Uygur adı ilk olarak Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberinin adı vasıtasıyla geçmektedir. Bilge Kağan yazıtından başka, Uygur adına, Karabalgasun, Şine Usu, Tez II, Suci, İyme ve Şivet-Ulan yazıtlarında da rastlanmaktadır. Çin kaynaklarında Uygur adı; Hui-hu, Hui-ho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi şekillerde geçer. Ayrıca, 1283 numaralı Pelliot yazmaları içerisinde, 787-843 yılları arasında, Tibet’e giden beş Uygur elçisinin raporları münasebetiyle, Uygur adı Tibetçe Ho-yo-hor şeklinde transkribe edilmiştir. Bütün bu değişik yazılışlar, Uygur adını karşılamaktadır.

Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’te belirttiğine göre; Zulkarneyn Uygur iline yaklaştığında, kendisine karşı koyan Türklerin kıyafetlerini ve savaşçılıktaki ustalıklarını görünce şaşırmış ve onlara “înân hoz horend” (başkasına muhtaç olmadan yaşarlar, avcılığı iyi bilirler) demiştir. Kaşgarlı, “hoz horend” sözünün “hozhor”a, sonra
da “Uygur”a dönüştüğünü kaydetmiştir.

Ebulgâzi Bahâdır Han, Şecere-i Türk’te Uygur adının, bunlara, Oğuz Kağan tarafından
verildiğini ve kelimenin “itaat edici” anlamında olup, “uy-” kökünden geldiğini belirtmiştir.

Radloff, Kutadgu Bilig için yazdığı ön sözde, bir rivayete dayanarak, Uygur kelimesinin
“birleşenler”, “işbirliği yapanlar” anlamını taşıdığını söylemektedir.

Dr. Rıza Nur Uygur kelimesinin Türkçede “yapışır, uyar” anlamına geldiğini, dolayısıyla kelimenin “birleşici, birleşen, uyuşan” anlamında olması gerektiğini kaydetmektedir.

Bacot’a göre kelime “şahin gibi hızlı hücum eden, orman halkı” anlamındadır. Nemeth de kelimenin “takip etmek”ten türemiş olduğunu belirtmektedir. Uygur kelimesinin genellikle, Uy-gur şeklinde geliştiği, “akraba, müttefik” anlamlarını taşıdığı kabul edilmektedir. Hamilton’a göre On Uygur adı da “On Müttefik” demektir.

Uygur Türkleri, çoğu Çin Halk Cumhuriyeti’nin Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde, yani Doğu Türkistan’da olmak üzere Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan topraklarında yaşarlar.

Türklerin en eski yerleşme alanlarından biri olan ve
Türk kültürünün en zengin yadigârlarını sinesinde barındıran Doğu Türkistan, Makedonyalı İskender’in MÖ 326’da mağlup edilmesinden sonra MÖ 300 yıllarından itibaren Türk birliğini kurma çabaları içine giren Hun Devleti’ne bağlanır.

Hun Devleti’nin bocalama devresinde Kuzeydoğu Asya’da Selenga nehrinin batısından, Yenisey nehrinin başına kadar uzanan sahaya yerleşen Uygurlar, VI. yüzyılda Juan-Juanlarla savaşarak güneyde kendilerine küçük bir devlet kurarlar. Yarım asırlık bir devreden sonra zayıflamaya başlayan Uygurlar, 606 tarihinde Göktürk Devleti’nin idaresine girerler. 745 yılında Göktürk Kağanlığı’nı yıkarak Ötüken Uygur Devleti’ni kurarlar. Bu devlet de 840 yılında Kırgızların saldırısıyla son bulur. Bu saldırının ardından gelen yenilgiden sonra Uygurlar kitleler halinde Güney’e ve Batı’ya göç ederek yurtlarını terk ederler. Bir kısmı Çinlilere, bir kısmı Karluklara karışır. Diğer bir kısmı da Çin’in Kansu eyaletine yerleşir. En büyük grup ise Tarım Havzası’na yerleşerek burada Hoço-Uygur Devletini kurarlar.

Yarım asrı geçen bir dönemden sonra 1931’de Türklerin başlattığı isyanlar Rusya’nın da yardımıyla Çin tarafından 1933’te bastırılmıştır. 1937 yılında mücadele yeniden başlamış ve 1944’te başlayan İli ayaklanmasının ardından 12 Kasım 1944’te Ali Han Töre’nin önderliğinde Şarkî Türkistan Cumhuriyeti yeniden ilan edilmiştir.

Çin ve Rusya tehdidi arasında kalan Şarkî Türkistan Cumhuriyeti, Çin yönetimiyle anlaşarak varlığını korumaya çalışmışsa da, 1949’da komünist Çin yönetimine teslim olmaktan kurtulamamıştır. Doğu Türkistan 1955’te Sinkiang-Uygur Özerk Bölgesi adıyla Çin’e bağlı bir bölge haline getirilmiştir.

1. Eski Uygurca: Göktürk yazı dilinden sonra eser vermeye başlayan tarihî dönemdir.
2. Yeni Uygurca: XX. yüzyılda yeniden yazı dili olarak kullanılan dönemdir.

Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan Uygur Türkçesi, XV. yüzyıldan sonra Müşterek Orta Asya Türkçesi’nin tarihî mirasına bağlı olarak ortaya çıkan Çağatay Türkçesi’nin devamıdır.

Günümüzde Yeni Uygur Türkçesi olarak adlandırılan bu Türk lehçesi tarihî gelişimi itibariyle Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinin devamıdır.

"Merkezi ağız grubu" Urumçi merkez olmak üzere Kaşgar, Konaşehir, Yenişehir, Artuş, Aksu, Kuçar, Korlabey, Turfan, Piçan, Kumul ve Gulca gibi Uygur Türklerinin % 80’ini barındıran yirmiden fazla vilayet ve nahiyenin ağızlarından oluşmaktadır.

Ana hatlarıyla üç gruba ayrılan Uygur Türkçesinin ağızlarından ikisi Hoten ile Lopnor grubu ağızlarıdır.

• Hoten grubu: Doğu Türkistan'ın güneybatısındaki Hoten vilayetine bağlı bölgelerde yaşayan, yaklaşık yarım milyon kişinin ağzını içerir.
• Lopnor grubu: Tarım nehrinin etrafında yaşayan ve Lopnor ahalisinin çoğunluğunu oluşturan “Kara Koşunlular” tarafından konuşulur. Aynı zamanda Uygur Türkçesinin yanında Kırgız Türkçesinin
  özelliklerini de taşır.

XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Arap alfabesini kullanan Uygur Türkleri, bu tarihten sonra siyasi nedenlerden dolayı farklı alfabeler kullanmışlardır. 1925-1930 yılları arasında değiştirilmiş Arap alfabesini kullanan eski Sovyetler Birliğinde yaşayan Uygur Türkleri 1930-1947 yılları arasında Latin alfabesini kullanmışlardır. 1947 yılından sonra ise Kiril alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Doğu Türkistan’da yaşayan Uygur Türkleri ise 1970’li yıllara kadar Arap alfabesini kullanmışlardır. 1954-1978 yılları arasında kısmi bir Latin alfabesi kullanılmışsa da, bu uygulama 1978’de kaldırılmıştır. Doğu Türkistan’da bugün bazı ilaveler yapılan ve fonetik ayrıntılara inilmiş Arap alfabesi kullanılmaktadır.

X-XV. yüzyıllar arasında Budizm ve Maniheizmin Uygur Edebiyatında etkili olmuştur. Altun Yaruk, Nom Bitig, Maytrisimit gibi eserler bu dönemde verilmiştir.

Bu eserler Müşterek Orta Asya Edebî dilinin mahsulleridir.

XV. yüzyıldan sonra Müşterek Orta Asya Türkçesinin tarihî mirasına bağlı olarak ortaya çıkan Çağatay Edebiyatı, XIX. yüyıl başlarına kadar Uygur Türklerini de içine alan bir dil ve edebiyat alanı olmuştur.

XIX. yüzyılın başlarında yaşanan Çin istilası ve bu istilalara karşı yapılan direnişler, halk muhayyilesinde derin izler bırakmış ve Sözlü Uygur Edebiyatı’na büyük destanlar kazandırmıştır. Bunlardan en ünlüsü Nazugum Destanı'dır. Bu destanda 1827 mücadelesine katılan Nazugum adlı Uygur kadınının gelenleri ve Çin zulmüne karşı direnişini anlatılmaktadır.

30 bin mısradan fazla olan “Garibler Hekeyâtı” adlı eser birçok destan, gazel ve muhammeslerden oluşmaktadır. Bu eserin içinde ünlü şair ve ediplerden Abdürrahim Nizarî, Turdı Garibî ve Noruzahun Ziyayî’nin eserleri bulunmaktadır.

XIX. yüzyılda yaşayan ve Leyla vü Mecnûn, Vâmık u Azra, Rabia ve Saidin gibi on sekiz hikâyeden oluşan “Mühebbet Destanları” şairi Abdürrahim Nizari Uygur Edebiyatı’nın en ünlü şairidir.

Uygurlardan millî edebiyatın başlangıcını teşkil eden eserler başlıca şunlardır:

• Arzu Muhammed: "Emir Ali"
• Umudî: "Ceng-name"
• Muhammed Alem: "Tarih-i Kaşgar"
• Molla Şakir: "Zafername"
• Musa Sayrami: "Tarih-i Hamidî"

Uygur Türklerinin büyük önderi İsa Yusuf Alptekin’in öncülüğünde 1936 yılında kurulan Altay Neşriyatı adlı yayınevi ve bu yayın evinin çıkardığı Uruş Haberi, Yurt, Altay, Tiyanşan dergileriyle Türkçülük hareketinin bayraklaştırıldığı bir edebiyat anlayışı geliştirildi.

Uygur Türk Edebiyatı’nda yazılan hikâye ve romanlarda daha çok tarihî konular ve sosyal hayatın içinden seçilen olaylar anlatılmaktadır.

Doğu Türkistan, kuzeyden güneye doğru Altay Dağları’nın güney eteklerini, Tarbagatay’ın doğu kısmını, Çungarya Havzası’nı, Tanrı Dağları’nı, Tarım Havzası’nı ve Altın Dağları’nın güney eteklerini kapsayan geniş bir sahaya yayılmaktadır. Doğu Türkistan, kuzeybatıdan Batı Türkistan, kuzeydoğudan Moğolistan Halk Cumhuriyeti, güneybatıdan Afganistan, güneyden Pakistan, Hindistan ve Tibet, doğudan da Çin (Kansu eyaleti) ile çevrilidir.

Doğu Türkistan karasal bir iklime sahiptir. Ülkede yazlar çok sıcak ve kurak, kışlar ise çok soğuk ve az yağışlı geçer. Ülkenin bitki örtüsü çöl, çölümsü step bitkilerinden oluşur. Ülke yüzölçümünün binde altmış altısı ormanlarla kaplıdır.

Doğu Türkistan’ın bugünki idari yapısı 1955’te belirlenmiş ve bölgedeki idareye Sincan-Uygur Özerk Bölgesi adı verilmiştir. Bu bölge kendi içerisinde beş özerk eyalete bölünmüştür.

Doğu Türkistan’ın en önemli şehirleri Urumçi, Altay, Aksu, Hoten, Kaşgar ve Kumul’dur.

Uygur Türkleri Doğu Türkistan’dan başka Batı Türkistan, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Arabistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkiye ve Rusya Federasyonu’nda yaşamaktadırlar.

Doğu Türkistandaki etnik olarak nüfusun çoğunluğunu Çinliler oluşturmaktadır.

Doğu Türkistan petrol, volfram, altın, kömür, uranyum gibi ham maddeler ve sayısız yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip bir ülkedir.

"a, e, é, i , o, ö, u, ü" sesleridir.

Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumu bazı istisnai durumlar dışında korunmuştur. Alıntı kelimelerde bu uyum pek sağlam değildir.

Uygur Türkçesinde büyük ünlü uyumunu bozan en önemli özellik ı ve i için tek harf kullanılmasıdır.

Uygur Türkçesinde küçük ünlü uyumu Türkiye Türkçesindeki kadar sağlam değildir. Uygur Türkçesinde şahıs, iyelik, yükleme, tamlama ve görülen geçmiş zaman ekleri ile bazı yapım ekleri tek şekilli olduğundan bu uyum bozulur.

• Birden fazla heceli kelimelerin son hecesinde bulunan a ve e sesleri, açık-orta hecede kaldıkları zaman i olur.
• Kapalı tek heceli kelimelerdeki a ve e ünlüleri, kelime ek aldığında açık hecede kalırsa é’ye döner.
• Birden fazla heceli kelimelerin ilk hecesi açık ve ikinci hecesinde i ünlüsü varsa, ilk hece ünlüsü daralarak é olur.
• Arapça alıntı kelimelerde açık ve orta hecede bulunan a ve e ünlüleri daralarak i olur.

Uygur Türkçesinde 24 ünsüz vardır. Bu ünsüzler şunlardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z.

• Türkiye Türkçesinde b ile başlayan bazı kelimelerin başındaki ses, Uygur Türkçesinde m’dir.
• Türkiye Türkçesinde kelime başındaki bazı b’ler Uygur Türkçesinde p’dir. Bugün Türkiye Türkçesinde v’ye dönen Eski Türkçede kelime başı bazı b’ler ise korunmuştur.
• Türkiye Türkçesinde iç sesteki b ünsüzü, Uygur Türkçesinde v’dir. Eski Türkçede kelime içi ve kelime sonunda bulunan bazı b’ler Uygur Türkçesinde y olmuştur.
• Uygur Türkçesine Arapça ve Farsçadan girmiş kelimelerdeki f ünsüzü p’ye dönüşmüştür.
• Türkiye Türkçesinde d ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde t ile başlar.
• Türkiye Türkçesinde Türkçe asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Uygur Türkçesinde
  ç’dir.
• Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe asıllı kelimeler, Uygur Türkçesinde k ile başlar.
• Kelime başındaki t’den sonra “iş, üş” sesleri gelirse t, ç’ye döner.
• İlk hecenin başındaki s’ler, hece sonunda ç bulunduğu zaman çoğunlukla ç’ye döner
• Kelime başında veya kelime ortasındaki bazı q ünsüzleri x’ya döner.
• Uygur Türkçesinde y ile başlayan kelimelerin j ile başlayan şekilleri de vardır. Bu iki şekil, özellikle ilk hecesi dar ünlülü kelimelerde görülür.

Çokluk eki Türkiye Türkçesinde olduğu gibi +lAr’dır.

• 1. teklik: + (i, u, ü)m
• 1. çokluk: +(ı, i)miz
• 2. teklik: + (i, u, ü)ñ
• 2. çokluk: +(ı, i)ñlar
• 3. teklik: +i, +si
• 3. çokluk: +i, +si

• Yalın Hâl: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi eksizdir.
• İlgi Hâli: İlgi hâli eki +niñ’dir. Bu ek Uygur Türkçesinde tek şekillidir. Uygur Türkçesinde ilgi
  hâli eki, ünsüzle biten kelimelere de +niñ biçiminde getirilmektedir.
• Yükleme Hâli: Uygur Türkçesinde yükleme hâli eki tek şekilli olup +ni’dir. İyelik üçüncü şahıs ekinden sonra, özellikle +n ekine az da olsa rastlanır.
• Yönelme Hâli: Yönelme hâli eki uyuma bağlı olarak tonsuz ünsüzlerden sonra +qa, +ke; tonlu ünsüzlerden sonra +ğa, +ge olur.
• Bulunma Hâli: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi uyuma bağlı olarak +dA; +tA ekleriyle yapılır.
• Ayrılma Hâli: Uygur Türkçesinde ayrılma hâli eki diğer Türk lehçelerinden farklı olarak uyuma göre,
  +din, +tin ekleriyle yapılır.
• Eşitlik Hâli: Eşitlik hâli eki +çe’dir. Ekin kalın ünlülü şekli yoktur. Eşitlik hâli +çe ekinin +lik ekiyle genişletilmiş şekli olan +çilik ekiyle de karşılanmaktadır.
• Vasıta Hâli: Uygur Türkçesinde vasıta hâli "bilen" (ile) edatıyla yapılır.

Aitlik eki +ki'dir.

Uygur Türkçesinde soru eki sadece yuvarlak ünlülü biçimiyle kullanılır. Uygur Türkçesinde -mu eki, da/de (dahi) anlamında bazı ifadelerin kurulmasında da
kullanılır. Uygur Türkçesinde soruya "acaba" anlamı katan ve "erki" şüphe edatından ekleşen
“-mikin”, -kin, -ki” ekleri de vardır.

1. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -men; 1. çokluk -miz; 2. teklik -sen; 2. çokluk -siler; 3. teklik -ø; 3. çokluk -ø; -lar, -ler; -ş-.
2. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -(i,u,ü)m; 1. çokluk -q, -k; 2. teklik -(i,u,ü)ñ; 2. çokluk -(i,u,ü)ñlar; -ñiz; 3. teklik -ø; 3. çokluk -ø; -lar, -ler; -ş-.
3. Emir Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -y; -ay, -ey; 1. çokluk -yli; -ayli, -eyli; 2. teklik -ø; -ğin, -gin/-qin, -kin, -ğil, -gil/-qil, -kil; 2. çokluk -(i)ñlar, -(u)ñlar, -(ü)ñlar, -(i)ñ, -(u)ñ, -(ü)ñ; 3. teklik -sun; 3. çokluk -sun.

Uygur Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman 2 şekilde yapılır.

1. Tip Öğrenilen Geçmiş Zaman: -ğan (-gen, -qan, -ken) eki ile yapılır. Birinci teklik şahısta bazen, çokluk şahısta ise devamlı -ğan eki ile şahıs eki arasına -di eki getirilir.

Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzu iki şekilde yapılır. İlkinde, fiilden sonra olumsuzluk eki -ma/-me getirilir. Ancak, Uygur Türkçesinde orta hecelerdeki a ve e sesleri i’ye döndüğü için, açık orta hecelerde ek olumsuzluk eki -mi olur.

2. Tip Öğrenilen Geçmiş Zaman: Öğrenilen geçmiş zamanın ikinci tipi -p ekiyle yapılır. Ek, ünlü ile biten fiillere doğrudan doğruya getirilir. Ünsüz ile biten fiillere getirilirken düzlük-yuvarlaklık uyumuna uygun bir yardımcı ünlü (-i, -u, -ü) alır. Bu çekimin kip eki, ikinci şahıslarda sadece p’dir. Birinci şahıslarda (teklikte genellikle, çoklukta daima) -ti ekiyle birleşir. Üçüncü şahıslarda ise -tu(r) ekiyle birleşir.

Uygur Türkçesinde nadir görülen bir diğer öğrenilen geçmiş zaman kipi daha vardır. Bilhassa üçüncü şahıslarda -miş (-tur) ekinden faydalanılarak yapılır; ama yaygın değildir.

Görülen geçmiş zaman iki şekilde yapılır.
1. Tip Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: Birinci şekil -di, -dU, -ti, -tU eki ile yapılır. Teklik ikinci şahsın nezaket şekli genellikle -ñiz eki ile, bazen de (daha çok hürmet ifadesi için) -la, -le eki ile karşılanır. Teklik ve çokluk üçüncü şahıs daima ince-düz-dar ünlülü (-di, -ti), çokluk birinci şahıs ise daima kalın-yuvarlak-dar ünlülü (-duq, -tuq) dür. Çokluk üçüncü şahısta çokluk eki olarak, -lar ekinden çok, -ş- eki kullanılır.

2. Tip Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: Görülen geçmiş zamanın ikinci şekli, -ğan (gen, -qan, -ken) ekine iyelik eklerinin ilavesinden sonra “bar” kelimesinin getirilmesiyle yapılır.

Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzunda yoq kelimesi kullanılır.

Uygur Türkçesinde şimdiki zaman iki şekilde yapılır.
1. Tip Şimdiki Zaman: Şimdiki zamanın birinci tipi -(i, u, ü)vati ekiyle yapılır. Bu ek, -p zarf-fiil eki ve yat- fiilinin birleşmesinden oluşmuştur.

2. Tip Şimdiki Zaman: -maqta, -mekte ekiyle yapılır. Ekin ikinci hecesi, açık orta hece durumuna düştüğü birinci ve ikinci şahıslarda i’leşir. Teklik ikinci şahsın nezaket şekli -siz eki ile yapılır. Üçüncü şahısta çokluk eki olarak -ş- kullanılır.

Olumsuz şekli: Olumsuz şekli -maqta/-mekte ekinden sonra emes kelimesinin getirilmesiyle yapılır.

Uygur Türkçesinde ayrıca -p tur-, p yürü- ve -p oltur- yardımcı filleriyle oluşturulan şekillerle de şimdiki zaman anlamı ifade edilmektedir.

Gelecek zaman çekimi üç şekilde yapılır.
1. Tip Gelecek Zaman: Bu kip ünsüz ile biten fiillerden sonra -i(<-a, -e), ünlü ile biten fiillerden sonra ise -y getirilerek yapılır. Teklik ikinci şahsın nezaket şekli -siz eki ile karşılanır.

2. Tip Gelecek Zaman: İkinci tip gelecek zaman -idiğan/-ydiğan ekiyle ifade edilir. Ek ünlüyle biten fiillere -ydiğan, ünsüzle biten fiillere de -idiğan şeklinde gelir.

3. Tip Gelecek Zaman: Üçüncü tip gelecek zaman çekimi ise -ğu/-gü; -qu/-kü sıfat-fiil ekinden sonra iyelik eklerinin getirilmesiyle yapılır. Ancak bu kiple yapılan gelecek zaman konuşma dilinde görülmez, seyrek olarak edebî eserlerde rastlanır.

Olumsuz şekli: Olumsuz şekli yoq kelimesi ile yapılır.

Geniş zaman, ünsüzle biten fiillerde -Ar ekiyle, ünlüyle biten fiillerde -r ekiyle yapılır.

• Şart Kipi: Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -sA ekiyle yapılır. Teklik ikinci şahsın nezaket şeklinde -ñiz eki kullanılır.
• Gereklilik Kipi: Uygur Türkçesinde gereklik için özel bir ek yoktur. Gereklik genellikle “kérek”, bazen
  de lazim "lâzım" kelimeleriyle karşılanır. Uygur Türkçesinde "-(i)ş, -(u)ş, -(ü)ş + iyelik eki + kerek, lazim, zörür, tegiş" yapısıyla da gereklilik çekimi karşılanmaktadır. Bu kip zaman zaman iyelik eki almadan da kullanılır. Olumsuz şekillerde -mA eki ve emes kelimesi kullanılır.
• Emir Kipi: Uygur Türkçesinde her şahıs için ayrı bir emir eki vardır.
• İstek Kipi: Uygur Türkçesinde istek kipi üç şekilde yapılır: 1. Tip İstek Kipi: Birincisi, -ğay (-gey, -qay, -key) ekiyle yapılır. 2. Tip İstek Kipi: İkinci şekil -ğu (-gü, -qu, -kü) sıfat-fiil ekinin iyelik eki almış şekillerine “bar” veya “kel- (gel-) fiilinin çekimlenmiş hâlinin getirilmesiyle yapılır. Olumsuz şeklinde yoq kelimesi kullanılır. 3. Tip İstek Kipi: Bu kip -maqçi, -mekçi ekiyle yapılır. Olumsuz şekli emes kelimesiyle yapılmaktadır.

1. Rivayet: Basit çekimden sonra getirilen i- ek fiiline öğrenilen geçmiş
   zamanın birinci tipi (-ken), bazen de üçüncü tipi (-miş) getirilerek yapılır. Geniş zamanın rivayetinde imiş ekinin yalnız ve iken ekiyle birlikte kullanımı da görülmektedir. Şart çekiminin rivayetinde şahıs eki şart ekinin üzerine gelmektedir.
2. Hikâye: i- (< er-) fiilinin görülen geçmiş zamanı ile yapılır.
3. Şart: bol- yardımcı fiili ve şart eki ile yapılır.

Uygur Türkçesinde imek ve iken fiiliyle yapılan isim çekiminin dört kipi vardır. Bu kiplerin olumsuzu, emes (değil) kelimesi ile yapılır.

1. Şimdiki Zaman:
2. Öğrenilen Geçmiş Zaman: Öğrenilen geçmiş zamanın çekiminde “iken” ve “imiş” şekilleri kullanılır. Öğrenilen geçmiş zamanın çekiminde seyrek olarak eken ve imiş ekinin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Olumsuz şekli gözel emes ikenmendir.
3. Görülen Geçmiş Zaman: İsme, i- fiilinin görülen geçmiş zamanı getirilerek yapılır.
4. Şart: İsme i- fiilinin şartı getirilerek yapılır. Özellikle kalıp ifadelerde ve üçüncü şahıs çekimlerinde görülür.

• +Añ: İsim ve sıfat türetir. İşlek değildir.
• +çAn: Sıfat türeten işlek bir ektir.
• +çaq/+çek: İsimlerden sevgi ve küçültme bildiren isimler yapar.
• +çe: İsimlerde küçültme, millet ve boy adlarından dil ve lehçe adları yapar. Sayı isimlerine gelerek miktar bildirir.
• +çi: Daha çok meslek ve uğraş isimleri yapan işlek bir ektir.
• +çil: Sıfat türeten bir ektir.
• +çuq/çük: Küçültme yapar.
• +dar: Farsça kökenlidir.
• +daş: Eşlik, ortaklık ve mensubiyet bildirir.
• +din /+tin: Topluluk gösteren sayı sıfatları yapar.
• +duq: Alet isimleri yapar. İşlek değildir.
• +duruq/+dürük: İşlek değildir.
• +gey/+key: Yön isimleri bildiren isimler türetir. İşlek değildir.
• +ğInA; +qına/+kine: Küçültme ve sevgi ifade eden isimler yapar.
• +xor: Farsça kökenlidir. Karakter özelliği belirten isim ve sıfatlar türetir.
• +keş: Farsça kökenlidir.
• +qi/+ki; +ği/+gi: Yer ve zaman isimlerine gelerek, ona aitliği bildiren sıfatlar türetir.

• +A-: Olma bildiren fiiller türetir.
• +(A)r-: Geçişsiz fiiller türetir.
• +(A)y-: Genellikle sıfatlardan fiil türetir.
• +al-: Genellikle sıfatlardan fiil türetir.
• +da-/+ta-: Genellikle geçişli fiiller türetir.
• +ğa-; +qa-/+ke-
• +ğar-; +qar-/+ker-: Geçişli fiiller türetir.
• +IrA-: İsimlerden geçişsiz fiiller türetir.
• +i-; +U-: Geçişsiz fiiller türetir.
• +ildA-/UldA-: Yansıma kelimelerden fiiller türetir.
• +(i)k-; +(u)q-: Olma bildiren fiiller türetir.
• +qir-/+kir-; +qur-/+kür-: Genellikle yansıma kelimelerden fiiller türetir.
• +lA-: En işlek isimden fiil yapan ektir.
• +lAn- (<+lA-n-): İşlek eklerdendir.
• +lAş- (<+lA-ş-)
• +lAt- (<+lA-t-): Geçişli fiiller yapar.
• +rA-:- Yansıma kelimelerden ve sıfatlardan fiiller türetir.
• +sin-/+sun-: Duygu, niyet ve tavır bildiren fiiller türetir.
• +sirA-: Yokluk, azlık, eksiklik bildiren filler türetir.
• +sit-: İşlek değildir.
• +şA-: İşlek değildir.
• +şi-/+şu-: İşlek değildir.

• -aq; -ek: Sıfat, âlet ve yer isimleri türetir.
• -nç: İşlek değildir.
• -ça; -ca: Soyut ve somut isimler türetir.
• -çaq; -çek: İsim ve sıfat türetir.
• -(i)ndi/(U)ndi
• -ğa;-ge/-qa;-ke: Soyut ve somut isimler türetir.
• -ğan;-gen/-qan;-ken: Aslında sıfat-fiil eki olan bu ek, kimi kalıcı isimler de türetmiştir.
• -ğaq;-gek/-qaq;-kek: İsim ve sıfat türetir.
• -ğin;-gin/-ğun;-gün/-qin;-kin/-qun;-kün: Sıfat türeten bir ektir.
• -ğu;-gü/-qu;-kü: Soyut ve somut isimler türetir.
• -ğuç;-güç/-quç;-küç: Somut isimler türetir.
• -ğuçi;-güçi;-quçi
• -ğur;-gür/-qur;-kür: Sıfat türeten bir ektir.
• -(i)m/-(U)m
• miş/-mUş: Aslında sıfat-fiil eki olan bu ek, kimi kalıcı isimler de türetmiştir.
• -n

• -A-: Geldiği fiili pekiştirir.
• -Ar-/-Ur-/-r-: Geçişsiz fiilleri geçişli yapar.
• -dar-/-tar-: Ettirgen çatı ekidir.
• -dUr-/-tUr-: Ettirgen çatı ekidir.
• -ğa-;-ge-/-qa-;-ke-: Fiile tekrar ve pekiştirme anlamı katar.
• -ğuz-;-güz-/-quz-;-küz-: Ettirgen çatı ekidir.
• -i-/-U-: Fiil köklerine gelerek anlamlarını pekiştirir.
• -q-; -k-: Fiilin anlamını pekiştirir ve dönüşlülük yapar.
• -l-: Edilgenlik çatı ekidir.
• -lA-: Eklendiği fiilin anlamını pekiştirir.
• -msirA-: İşlek değildir.
• -n-: Dönüşlülük ekidir.
• -ş-: İşteş çatı ekidir.
• -t-: Ettirgen çatı ekidir.

Nesnelerin geçici hareket vasıflarını karşılayan fiil şekilleridir. Uygur Türkçesinde başlıca sıfat-fiiller şunlardır:

• -(i)vatqan/-Uvatqan/-yvatqan: Geniş zaman sıfat-fiilidir.
• -eçek: Çok az görülen bir gelecek zaman sıfat-fiil ekidir.
• -idiğan/-ydiğan: Gelecek zaman sıfat-fiil ekidir.
• -miş/mUş: Geçmiş zaman sıfat-fiili olup seyrek görülür.
• -r; -Ar; -mAs: Geniş zaman sıfat-fiili yapan bu eklerin hem olumlu hem de olumsuz
  şekilleri bolca görülür.
• -ğan;-gen/-qan;-ken: Geniş zaman sıfat-fiilidir ve işlek olarak kullanılır.
• -ğuçi;-güçi/-quçi;-küçi: İşlek bir sıfat-fiil ekidir.
• -ğusi;-güsi/-qusi;-küsi: Gelecek zaman sıfat-fiili yapar.

Zarf-fiiller şahsa ve zamana bağlanmadan mücerret hareket hâli bildiren fiil şekilleridir. Uygur Türkçesindeki zarf-fiil ekleri şunlardır:

• -A/-y: Tekrar gruplarında ve birleşik fiil-yapımında görülür.
• -mAy; -mAyIn: - (a, -y) ve -(i)p, -(U)p zarf-fiillerinin olumsuz şekillerini yapar.
• -ArdA: "iken", "-dığı zaman" anlamlarını verir. Kullanımı yaygın değildir.
• -(i)p/-(U)p: İşlek zarf-fiil eklerindendir.
• -ğili;-gili/-qili;-kili/-ğini;-gini:"“-mek için, -meye ve -alı" anlamlarını verir.
• -mAskA: Sebep bildirir. "-mamaya, -memek için" anlamlarını verir.
• -mAstA: "-madan" anlamını verir. Kullanımı seyrektir.
• -mAstin: "-madan" anlamını verir.
• -ğaç;-geç/-qaç;-keç: Zaman ifade eden zarf-fiil ekidir.
• -ğaçqa;-geçke/-qaçqa;-keçke: Sebep ifade eden bir zarf-fiil ekidir.
• -ğançe;-gençe/-qançe;-kençe: Zaman sınırlaması bildirir.
• -ğanda;-gende/-qanda;-kende/-ğanimda: Zaman bildirir.
• -ğanğa;-genge/-qanğa;-kenge: “-dığı için” ,”-ınca” anlamlarını verir.
• -ğiçe;-giçe/-qıçe;-kiçe: Zaman sınırlaması yapar.

Uygur Türkçesinde hareket adları, -ş ve -maq, -mek ekleriyle yapılır.

1. -ş: Fiil tabanına -(i, -u, -ü)-ş eki getirilerek yapılır.
2. -maq, -mek: Fiil tabanına -maq, -mek eki getirilir.

• Teklik: men, sen, u
• Çokluk: biz, siler, ular

Uygur Türkçesinde "siz" zamiri teklik ifade eder ve nezaket için kullanılır. Ayrıca saygı için kullanılan ve yine teklik ikinci şahsı ifade eden "sili" (siz) ve "özliri" (siz) zamirleri vardır. Çokluk ikinci şahıs için bir de "senler" (siz) zamiri bulunmaktadır.

Dönüşlülük zamiri "öz" (kendi) kelimesidir: özüm (kendim), özüñ/özeñ, özi, özimiz, özüñlar/özeñler, özliri.

Nesneleri işaret yoluyla karşılayan zamirlerdir. Uygur Türkçesindeki işaret zamirleri şunlardır:

• bu, şu, o, uşbu (işbu, bu)
• mavu < mana+bu (işte bu, bu)
• eşu - aşu < ene+şu (işte şu, şu)
• muşu < mana+şu (işte şu, bu)
• avu < ene+bu (işte o, o)

• hemme (hep, tamam, her şey)
• barliq (hep, bütün, her şey)
• herbir, kimdu (biri, bir kişi)
• héçkim (hiç kimse)
• némidu (bir şey)
• hernéme (her şey)
• allinéme (bir şey)
• herqaysi (herbir, herkes)
• bari (hepsi)
• bezi (bazı)
• héçbir, herkim, allikim (biri, bir kişi)
• héçnéme (hiç bir şey)
• héçnérse (hiç bir şey)
• qaysibir (hangi)
• allinemi (bir şey)
• alliqandaq (bir, bir takım)
• alliqayaq (belli olmayan uzak bir yer)
• qandaqtur bir (bir, herhangi bir)

• kim, néme (ne)
• qaysi (hangi)
• qayaq (nere)
• ne (nere, neresi)
• qançe (kaç, ne kadar)
• qayer (nere)
• qandaq (nasıl)
• qaçan (ne zaman)
• qéni (hani, nerede)

Niteleme sıfatları, nesnelerin niteliklerini bildiren sıfatlardır. Uygur Türkçesinde kullanılan bazı niteleme sıfatları şunlardır:

• qara gül (kara gül)
• yeşil yağlıq (yeşil baş örtüsü)
• altun bileyzük
• toğri söz (doğru söz)
• aç hayvan
• eski tam (eski duvar)

1. İşaret Sıfatları: Uygur Türkçesinde asıl işaret sıfatları bu, şu ve u (o)’dur. Bunlardan başka, yine bu sıfatların meydana getirdiği bazı birleşik şekillerde işaret sıfatı olarak kullanılır: avu (işte o), eşu - aşu (işte şu, bu), mavu (işte bu, bu), munu (işte bu, bu), muşu (işte şu, şu), uşbu (işbu, bu).
2. Sayı Sıfatları:
   • Asıl Sayı Sıfatları: Küçük ses değişiklikleri dışında Türkiye Türkçesi ile aynıdır.
   • Sıra Sayı Sıfatları: Asıl sayı sıfatlarının üzerine +(i)nçi eki getirilerek yapılır.
   • Kesir Sayı Sıfatları: Nesnelerin parçalarını belirten sayı sıfatlarıdır. Kesir sayı sıfatları, sıfat durumundaki sayının üzerine ayrılma ve bulunma hâl eki getirilerek yapılır.
   • Üleştirme Sayı Sıfatları: +din, +tin eklerinin asıl sayılara getirilmesiyle yapılır.
3. Belirsizlik Sıfatları: Nesneleri belirsiz olarak bildiren sıfatlardır. Uygur Türkçesindeki başlıca belirsizlik sıfatları şunlardır:
   • barçe (bütün, hep)
   • pütün - pütkül (bütün)
   • başqa (başka)
   • az, talay (hayli, çok)
   • bézi (bazı)
   • bir, her, héç, köp (çok)
   • acayıp, tola (çok)
   • barliq (bütün)
   • hemme (bütün)
   • özge (başka)
   • palan (falan)
   • hérqaysi (her, her bir)
   • herqandaq (her, her ne)
   • alliqançe (bir kaç)
   • birqançe (birkaç)
   • bir munçe (bir kaç)
   • héçqandaq (hiç bir)
4. Soru Sıfatları: Nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Uygur Türkçesindeki belli başlı soru sıfatları şunlardır
   • qaysı (hangi)
   • qançe (kaç)
   • qandaq (nasıl)
   • néççe (ne kadar, kaç)
   • néme (ne, hangi)
   • nediki (neredeki)

Fiilin anlamını zaman bakımından belirleyen, açıklayan veya sınırlayan zarflardır. Uygur Türkçesindeki başlıca zaman zarfları şunlardır:

• bügün, kündüz (gündüz)
• ete (erte, yarın)
• etilikke (ertesi gün)
• ögünlükke (öbür gün)
• tünügün (dün)
• burnakün (geçmişte bir gün)
• axşam, kéyin (sonra)
• deslep (ilk, önce)
• baya (az önce)
• hemişe (daima)
• burun (önce)
• bultur (geçen yıl)
• avval (evvel)
• ülüşkün (geçen gün)
• seher (sabah)
• keçqurun (akşam üstü)
• héli (henüz)
• haman (hemen)
• derru (derhal)
• emdi (şimdi)
• hazir (şimdi)
• axir (sonra)
• yeziçe (yazın)
• qişiçe (kışın)
• her qaçan (her zaman)
• hergiz (hiç bir zaman)
• kileryil (gelecek yıl)
• kündüzliri (gündüzleri)

İş ve hareketin yerini ve yönünü belirten zarflardır:

• alga (ileri)
• aldı (önü)
• yuquri (yukarı)
• içkiri (içeri)
• teşqiri (dışarı)
• béri (beri)
• neri (öte)
• yeqin (yakın)
• ilgiri (ileri)
• yan (yan)
• qarşi (karşı)
• tüvendiki (aşağı)

Fiilin önünde hâl ve tavır ifade eden isimlerdir. Uygur Türkçesindeki başlıca durum zarfları şunlardır:

• eniq (belli, açık)
• yaxşi (iyi)
• undaq/andaq (öyle)
• mundaq (böyle, şöyle)
• xoşal (memnun)
• etey (mahsus, kasten)
• çapsan (hızlı, çabuk)
• tez (tez, acele)
• békar (boşuna)
• aran (güçlükle, yavaşça)
• tuyuqsiz (ansızın, aniden)
• teste (zorla)

İş ve hareketin miktarını bildirir:

• az, biraz, kem (az)
• sel (biraz)
• köp (çok)
• nurgun (çok)
• ciq (çok)
• azgına (azıcık)
• qisqiçe (kısa, kısaca)
• bir talay (birçok)
• artuqçe (daha fazla)
• bek (pek)
• gayet, nahayiti (son derece)
• xoyma (gayet, çok)
• zep (gayet, pek çok)
• xéli (hayli, çok)

Fiilin anlamını soru bakımından etkileyen zarflardır:

• qaçan (ne zaman)
• qandaq (nasıl)
• qandaqlerçe (nasıl, ne şekilde)
• niçün, niçük (niçin, nasıl)
• némişqa (niçin, niye)
• némançe (nasıl, ne kadar, ne biçim)
• némendaq (nasıl, ne kadar, ne biçim)
• nékem(de) (ne zaman)
• né vaq(ta) (ne zaman)

Ünlemler, his ve heyecanları ifade etmek için kullanılan kelimelerdir. Uygur Türkçesindeki başlıca ünlemler şunlardır:

1. Duygu Ünlemleri: 
   • ah, ih (ah)
   • vah, işit (yazık)
   • hay (nefret ve kızgınlık ünlemi)
   • uf (of)
   • uh (uf, oh)
   • pa (vay)
   • apla (aman)
   • pam (hayret ünlemi)
   • ayhay, barikalla (beğenme, şaşırma ünlemi)
   • pah (kızgınlık ve beğenme ünlemi)
   • xep (yazık, ne çare)
2. Seslenme Ünlemleri:
   • i (ey)
   • ey, hey, hay, hoy (ey, hey)
   • hov (hu)
   • hoyt (hey)
   • uy (hey)
3. Sorma Ünlemleri:
   • qéni (hani)
   • he (ha, değil mi)
   • ecep (acep)
   • eceba (acaba)
4. Gösterme Ünlemleri:
   • mana (işte, aha)
   • ene/ana (işte, daha)
   • ta (ta)
5. Cevap Ünlemleri:
   • hee (evet)
   • yaq/yoq (yok)
   • hay-hay (hay hay)
   • elvette (elbette)
   • meyli (olur, tamam, peki, uygun)
   • hoş (evet)
   • hub (evet, peki)

1. Sıralama Bağlaçları:
• hem (ve, ile)
• ve, bilen (ile)
• yana/yene (ile, ve)
• u (ve)
2. Denkleştirme Bağlaçları:
   • yaki (veya)
   • veya, veyaki (veya)
3. Karşılaştırma Bağlaçları:
   • ne ... ne, ye/ya ... ye/ya, hem ... hem, ...mu ... ...mu (da ... da)
   • meyli ... meyli (ister ... ister)
   • xa ... xa (ister ... ister)
   • ga ... ga (gâh ... gâh)
   • bezi ... bezi (bazı ... bazı)
   • birdem ... birdem (bazen ... bazen)
4. Cümle Başı Bağlaçları:
   • eger (eğer)
   • lékin (lakin)
   • amma (ama)
   • biraq (ama, yalnız)
   • yalğuz (yalnız)
   • peqet (fakat)
   • belki, mubada (eğer, madem)
   • navada (eğer, tesadüfen)
   • ger (eğer)
   • çünki (çünkü)
   • sevivi (çünkü)
   • şuña (şunun için)
   • kaşki (keşke)
   • hetta (hatta)
   • goya (güya)
   • becayiki (sanki)
   • beeyni (sanki)
   • xuddi (sanki)
   • eksiçe (üstelik)
   • zadi (zaten)
5. Sona Gelen Bağlaçlar:
   • -mu (de, da)
   • hem (de)
   • téxi (hem de, dahi)
   • bolsa (ise)
   • ki, kim (ki)

Son çekim edatları, isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldiği kelimeyle cümledeki diğer kelimeler arasında anlam ilişkisi kuran, gramer görevli müstakil kelimelerdir. Uygur Türkçesinde görülen başlıca son çekim edatları şunlardır:

• Yalın ve ilgi halinden sonra kullanılanlar:
  • üçün (için)
  • arqiliq (ile, vasıtasıyla)
  • dek/tek (gibi)
  • qatarliq (gibi, benzeri)
  • kebi (gibi)
  • seveplik (dolayı, ötürü)
  • toğruluq (hakkında, üzerine, ait)
• Yönelme halinden sonra kullanılanlar:
  • qarşi (karşı)
  • qeder (kadar)
  • köre (göre)
  • qarap (doğru)
  • toğra (doğru)
  • oxşaş (benzer, gibi)
  • yarişa (göre, uygun)
  • muvapiq (göre, uygun)
  • dair
  • ait
• Ayrılma halinden sonra kullanılanlar:
  • özge (başka)
  • ğeyri (gayrı)
  • néri (öte)
  • sonra (sonra)
  • kéyin (sonra)
  • burun (önce)
  • evvel, aval (evvel)
  • önce, béri (beri)
  • başlap (itibaren)
  • ilgiri (ileri)
  • taşqiri (fazla)
  • tartip (itibaren)