma adına taraflar elçi teatisinde bulunmuşlar, bu arada hediyeleşmişler ve aynı zamanda birbirlerini daha yakından tanıma fırsatı bulmuşlardır. İkili ilişkilerde bir diğer önemli husus hac meselesi olmuştur. Türkistanlı hacılar için Mekke ve Medine’ye gitmeden İstanbul’u ziyaret etmek bir genel kabul halini almıştır.

Başlangıçta Osmanlı Devleti hem en eski, hem de en büyük hanlık olarak Buhara
Hanlığı’nı muhatap almış, diğerlerini göz ardı etmiştir. Ancak ilerleyen süreçte diğerleriyle de mümkün olduğunca ilişkilerini canlı tutmuştur. İlerleyen süreçte hanlıklarda hanedan değişip Cengiz Kağan soyundan olmayan hükümdarlar tahta geçtikçe hanlıklar için Osmanlı Devleti ve onun halife olan sultanı daha çok önem kazanmıştır. Halifeden alınacak bir ferman hem hanlık içindeki kabileler nezdinde, hem de diğer hanlıklara üstünlük sağlamada onların elini güçlendirebilecekti. Bunun yanı sıra hanların Osmanlı Devleti’ne tabiiyet bildirme ve kendilerini yönetmeleri için bir şehzade veya beylerbeyi istedikleri de olmuştur. İki taraf arasındaki yazışmalar incelendiğinde dikkati çeken bir diğer husus da askerî uzman, cephane ve kitap talepleridir. Türkistan Hanlıklarının hükümdarları diğer hanlıklara üstünlük sağlamak ve Rusya ile Çin ilerleyişini durdurmak adına zaman zaman Osmanlı Devleti’nden askerî uzman ve silah talebinde bulunmuş, Buhara Hanlığı hükümdarı Emîr Haydar örneğinde olduğu gibi de medreselerde okutulacak kitap kalmaması gerekçe gösterilerek Osmanlı sultanından kitap talebinde bulunulmuştur. Osmanlı Devletide her bir talebi dikkatlice inceleyip mümkün olduğunca her isteği yerine getirmeye çalışmıştır.

Kaynaklarda Buhara Hanlığı, Buhara Özbek Hanlığı, Mâverâünnehr Özbek Hanlığı veya Mâverâünnehr Özbekleri gibi isimlerle anılan bu siyasi yapıda birbiri ardı sıra üç hanedan işbaşına gelmiştir: Ebu’l-Hayrlılar (Şibanîler), Astrahanîler (Aştarhanîler, Tukay-Timurlular, Canıoğulları) ve Mangıtlar.

II. Abdullah’ın (1583-1598) kontrolü ele almasıyla değişmiştir. O, 1561 yılında babası İskender’i Buhara’da tahta çıkarmasına rağmen, gerçek yönetici kendisi olmuştur. 1557’de Buhara, 1573’te Belh, 1574’te Hisar, 1578’de Semerkand, 1582’de Taşkent, 1583’te Fergana ona tabi olmuştur. Bütün bu başarılarının arkasında şahsi karizması ve kabiliyetinin yanı sıra Cuybarî Hocalarının desteği önemlidir. Yine 1583 yılında tahta çıkışında bu hocaların o dönemdeki şeyhleri Hoca Ebubekir Sa’d Cuybarî önemli bir rol oynamıştır. Han olduktan sonra da fetihlerine devam eden II. Abdullah, 1584’te Bedehşan, 1588’de Herat, 1589’da Meşhed gibi pek çok şehir ve bölgeyi fethetmiştir. Bunun yanı sıra 1583, 1593 ve 1595 yıllarında Harezm, yine 1595 yılında Yarkend Hanlığı’nı işgal etse de, bu işgaller kalıcı olmamıştır. II. Abdullah 8 Şubat 1598’de vefat etmiştir. II. Abdullah Han dönemi, Muhammed Han Şibanî’den sonra hanlığın en güçlü olduğu dönemdir. Bu husus sadece yapılan fetihlerle değil, imar ve iskân faaliyetleri ile de kendisini gösterir. Bu dönemde başta medrese ve camiler olmak üzere pek çok yapının inşa edilmesinin yanı sıra, sulama sisteminin, ticaretin ve yolların geliştirilmesi için önemli adımlar atılmıştır.

Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de
ortaya çıkmıştır. Harezm, Aral Gölü’nün hemen güneyinde, Amu-Derya (Ceyhun, Oxus)
Nehri’nin aşağı mecrası boyunca uzanan bölgenin adıdır. Etrafını çeviren Karakum ve
Kızılkum Çölleri bölgeyi dış istilalara karşı koruyan doğal bir bariyer vazifesi görmüştür.
Bu çöllerin ortasında verimli bir araziye sahip olan bölge tarihinde sadece bir kez büyük
bir imparatorluğa (Harezmşahlar İmparatorluğu, 1097-1231) merkezlik yapmış, diğer zamanlarda buranın yöneticileri daha çok Horasan ve Mâveraünnehr’den atanmıştır.

Hokand Hanlığı (1709-1876) Hokand Hanlığı’nın kurulduğu coğrafya olan Fergana, bugünkü Özbekistan’ın güneydoğu ucunda, Kazakistan, Tacikistan ve Kırgızistan’ın birbirine yaklaştığı yerdedir. Bölgenin kuzeyinde Kurama dağları, doğusunda Fergana dağları, güneyinde Alay dağları, batısında ise Mâverâünnehr bölgesi uzanır. Bir yandan İpek Yolu’nun Doğu Türkistan’dan sonra dünyaya açılan kapısı olmasından, bir yandan Müslüman Türkistan Hanlıkları, Hıristiyan Rusya İmparatorluğu ile Budist Çin’in Mançu İmparatorluğu’ndan oluşan medeniyetlerin kesiştiği bir noktada yer almasından, bir yandan da verimli arazilere sahip olmasından dolayı çok eski zamanlardan beri stratejik önemini korumuş ve bir yaşam merkezi olmuştur.

Rus işgal sürecine geçmeden Kazak Hanlığı’nı ve halkını etkileyen başka bir husustan
söz etmek gerekir. 16. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak hanlarının akınlar düzenlediği Kalmuklarla (Oyratlar) Tevke Han zamanında önemli savaşlar yapılmıştır. 1718 yılında Tevke Han’ın ölümü ile 1722 yılı sonunda Çin imparatoru Kansi’nin ölümü Kalmukları harekete geçirmiştir. O güne kadar aralarında büyük mücadeleler olan Çinliler ile barış anlaşması yapan Kalmuklar, bütün güçlerini Kazaklara yönelterek 1723 yılının Şubat- Mart aylarında hücuma geçmişler ve onlara ağır zayiat verdirmişlerdir.Kalmuklar saldırıya geçerek Yedisu ve Irtış bölgesindeki Kazak toprakları ile Sır-Derya vadisindeki şehirleri yağmalamışlardır. Büyük Orda ve Orta Orda Kazakları Semerkand, Hocend ve Taşkent bölgesine kaçarken, Küçük Orda Kazakları da Buhara ve Hive’ye gitmişlerdir. Kazaklara insan, mal ve toprak kayıpları yaşatan bu son Moğol istilası kayıtlara Aktaban Şubırındı (Büyük Felaket) olarak geçmiş ve bu hadise çok uzun süre Kazakların hafızasında yer etmiştir. Bu hadise Kazak Hanlığı’nın cüzlere ayrılmasını kesinleştirdiği gibi başka bir önemli gelişmenin de temelini oluşturmuştur: Kazak topraklarının Ruslar tarafından işgali.

Abdullah Han (1636-1667) hanlığın son muktedir hükümdarı olsa da, o tahta çıkışını
Karadağlı Hocalar Cemaati’nin desteğine büyük oranda borçlu olduğu için bu
cemaat onun devrinde daha da güçlenmiştir. Bunun yanı sıra, 17. yüzyılın başından
itibaren Hoca Muhammed İshak Veli’nin ağabeyi Hoca Muhammed Emin (İşan-ı Kelan)
soyundan olan Muhammed Yusuf Hoca hanlığa gelerek o da çalışmalara başlamış
ve kısa sürede onun da mürit kitlesi önemli bir yekûna ulaşmıştır. Bu cemaat ise Akdağlı Hocalar Cemaati olarak anılmıştır. Ne var ki, kısa süre içinde Akdağlı Hocalar ile Karadağlı Hocalar Cemaati arasındaki rekabet hanlık otoritesini sarsan bir düzeye ulaşmıştır. Tahta çıkan hanlardan biri bir cemaatin üyesi iken diğeri diğer cemaatin müridi olmuştur. Kendi tarafında yer almayan han iktidara çıktığında o cemaat üyeleri ağır takibat ve zulme uğramıştır. İki cemaat arasındaki bu anlaşmazlık hanlığı büyük zarara uğratmıştır. Bunun yanı sıra, hanlıktaki kabilelerin de birbirleriyle rekabeti ve iktidara yakın olma mücadeleleri ile bir yandan Kırgızların bir yandan da Cungarların hanlığa yönelik seferleri, hanlığın gücünü günden güne tüketmiştir.