5 Ocak 1860 tarihinde Muhacirin Komisyonu kuruldu. Kitlesel göçler 1875 yılı itibarıyla sona erince Muhacirin Komisyonu lağvedildi.

İdare-i Umumiye-i Muhacirin Komisyonu oluşturuldu.

Muhacirin Umur-ı Sıhhiye Komisyonu’na aitti.

Umum Muhacirin Komisyonunun vazifesi göçmenlerin iskân ve iaşe meseleleri ile ilgili genel kararları almak, göçmenlerin yurtlarına dönmesini sağlamak, Anadolu’ya sevk edilecek olanların iskân mahallerini belirlemekti.

Vilayet İdare-i Muhacirin Komisyonları kuruldu.

Komisyonların göçmen çıkarılan iskelelerde ve göçmen sevk edilen sancak ve kazalarda birer şubesi bulunmaktaydı. Vilayet, sancak ve kaza merkezlerindeki komisyon ve şubeleri yardıma muhtaç göçmenlerin yevmiyelerini dağıtmak,iskân işlerini yürütmek, arazi anlaşmazlıklarını çözümlemek, göçmen evlerinin inşaat işlerini yürütmekten sorumluydu.
1890’larda iskân çalışmaları hafifleyince hususî komisyonların dağıtılması yoluna gidilmiştir. Bunun yerine Dahiliye Nezaretinin bünyesinde umum iskan-ı muhacirin müfettişi, baş katip, heyet-i tahkik memuru, heyet-i hesabiye mümeyyizive sevk memurundan oluşan Muhacirin İdaresi ismiyle hususi bir büro oluşturuldu.

1897 Osmanlı- Yunan Savaşı nedeniyle Anadolu’ya yeni bir göç dalgası söz konusu olunca Muhacirin Komisyon-ı Âlisi ismiyle yeni bir komisyon oluşturuldu. Bu komisyon 1908 yılına kadar faaliyetlerini sürdürdü.

Dahiliye Nezareti bünyesindeki komisyonlar İskân-ı Aşair ve Muhacirin Müdüriyetine dönüştürüldü. Böylece göçmen işlerinden sorumlu daimî bir örgütlenmeye gidildi.

1916’da Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi  kurulmuştur.

8 Kasım 1923 tarihli kanun ile Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti kuruldu.

Kırım göçmenleri için Varna, İstanbul, Samsun; Kafkas göçmenleri için de Trabzon, Samsun ve İstanbul geçici iskân bölgesi olarak kullanılmıştır. Rumeli’den gelenler için Üsküp, Selanik ve Edirne hemen hemen her dönemde geçici iskân sahasıdır. Başkent İstanbul ise hemen her göç furyasında sığınılan ve geçici iskân sahası ilan edilen bir şehirdir.

Göçmenlerin İaşesi Babıâli 1860’lı yıllarda zengin fakir ayrımı yapmaksızın 15 yaşından küçük olanlara bir, büyük olanlara ise ikişer kuruş yevmiye vermeyi kararlaştırmıştı.

Göçmenlere 1864 yılına kadar yarısı fakir kabul olunup, bulundukları kaza emvalinden günlük yarımşar kıyye ekmek aynî veya bedeli nakdî olarak verilmekteydi. Bu yöntemle göçmenlerin iaşe ihtiyaçları karşılanamayınca kaza meclislerince tespit edilecek fakir göçmenlere ekmek dağıtılması kararlaştırıldı. Bu karara göre, 0-10 yaş grubuna 100’er dirhem ve daha büyüklerine yarımşar kıyye ekmek verilecekti. Bu karara rağmen ilk ürünü alan göçmenlere de zaruret halinde yardım edilmekteydi

93 Harbi’nde de fakir, güçsüz, işsiz, dul ve yetimlere tayinat tahsis edilmekteydi. Talimatnameye göre 93 göçmenlerinden yardıma muhtaç olan on yaşından küçüklere yüz dirhem, daha büyüklere yarımşar kıyye ekmek verilecekti. Tayinat bedeli ya aynen veya nakden ödenecekti. Nakden ödenmesi halinde kişi başına 93 Harbi esnasında savaş bitinceye kadar ikişer kuruş tayinat bedeli olarak yevmiye verilmiştir

Göçmenlerin iaşelerini ve sair ihtiyaçlarını karşılamak üzere değişik kurum ve kuruluşlar yardım komisyonları kurmuşlardır. 93 göçmenlerinin yararına olmak üzere mebuslar tarafından Muhacirine Muavenet Cemiyeti, İkinci Abdülhamid’in himayesinde İane-i Muhacirin Encümeni, ayanların teşebbüsleri ile Muhacirin İane Komisyonu, İstanbul’daki misyon şeflerinin önayak olmasıyla Milletlerarası Muhacirlere Yardım Komitesi, Baronne Bourdett Coutts tarafından Sermaye-i Şefkat-i Osmaniye ve Stafford Housse Komitesi isimli yardım cemiyetleri kurulmuştur.

Yardım toplama ve dağıtma işi Balkan Savaşı esnasında İane-i Muhacirin Komisyonu, Rumeli Muhacirin-i İslamiye Cemiyeti ve Hilal-ı Ahmer Cemiyeti vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. İslam ülkelerinin Hilal-i Ahmer Cemiyetleri de göçmenlere yardım etmişlerdir.

Savunma için gerekli olan maddeler tekâlif-i harbiyye adı altında bedeline borç senedi verilmek suretiyle satın alınıyordu.

Resmî kayıtlara istinaden Birinci Dünya Savaşı yıllarında 1.200.000 göçmen ve mülteci mevcuttu. Bunların %70’e yakın bir kısmı ziraat, ticaret ve muhtelif iş kollarında çalışmak suretiyle geçimlerini bizzat temin ediyorlardı. Muhacirîn İdaresi takriben 400 bin göçmen ve mülteciye yevmiye dağıtıyordu. İdare aynı zamanda toplam sayısı 120 bini bulan aşiret toplulukları ile askerî sebeplerden dolayı iç bölgelere sevk edilen Ermeni ve Rumlardan yaklaşık 150 bin ila 200 bin kişiyi de iaşe ediyordu.

seyahat eden mültecilerden yardıma muhtaç olanlarına vesait-i nakliye mazbatası veriliyordu. Mülteciler bu mazbatalar ile ulaşım araçlarından ücretsiz olarak faydalanabiliyorlardı. Ulaşım şirketleri mültecilerden topladıkları bu mazbataları mahallî idarelerde paraya tahvil ediyorlardı.

1914 ve sonrasında göçmen ve mülteci masrafları bütçeden ayrılan tahsisattan, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin yardımlarından ve yardımsever ahalinin bireysel katkılarından karşılandı. Göçmen sayısının gün geçtikçe artması üzerine yeni kaynaklara müracaat edilmesi kaçınılmaz bir hâl aldı. Bunun üzerine göçmenlerin memleketlerine dönüşlerine kadar yetim ve dul maaşı alanlar hariç memur maaşlarından %1 nispetinde iâne-i ihtiyariye adı altında kesinti yapılması kararlaştırıldı. Bununla birlikte ahalinin yardımına müracaat edebilmek gayesiyle Muhacirîn-i Müslimeye Muavenet Komisyonu isimli bir yardım komisyonu kuruldu. 

Zamanla kömür dağıtımı amele, nakil ve depolama sebebiyle yakacak maliyetini arttırmaktaydı.

Tifo, paratifo, kızıl, kızamık, difteri, çiçek, kolera, veba, sarıhumma ve sıtma gibi bulaşıcı hastalıklara yakalanmaktaydılar.

Vilayetlerin büyüklüğü, yerleşim birimlerinin birbirine uzak ve dağınık oluşu, hasta sayısının çok fazla olması nedeniyle alınan tedbirler yetersiz kalmıştır.

Birinci Dünya Savaşı ve sonrasında Anadolu’da sıtma şiddetle hüküm sürdü.

1914- 1918 yılları arasında

Millî Mücadele döneminde ise sağlık hizmetleri daha ziyade Hilal-i Ahmer Cemiyeti vasıtasıyla yürütüldü. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, yardım etmek amacıyla göçmenlerin bulunduğu yerlere doktor, hastabakıcı ve memurlardan oluşan yardım heyetleri gönderdi. Yardım heyetleri muhtaç göçmenlere çamaşır ve hasır gibi malzeme dağıtmış, bazılarına nakdî yardımda bulunmuş ve Konya, Nazilli gibi yerlerde açtığı geçici hastane ve dispanserlerde birçok hastayı tedavi etmişti.

Mültecilere sağlık merkezlerinde bir taraftan kolera, tifo ve tifüs aşıları yapılırken diğer taraftan kinin dağıtıldı. Ülkede frengi ve İspanyol nezlesi de hayli yaygındı. O kadar ki, bütün zorluklara göğüs gererek göç serüveni döneminde ayakta kalmayı ve ocaklarına dönmeyi başaranların 1/3’ü bu hastalıklara yakalanmış ve hayatlarını kaybetmişlerdir.

Göçmen ve mülteci topluluğu hâli vakti yerinde olanlar, memurlar, çiftçiler, esnaf ve zanaatkârlar ile yetimler ve dul kadınlardan oluşmaktaydı. Malını, nakdini birlikte getirebilenler hali vakti yerinde kabul ediliyordu. Bunlar genellikle şehir ve kasabalarda kiraladıkları meskenlerde ikamet etmekteydiler ve ihtiyaçlarını kendileri karşılıyorlardı. Ancak pek çoğu herhangi bir işle meşgul olmadıklarından kısa sürede ellerindeki sermayeyi tüketerek yardıma muhtaç bir konuma düşüyordu. Memur iken mülteci ve muhacir konuma düşenler de vardı. Mültecilerin sevk ve idareleriyle ilgili heyetler ilk etapta söz konusu göçmen memurlardan seçilecekti. Göçmen muallimler iskân mıntıkalarında bulunan iptidaîlerde çalıştılar. Tüccar, esnaf ve zanaatkâr göçmen ve mülteciler de şehir ve kasabalara yerleştirildiler. Kendilerine mesleklerine uygun işlerde çalışarak geçimlerini temin etmeleri için araç gereç dağıtıldı. Zanaatkârların bir kısmı da yol ve resmî binaların inşaatı gibi kamu işlerinde istihdam edildi. Öyle anlaşılıyor ki, devlet iskân faaliyetini sürdürürken mümkün mertebe mültecilerin mesleklerini dikkate aldı. Bununla birlikte, sahil şeridinden Orta-Anadolu’daki şehir ve kasabalara sevk edilen balıkçı ve kayıkçılar atıl durumda kaldılar.

Hamallık, odunculuk, rençperlik veya yarıcılık yapmak suretiyle ailesinin geçimini temin etmeye çalışıyorlardı.

Bunun üzerine, Maarif Nezareti bünyesinde Darüleytam Müdüriyet-i Umumiyyesi kurulmuş ve yurt çapında birçok şubesi açılmıştı.

100 bin yetim çocuk bulunmaktaydı.

Talimatnameye uygun olarak dul kadınların bir kısmı darülmesaîlerde istihdam edildiler. Mülteci kadınlar buralarda topluca iaşe ediliyor ve yün işlemek, çorap örmek veya bez dokumak gibi çeşitli işlerde çalıştırılıyorlardı. Kunduracılık ve saatçilik yapanlar, hatta dört tekerlekli araba imal edenler bile vardı.

İskân, bir ailenin sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarını karşılayacak büyüklükte konut sahibi olmasını temin etmenin yanı sıra yaşamını sürdürecek maddî imkânlara kavuşturulacak bir şekilde ekonomik bir işletme olarak planlanıp uygulanmasıdır.

İskân ekonomik ve sosyal açıdan tarımsal iskân ve şehirsel iskân olmak üzere iki ayrı şekilde gerçekleştirilmektedir. Tarımsal iskân ile yerleştirilecek ailelere, konut, işletme binası ve tarım arazisi verilir. Ayrıca işletme ve donatım kredileri ile desteklenerek aileler üretken hale getirilir. Şehirsel iskânda ise aileye konut, işletme ve donatım kredisi verilir.

Daimi iskâna tabi tutulanlar aşiret mensupları ve göçmenler olmak üzere iki grupta toplanabilir.

Aşiretleri iskân politikası başarılı bir şekilde gerçekleştirilirse vergi ve asker kaynakları da artacaktı. Bir diğer sebep ise aşiretlerin sosyal yapısına egemen olan feodal yapı kırılacaktı.

Bu hedefleri yakalayabilmek için de 1840’dan itibaren konar-göçerler Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yerleştirilmeye çalışıldı. Amaç bir taraftan halkın refah ve güvenliğini arttırmak, diğer taraftan da Çukurova, Uzunyayla, Konya ve Dobruca gibi geniş ve verimli alanları şenlendirmekti.

1839- 1853 yılları arası 35- 40 bin kişi iskân edildi. Ancak Kırım Savaşı esnasında Toroslardaki bazı konar - göçer unsurlar asker ve vergi konusunda problem çıkarmışlar, bunun üzerine 1865’de Fırka-i Islahiye teşkil olunarak Maraş ve Elbistan arasındaki aşiretlerin iskân edilmeleri sağlanmıştır

Zanaatkâr ve esnafa 150’şer kuruş kredi verildi.

Doğudan gelen göçmenler Anadolu’nun Rus sınırından başlayarak Basra cihetine kadar uzanan sahada yerleştirilmek suretiyle bölgedeki Müslüman nüfusun arttırılması hedeflendi.

19. yüzyılda kısa aralıklarla uzun savaşların olması sebebiyle Müslümanların askere alınması ve savaşlarda büyük zayiat vermesi, kolera ve tifo gibi hastalıkların yayılması ve kıtlık gibi olaylar Anadolu’daki Türk nüfusun azalmasına sebep olmaktaydı.

Göçmenler baskı aracı olarak kullanıldı. Örneğin: Uzun Yayla’da geçitlerin yakınlarında yerleştirilen göçmenler, kendilerine verilen toprakları korumaları üzerine konar-göçerler yer değiştiremez olduklarından yerleşik hayata geçmeye zorlandılar. Konargöçerlerin kullandığı boş ve harap yerlerin şenlendirilmesi ve tarıma açılabilmesi, Urban kabilelerinin yerleştirilmesine örnek teşkil etmesi açısından Trablusgarp’a göçmen sevk edilmesi kararlaştırıldı. Ancak bölgeye gönderilmesi kararlaştırılan Kafkas göçmenleri soğuk iklime alışık olmaları dolayısıyla Bingazi’ye uyum sağlayamayacakları dikkate alınarak orta ve kuzey Anadolu’da yerleştirildiler. Öte yandan, sık sık karışıklıkların yaşandığı yerlere asayişi temin için Rumeli ve Kafkas göçmeni yerleştirilmeye çalışıldı.

Selçuklu ve Osmanlı, Anadolu’yu şenlendirirken büyük ve kuvvetli aşiret mensuplarını birbirinden uzak sahalara yerleştirmek suretiyle feodal yapıyı kırmaya çalıştı.

Daimî iskân bölgeleri tespit edilirken göçmenlerin iklimine uyum sağlayabilecekleri tarıma elverişli su, mera ve orman bulunan iskân mahallerine gönderilmesi ilke olarak kararlaştırıldı. Hazinece istifade olunmayan çiftlikler ile mütegalibenin gasp ettiği mesken ve arazilerin göçmenlere verilmesi uygun bulundu.

1878- 1914 sürecinde kesin iskân işlemi gören göçmen sayısını net olarak ortaya koyan istatistikler mevcut değildir. Bununla birlikte 1878 sonrası en az 667.760; 1913 sonrası ise 297.737 kişi daimi iskân işlemi görmüştür.

Onbeş yıl süreyle satılmamak ve hibe edilmemek şartıyla miri çiftlikler, koruluk alanlar, müzayedesine karar verilen tarım alanları, metruk çiftlikler, ham araziler ve ıslah edilen bataklık ve çorak araziler iskâna ve tarıma açıldı.

On yıl süreyle bir başkasına intikal ve devredilemeyecekti.

Göçmenlere tahsis edilen toprakların bir kısmının mütegalibenin elinde olması iskân faaliyetlerini aksatıyordu. Bu gibi yerleri tasarrufunda bulundurmak isteyen mütegalibe yerli ahaliyi göçmenlerin üzerine saldırtmakta ve iskân bölgelerindeki huzur ve asayişin bozulmasına sebep olmaktaydı. Asayişin bozulmasının bir diğer sebebi ise göçmenlere geçimlerini temin edecekleri büyüklükte arazi tahsis edilmemesiydi.

Dülger ve mimar ücretleri hazinece ödenmiştir. Öte yandan Ziraat Bankası, inşaat malzemelerinin satın alımında kullanılmak üzere faizsiz kredi açmıştır.

İlk yıl yerliler göçmenlere ait tarlaları sürmekle yükümlü kılınabilmekteydiler. Yine tarımsal faaliyette bulunabilmeleri için iki haneye bir çift öküz, hane başına beş ile on kile arasında değişen miktarlarda tohumluk zahire verilmesi planlanmıştır.

Önceki yönetmelik iptal edilerek muhacirîne muâvenet namı ile vali, mutasarrıf ve kaymakamlara yeni bir talimatname gönderildi. Buna göre, iskân tarihinden itibaren üç sene geçen göçmenlerin ürününden aşar alınarak yeni gelen ve henüz ürün alamayan göçmenlerin ekmek ve tohum ihtiyacının karşılanması plânlandı.

Doksanüç Savaşı esnasında zorunlu olarak göç edenler yol inşa vergisi, temettuât vergisi, ağnam resmi, aşar ve toprak kirası gibi vergilerden muaf olmuşlardı. Yine savaş esnasında çift çubuğunu ve her şeyini terk edip göçmek zorunda kalanlar askerlik hizmetinden on yıl süreyle muaf tutuldular.

1881’den itibaren gelen göçmenlerin öşür vergisi muafiyet süresi bir yıl ile sınırlandırılmıştır. Ancak 1886 yılında vergi muafiyeti 2 yıla çıkarılırken, kura muafiyeti 6 yıl olarak belirlenmiştir.

1894 yılından sonra Anadolu’ya göç etmek isteyenlerden kendilerine gösterilecek araziye itiraz etmeksizin yerleşeceklerini, yol masrafı, tayinât, iskân sonrası çift hayvanı, tohumluk, mesken inşası talep etmeyeceklerini ve tekâlif-i emiriyyeyi kabul edeceklerini taahhüt eden senet almaya başladı.

6 yıldı. İstanbul’a yerleşen göçmenler 6 yıl sonra yaşları askerlik çağına denk geliyor ise kuraya dahil ediliyorlardı. Ancak İstanbul’da doğan göçmen çocukları yasal açıdan İstanbullu kabul edildiklerinden yerliler gibi askerlikten tamamen muaf tutulmaktaydılar.

Üç ay olarak sınırlandırıldı. Üç ay sonrası göçmenler de yerli ahali gibi yaşlarına göre silâhaltına alınacaklar, ihtiyat ve mustahfız yaşında olup bedel vermek isteyenler ise 6 Şubat 1915 tarihli kanun gereği bedel-i nakdî vereceklerdi. Bu uygulamaya göre mültecilere de göçmen işlemi yapılacaktı.

8 Ağustos 1921 tarihine kadar süre tanındı. Bu tarihten sonra mülteciler istisnasız askere sevk edileceklerdi.

Şehremaneti tarafından karşılanmak üzere Darüşşafaka’ya kaydedilmişlerdir. Kamu tarafından koruma altına alınamayan göçmen çocukları ise varlıklı ailelere evlatlık statüsünde verilmeye çalışılmıştı.

Yetimlerin istihdam edildiği bir diğer yer eytamhanelerdi. Buralardaki çocukları bir meslek sahibi yapabilmek adına bir zanaatkârın yanına çırak olarak verilmesi yoluna gidilmekteydi. Eğitim çağındaki göçmen çocuklarının bir kısmı da askerî ve mülkî sanayi mektepleri ve Tophane-i Amire idaresindeki sanayi alayına alınması münasip görüldü.

Nüfusu ise 18.520.016’dır. Bunun 15.044.846’sı Müslüman, 1.729.738’i Rum, 1.161.169’u Ermeni, 187.073’ü Yahudi, 62.468’i Katolik Ermeni, 65.844’ü Protestan, 24.845’i Latin, 54.750’si Süryani’dir.

Kırım, Balkan ve Kafkas köy yerleşme tipleri Anadolu’da ortaya çıkmıştır. Bu arada kasaba ve şehirlerin nüfuslarında da artışlar söz konusu olmuştur.

Netice itibarıyla Anadolu’nun ekonomik özelliği hayvancılıktan ziraate dönüşmüştür. Göçmenler yeni kültür bitkilerini ve yeni metodları tecrübe ederek Anadolu’nun ürün çeşidini ve miktarını arttırdılar. Her şeyden önce Balkanlardan gelen göçmenler yeni teknolojinin kullanılmasına daha yatkın bir durumdaydılar.

3 milyon insanın tarlasından, bağından, bahçesinden ayrılmasına, ülke üretiminin en alt seviyeye düşmesine sebebiyet verdi. Bu ise ülke çapında genel bir kıtlığa yol açtı.

 %25-30’unu Türk köylüsünden tahsil edilen vergiler oluşturuyordu

16 milyon kuruşu bulmaktaydı.

Özellikle Ermeni Patrikliği yabancı elçilikler nezdinde göçmen iskânına karşı çıkmıştır. Keza Kıbrıs Rumları da adaya göçmen iskân edilmesini istemiyorlardı. Lübnan çevresine göçmen yerleştirilmesine ise Batılı diplomatlar bölgenin asayişi bozulacağı iddiasıyla karşı çıkmaktaydılar.

Osmanlılık fikri etrafında toplamaya çalışmıştır.

Göç sonrası, Kafkasya ve Rumeli’nin mimari tarzı Anadolu’ya, Orta ve Batı Anadolu’nun mimari tarzı da Doğu Anadolu’ya taşındı. Ayrıca ziraî yöntem, kullanılan araç gereç, hayvan yetiştirme usulleri ve bilhassa sütçülükte gözle görülür değişiklikler meydana geldi. İnşaat sektöründe göze çarpan ilk yenilik, her köyde iki, üç tane olmak üzere Orta ve Batı Anadolu’da kullanılan çatının doğuya ithal edilmesiydi. Pencereler çatıdan duvar yüzeyine indi. Evlerin donatılmasında karyola, masa, sandalye kullanıldı. Aslında bu eşyalar, genel savaş öncesi ekonomik durumu iyi olan bir iki ailede bulunurken, göç sonrası yaygınlaştı. Orta halli ve fakir ailelerde süs eşyası olarak telâkki edilen bu eşyalar, misafir geldiği zaman asıl fonksiyonlarına uygun bir şekilde kullanıldılar.

Şark mültecileri, göç esnasında Yozgat Boğazlıyan’da yetiştirilen ve Sarı Bursa ismiyle meşhur olan buğday ve Ankara tiftik keçisini tanıdılar. Söz konusu buğday tohumu ile Kayseri, Yozgat ve Ankara havalisinden getirilen tiftik keçilerinin Doğu- Anadolu’da yetiştirilmesi tecrübe edilmiş ise de, iklim ve bakımsızlık sebebiyle iyi bir sonuç alınamadı. Öte yandan, muhtelif meyve ağaçları, sebze çeşitleri ve bostan ekimi tecrübe edildi. Tarım alet ve yöntemleri alanında da birçok yenilik kabul edildi. Bu yeniliklerin içinde en önemlisi kağnıların yerini alan dört tekerlekli büyük yük arabalarıdır. Ancak, yollar tam olarak inşa edilemediği için kağnı tamamen terk edilemedi