Sağlık yönetiminin bilimsel bir uğraş alanı hâline
gelmesi yirminci yüzyılın ikinci yarısından sonra
gerçekleşmiştir. Başlangıçta hekimler tarafından yönetilen
sağlık kuruluşları, hekimlerin muhasebe, ekonomi, insan
kaynakları yönetimi gibi konularda yetersiz kalmaları
nedeniyle bir süre sonra işletme eğitimi almış kişilerin
yönetimine bırakılmıştır. Ancak, sağlık sektörünün
kendine özgü dinamikleri ve sağlık hizmetlerinin
özelliğinden kaynaklanan nedenlerle salt işletme bilgisinin
bu alanda yeterli olmayacağı görülünce, hem sağlıktan
hem de işletmeden anlayan sağlık yöneticilerinin
yetiştirilmesinin uygun olacağı sonucuna varılmıştır.
Önceleri hastane yönetimi odaklı olan sağlık yöneticiliği,
ağırlıklı olarak hastane içerisindeki finans ve insan
kaynaklarının yönetimi olarak görülmüş ve uygulanmıştır.
Seksenli yıllarda "kalite yönetimi" "hasta güvenliği",
"hasta hakları" gibi kavramların yaygınlaşması ile sağlık
hizmetlerinin kalitesinin, etkinliğinin ve verimliliğinin
yönetimini kapsayacak biçimde genişlemiştir. İki binli
yıllara gelindiğinde, demografik değişimler sonucu
nüfusun yaşlanması, bilişim teknolojileri sayesinde tele-tıp
ve tele-konsültasyon hizmetlerinin yaygınlaşması, medikal
turizmin öneminin artması, evde bakım hizmetlerinin
yaygınlaşması, hasta ve çalışan beklentilerinin değişmesi
gibi bir dizi etkene bağlı olarak sadece sağlık kurum ve
örgütlerinin değil, sağlık hizmetleri sistemini oluşturan
tüm bileşenlerin yönetimi, hatta sağlığın yönetimi ön
plana çıkmıştır

Sağlık hizmetlerinin ve yönetimi şu başlıklar
altında incelenmektedir;
• Sağlık Sektörünün Hizmet Sektörü Olması İle
İlgiliÖzellikler
• Meslek Çeşitlilik ve Özerklikle İlgiliYönetsel
Özellikler
• Hekimlik Mesleğive TıbbiUygulamaların
Niteliğinden Kaynaklanan Yönetsel Özellikler
• Sağlık Hizmetlerinin Ekonomik Özellikleri

Sağlık sektörü, her şeyden önce bir hizmet
sektörüdür. Bu kapsamda sağlık hizmetleri için geçerli
özelliklerin ise;
• Soyutluk,
• Heterojenlik,
• Bütünlük içinde gerçekleşmesi gerekmektedir.

Sağlık hizmetlerinin soyutluğu, yani, gözle
görülemeyen, elle tutulamayan nitelikte olmaları
nedeniyle, mal ve ürün üreten diğer sektörlerde olduğu
gibi piyasaya sunulmadan önce kontrolden geçmeleri ve
hatalı olanların geri çekilmesi gibi bir olasılık yoktur. Bu
nedenle hizmetlerin sıfır hata ile sunulması için işin
başında gerekli önlemlerin alınmış olması, aksiliklere
fırsat tanınmamış olması gerekmektedir.

Aynı hastalığa sahip farklı hastaların hizmetten
beklentileri farklı olabilmektedir. Yani belirli kalitedeki
bir sağlık hizmeti bir hastaya çok iyi gelir iken aynı
hastalığa sahip bir başka hastaya iyi gelmeyebilmektedir
ve bunu kontrol edebilmenin de yolu yoktur. Bu nedenle
sunulan hizmetleri standardize etmek, belirli kural ve
ilkelere bağlamak, yararlı olsa bile her durumda işe
yaramamaktadır. Bu nedenle sağlık hizmetlerinin
heterojenlik içerisinde gerçekleşmesi gerekmektedir.

Sağlık hizmetleri bütündür. Bütünlük özelliğinin
anlamı, hastanın başvuru anından iyileşerek sağlık
kuruluşundan ayrılma anına kadar her aşamada verilecek
hizmetlerin bir bütün olarak anlam taşımasıdır.
Hizmetlerin herhangi bir aşamasında ortaya çıkabilecek
hatalar veya eksiklikler hizmetin tümünün kalitesinin
hatalı algılanmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle de
hizmetlerin sadece tanı ve tedavi özellikleri açısından
değil, her yönü ile hastanın bireysel özellikleri, bilimsel
gerçekler, inanç ve beklentilerine uygun olması gerekir.

Sağlık sektörünün özelliklerinden biri çok sayıda
ve özerkliği çok gelişmiş mesleklerin birlikte çalışması ile
yürüyen bir hizmet ağını gerektirmesi, bu nedenle de iyi
yönetilmediği takdirde, stresin yoğun olduğu ve kişiler
arası çatışmaların sık yaşandığı bir sektör olmasıdır.
Sağlık alanında her meslek önemli, kutsal, özerk ve iyi
yapıldığı ölçüde saygı değerdir. İyibir yönetimin b
mesleklerin görev tanımlarını iyi yaparak ekip
oluşumunun getireceği sinerjik etkiyiarttırma amacı
olmalıdır. Aksi hâlde zaten zamana karşı yarış şeklinde ve
yoğun stres altında sürdürülmekte olan bu mesleklerin
görev ve yetki karışıklığından doğacak çatışmalarla
uğraşması kaçınılmazdır.

Hekimler diğer tüm mesleklere kıyasla özerkliği
çok gelişmiş ve paternalist tavırlara sahip olan bir meslek
olarak yönetim kararları ile her an çatışmaya uygun bir
özelliğe sahiptir. Hekimler hastaları için en doğru ve en iyi
tanı-tedavi yöntemlerini kullanmaya çalışırken hizmetin
maliyetini, eldeki olanakları, alternatif yolları fazlaca
önemsemezler. Mesleki uygulamaları sırasında
sınırlamalardan, yönlendirmelerden ve yaptırımlardan
hoşlanmazlar. Oysa yöneticiler eldeki olanakların en iyi
şekilde kullanılmasını, verimliliği, en düşük maliyet ile en
etkin ve kaliteli hizmetin verilmesini sağlamak gibi bir
sorumluluk üstlenmişlerdir. Hekimlerin alınan kararlar,
yapılan düzenlemelerin gerekçeleri konusunda ikna
edilmeleri için onların dili ile konuşulması, klinik
yönetişim konularında bilgi ve beceri sahibi olunması,
gerekli durumlarda onların anlayacağı türde kanıtların
ortaya konulabilmesi gerekir. Sağlık kuruluşlarında
hekimler ile yöneticiler arasında gözlenen bu bitmez
tükenmez çatışmalar "beyaz önlüklüler" ile "takım
elbiselilerin" çatışması olarak sağlık yönetimi
literatüründe özel bir yere sahiptir.

Etkin ve kaliteli sağlık hizmetinden söz edebilmek
için sunulan hizmetin; aşırı, yetersiz, hatalı olmaması
gerekir. Sağlık sistemleri ve sağlık politikalarından söz
edilirken genellikle üzerinde durulan konular, hizmetlerin
yeterli olup olmadığı, insanların ihtiyaç duydukları sağlık
hizmetlerine ulaşıp ulaşamadığı ve hizmetlerden duyulan
memnuniyet konularıdır. Oysa sağlık hizmetlerinin aşırı
sunulması da en az yetersizliği kadar önem taşımaktadır.
Yetersiz sağlık hizmeti, büyük ölçüde hizmeti alanların
içinde bulunduğu koşullar ve hizmet sunucuların
olanakları ile ilgili iken; aşırı hizmet, neredeyse tamamen
hizmeti sunanların anlayışı ve takdir yetkisi ile ilgilidir.

Sunucu tarafından oluşturulan talep, piyasaya
bırakılan sağlık hizmetlerinin sunumu sırasında, hizmeti
alanlar ile sunanlar arasındaki bilgi asimetrisinden
kaynaklanan nedenlerle, hizmetlerin türü, kapsamı, veriliş
şekli ve zamanı konusunda sunucuların her zaman bir
üstünlüğünün bulunmasına bağlı olarak oluşan ve gerçek
ihtiyaçtan kaynaklanmayan talep olarak açıklanabilir.

Akla gelen önemli soruları şu şekilde sıralamak
mümkündür:
• Yapılan araştırmalar, aynı hastalık için kullanılan
tanı ve tedavi yöntemlerinin hastaneler arasında,
bölgeler arasında, topluluklar arasında
açıklanması zor farklılıklar gösterdiğini ve bunun
önemli bir sorun olduğunu ortaya koyduğuna
göre bu sorun nasıl çözümlenmelidir?
• Bir hastanın hastalığının tanısı ve tedavisi için
gereken en doğru ve en uygun yöntemlerin ne
olduğuna nasıl karar verilmelidir?
• "Doğru" ve "uygun" hizmetin kriterleri nedir?
• Hizmetlerin ücretini ödeyen sigorta kurumlarının,
hastanın ve hizmeti sunanların bu kararın
oluşması sürecindeki rolleri ne olmalıdır?
• Kaynakların yeterli ve eşit dağıldığı hallerde,
hizmet sunucularının bilgi ve beceri
eşitsizliğinden kaynaklanan sorunları, uygulama
farklılıklarını önlemenin yolu nedir?
• Hekimin takdir yetkilerinin ve tıbbi
uygulamalardaki özgürlüklerinin sınırı nasıl
çizilmelidir?

“Kanıta dayalı tıp” kavramı özet olarak, “günlük
tıp uygulamalarında verilecek her türlü kararın, hastaların
beklenti ve değerleri de dikkate alınarak, uzman tecrübeler
ışığında, ama mutlaka geçerli kanıtlara dayandırılması”
demektir. Amaç, bir yandan hekimlerin ve sağlık
personelinin takdir yetkilerinin sınırlarını bilimsel
kanıtlara dayanarak çizmek, diğer yandan da hastaya en
çok yararı olacak uygulamaları onun beklentilerini de
dikkate alarak gerçekleştirmektir. Başka bir deyişle bu
anlayış hekimlerin takdir yetkisini ve uygulama
özgürlüğünü elinden almamakta, bilimsel bulguların,
hizmeti alanların beklentileri ve sunanların tecrübeleri ile
en uygun noktada buluşmasını amaçlamaktadır.

Klasik olarak sağlık hizmetleri yönetiminde
kararlar verilirken etkili olan başlıca unsurlar şu
şekildedir;
• Daha önceki deneyimler
• Eldeki kaynaklar
• Toplumsal değerler

Çağdaş sağlık yöneticisi, eldeki kaynakları
kullanırken, tabii ki toplumun değerlerini, hastaların
beklentilerini de dikkate alarak, ama mutlaka kanıtlara
dayanarak kararlar vermek durumundadır. Başka bir
deyişle çağdaş sağlık yöneticisi, kararlarına dayanak
oluşturacak kanıtlar kullanan, ihtiyacı olduğunda bu
kanıtlara nasıl ulaşılacağını ve nasıl kanıt toplanacağını
bilen bir profesyoneldir.

Sağlık hizmetlerinin özelliği gereği iyi bir yönetici
olmak için en azından insan kaynakları, finans, sağlık ve
enformasyon teknolojileri, operasyonlar konularında
donanımlı ve yetkin olmak gerekir.

Sağlık kuruluşlarında kanıta dayalı yönetimin ilk
adımlarını;
• İyi hazırlanmış insan kaynakları planları,
• İş tanımları,
• İyi belirlenmiş amaçlar ve hedefler,
• Performans göstergeleri,
• İşe devam çizelgeleri,
• Finansal göstergeler gibi herkes tarafından
anlaşılabilen, ölçülebilen tanımlama ve
ölçümlemeler oluşturmaktadır.

Kanıta dayalı sağlık yönetimi, sağlık
yöneticilerinin günlük uygulamalar sırasında gerekli olan
kararları alırken kanıtlara dayanmalarını, ihtiyaç duyulan
hâllerde bilimsel yollarla elde edilmiş kanıtlara
ulaşabilmelerini ve kullanabilmelerini ifade eden bir
anlayıştır.

Kanıta dayalı yönetilen sağlık kuruluşlarında
hastane enfeksiyonları, cerrahi işlemlerden sonra ortaya
çıkabilecek komplikasyonlar, tıbbi hatalar, ortalama yatış
süreleri, gibi hemen her konuda düzenli olarak veriler
toplandığı, süreçler izlendiği ve gerekli önlemler alındığı
için klasik anlayışla yönetilen kuruluşlara kıyasla daha az
sorun yaşanır. Kanıta dayalı yönetimin avantajları ise şu
şekilde sıralanabilir;
• Her düzeydeki personelin yönetim kararlarına bir
şekilde dâhil edilmesi, bilgilerin ve kanıtların
paylaşılarak katılımlarının sağlanması ile proaktif
bir yönetim sağlanmış olunur.
• Hastaların memnuniyet düzeyleri, çalışanların iş
doyumları ve doyumsuzlukları, işe
devamsızlıkları ve nedenleri, işle ilgili sorunları,
çeşitli anketler ve ölçeklerle izlendiği için
zamanında önlem alınması mümkün hâle gelir.
• Hasta memnuniyetsizliğinin ya da çalışanların iş
duyumsuzluğunun kaynağı, zamanında ve kesin
olarak saptanmış olur.
• Yapılan işler ve yürütülen süreçler konusunda
düzenli verilerin toplanması, ölçümlerin
yapılması, kanıt toplanması çabalarının sadece
varlığı bile çalışma ortamının iyileşmesinde
etkilidir.

Kanıtların gözlem ve deneylerle elde edilme
özelliği dikkate alındığında önemli olan üç kavram şu
şekildedir;
• Veri
• Enformasyon
• Bilgi

Verilerin işe yaraması için gerekli özellikler şu
şekildedir;
• Amaca uygun olmalıdır.
• Tam olmalıdır.
• Kesin olmalıdır.
• Zamanında toplanmış olmalıdır.
• Doğru biçimde olmalıdır.
• Makul bir maliyeti olmalıdır

Verilerin enformasyona dönüşmesi için;
• Sınıflandırılmaları,
• Kategorize edilmeleri,
• Ortalama, yüzde gibi istatistik yöntemlerle
özetlenmeleri, hatalı ve eksik olanların
saptanarak düzeltilmeleri
• Enformasyon sistemlerinde depolanarak bilgiye
kaynaklık etmek üzere saklanmaları gerekir

Veri, dünyaya ilişkin her türlü sembol ve
gerçekliğin genel adıdır, enformasyon, verilerin işlerimi;
anlamlandırmış hâlidir. Bilgi ise enformasyonun deneyim,
değerler, iç görü, kurallar ile birleşiminden oluşur.

Günlük hayatımızı kolaylaştıran bilgiler şu
kaynaklardan elde edilmektedir;
• Gelenekler,
• Otoriteler,
• Deneme-yanılma,
• Mantık yürütme ve bilimsel yöntem.

Toplumsal deneyimler sonucu ortaya çıkan ve
kuşaktan kuşağa aktarılan gelenekler önemli ve yaygın
kullanılan bilgi kaynaklarıdır. Önceki kuşakların benzer
durumlardaki uygulamaları, buldukları çözüm yolları
bazen hiçbir anlam taşımaz iken bazen önemli bir bilgi
kaynağı olabilmektedir. Gelenekler, sağlık kuruluşlarının
yönetiminde de bilgi kaynağı görevi görmektedirler.
Özellikle geçmişi uzun zamana dayanan sağlık
örgütlerinin ve kuruluşların geçmiş deneyimlerden,
birikimlerden kaynaklanan değerli gelenekleri olabilmekte
ve bunun pratik bazı yararları da bulunabilmektedir.
Gelenekleri saygı ile karşılamak, bu kaynaktan gelen
bilgileri körü körüne kabullenmek ya da yok saymak
yerine bilimsel yöntem süzgecinden geçirdikten sonra
değerine karar verilmelidir.

Uzman kişilerden görüş alınması, bazı bilgilerin
savunması için o alanda otorite sayılan isimlerin kaynak
olarak gösterilmesi, ya da egemen olan gücün dayattığı
bilgilere bağlı kalınması gibi yöntemlerle bilgiye
ulaşılabilmektedir. Öğretmenler, kitaplar, aile büyükleri,
din büyükleri, toplum önderleri bu anlamda bilgi
kaynağıdırlar ve onlardan elde edilen bilgiler çoğu zaman
sorgulamaya gerek duymadan doğru kabul edilir ve
kullanılır. Sağlık hizmetlerinin yönetiminde ulusal ve
uluslararası kuruluşların kuralları ile ürettiği bilgilerden
yararlanılması da bu anlamda bir kaynak örneğidir ve
önem arz etmektedir.

Veri toplamak amacıyla sağlık kuruluşlarında kullanılan
başlıca iki yöntem vardır:
• Sağlık enformasyon sistemleri
• “Ad hoc” yani amaca özel araştırmalar

Sağlık hizmeti verilen her birimde hizmet almak
için başvuran kişilerin yaşı, cinsiyeti, mesleği, medeni
durumu, öğrenim durumu, sağlık güvencesinin varlığı ve
türü, gibi sosyodemografik özelliklerinin; yapılan tetkik ve
incelemelerin, konulan tanı ve verilen tedavilerin; gelir ve
giderlerin; çalışanlara ilişkin her türlü özelliklerin,
elektronik veya basılı ortamda düzenli olarak kaydedildiği
enformasyon sistemleri vardır. Bu sistemler aracılığı ile
verilen hizmetlerin kalitesini ve etkinliğini, sağlık
hizmetini alanların profilini, talep edilen hizmetlerin
türünü çıkarmak, işletmenin gelir-gider durumunu
belirlemek, hem o zamana kadar verilen hizmetlerin bir
değerlendirmesini yapmak hem de daha sonraki yatırım ve
düzenlemeler için ipuçları elde etmek mümkün hâle gelir

Kanıta dayalı tıp ile kanıta dayalı sağlık yönetimi
uygulamaları arasında bulunan usul ve tarz farkları şu
şekilde özetlenebilir;
• Klinik kararlar için kullanılacak kanıtları bulmak
ve kullanmak ağırlıklı olarak hekimlerin görevi
iken, yönetim alanındaki kanıtlar farklı iş ve
mesleklerden kişilerin görev alanına girmektedir.
• Klinik amaçlı kanıtlar için yapılacak araştırma
türleri arasında hiyerarşik bir güç sıralanması var
iken, yönetsel konulardaki her araştırmanın
amaca uygunluğu yeterli olabilmektedir.
• Hekimlerin ve sağlık personelinin klinik
araştırma konularında aldıkları eğitim
olabildiğince standart olduğu için ortak bir dilin
gelişmesi sağlanmış olmakla birlikte farklı
kökenlerden gelen sağlık yöneticileri için bu dilin
geliştirilemediği görülmektedir. Bu durum
yöneticilerin kendi aralarındaki iletişimi de,
hekimlerle olan iletişimlerini de olumsuz
etkileyebilmektedir.
• Tıp ve sağlık bilimleri eğitiminde kantitatif
ölçümlere ve deneysel araştırmalara öncelik
veren bir bilim anlayışının, sosyal bilimler
alanındaki yönetim eğitiminde ise kalitatif
değerlendirmeler ve gözlemsel araştırmalara
öncelik veren bir anlayış olması farklı tarz ve
yaklaşımların bir başka nedenidir.
• Klinik amaçlı kararlar olabildiğince homojen,
net, hızla alınması gereken ve genellikle aynı
veya benzer işleri yapan kişileri ilgilendiren
kararlardır. Yönetsel kararlar ise gerek nitelikleri,
gerekse kararların ilgilendirdiği paydaşları
açısından heterojen olmaları nedeniyle
tartışılması ve üzerinde uzlaşılması gereken
kararlardır. Bu nedenlerle her iki alandaki
kanıtların nitelik ve ikna edicilikleri de doğal
olarak farklı olmaktadır.
• Kanıta dayalı tıbbi uygulamaların sonuçlarının
başarılı olup olmadığını kısa sürede görmek,
neden-sonuç ilişkisini net olarak değerlendirmek
mümkün iken kanıta dayalı yönetim
uygulamalarının sonuçlarını görmek zaman alıcı,
neden-sonuç ilişkisini değerlendirmek ise
karmaşık yorumları gerektirmektedir.

Kanıta dayalı tıp ile kanıta dayalı yönetim
uygulamaları arasındaki bu tarz ve üslup farklarını
anlamak, yöneticiler ile sağlık personelinin birbirini
anlaması, sağlıklı iletişim ve kanıtların doğru kullanımı
için önemlidir.

Sağlık sektörü, her şeyden önce bir hizmet sektörüdür ve hizmetler için geçerli olan soyutluk, heterojenlik ve bütünlük gibi özellikler sağlık hizmetleri için de geçerlidir.

Piyasaya bırakılan sağlık hizmetlerinin sunumu sırasında, hizmeti alanlar ile sunanlar arasındaki bilgi asimetrisinden kaynaklanan
nedenlerle, hizmetlerin türü, kapsamı, veriliş şekli ve zamanı konusunda sunucuların her zaman bir üstünlüğünün bulunmasına bağlı olarak oluşan ve gerçek ihtiyaçtan kaynaklanmayan taleptir.

Etkin ve kaliteli sağlık hizmetinden söz edebilmek için sunulan hizmetin aşırı, yetersiz veya hatalı olmaması gerekir.

İlk kapsamlı çalışmaları yapan J. Wennberg’in tanımıyla “Tıp bilgileri, hastalık özellikleri ve hasta tercihleri ile açıklanamayan tıbbi uygulama farklılıkları” anlamına gelen “Açıklanması zor farklılıklar” sağlık sistemleri açısından önemli bir risk unsuru olup sadece kaynakların kötü kullanımına değil ciddi boyutlarda insan hayatına da mal olabilen bir sistem sorunudur.

“Kanıta dayalı tıp” kavramı ilk kez 1992 yılında kullanılmış ve doksanlı yıllardan itibaren hızla yaygınlaşmıştır.

Bu anlayış özet olarak, “günlük tıp uygulamalarında verilecek her türlü kararın, hastaların beklenti ve değerleri de dikkate
alınarak, uzman tecrübeleri ışığında, ama mutlaka geçerli kanıtlara dayandırılması” demektir.

Amaç, bir yandan hekimlerin ve sağlık personelinin takdir yetkilerinin sınırlarını
bilimsel kanıtlara dayanarak çizmek, diğer yandan da hastaya en çok yararı olacak uygulamaları onun beklentilerini de dikkate alarak gerçekleştirmektir.

Klasik olarak sağlık hizmetleri yönetiminde kararlar verilirken etkili olan başlıca unsurlar şunlardır:
• Daha önceki deneyimler
• Eldeki kaynaklar
• Toplumsal değerler

Kanıta dayalı sağlık yönetimi, sağlık yöneticilerinin günlük uygulamalar sırasında gerekli olan kararları alırken kanıtlara dayanmalarını, ihtiyaç duyulan hâllerde bilimsel yollarla elde edilmiş kanıtlara ulaşabilmelerini ve kullanabilmelerini ifade eden bir anlayıştır.

Kanıtların gözlem ve deneylerle elde edilme özelliği dikkate alındığında karşımıza üç
önemli kavram çıkmaktadır:
• Veri
• Enformasyon
• Bilgi

Bir olayın incelenmesi, bir durumun tanımlanması veya bir görevin yapılması sırasında kaydedilen her türlü yorumlanmamış bulgu, belge ve gözlem veri adını alır. Veri, dünyaya ilişkin her türlü sembole, gerçekliğe verilen genel bir addır.

Verilerin işe yaraması için bazı özelliklere sahip olması gerekir:
• Veriler amaca uygun olmalıdır.
• Tam olmalıdır.
• Kesin olmalıdır.
• Zamanında toplanmış olmalıdır.
• Doğru biçimde olmalıdır.
• Makul bir maliyeti olmalıdır.

Enformasyon sözcüğü dilimize Latin dillerindeki “information” sözcüğünün karşılığı olarak girmiştir. Sözlük anlamı “bilgi, danışma” olmakla birlikte, enformasyonun İngilizce “knowledge” karşılığı olan bilgiden farklı bir anlam taşıması nedeniyle ne yazık ki uygun bir Türkçe karşılık bulunana kadar bu sözcüğün kullanılması gerekmektedir.

Enformasyonun, deneyim, değerler, iç görü, kurallar ile birleşiminden oluşur, en kısa tanımla, “bildiğimiz her şey”dir.

Günlük hayatımızı kolaylaştıran bilgiler başlıca beş kaynaktan elde edilebilir: Gelenekler, otoriteler, deneme-yanılma, mantık yürütme ve bilimsel yöntem.

Veri toplamak amacıyla sağlık kuruluşlarında kullanılan başlıca iki yöntem vardır:
• Sağlık enformasyon sistemleri
• “Ad hoc” yani amaca özel araştırmalar

ICD-10

Bilgiyi üretme, sezgi yardımı ile kullanarak gerçeğe ulaşma ve doğru hükümler verme becerisi ise irfan olarak adlandırılır.

Sağlık hizmeti verilen her birimde hizmet almak için başvuran kişilerin yaşı, cinsiyeti, mesleği, medeni durumu, öğrenim durumu, sağlık güvencesinin varlığı ve türü, gibi sosyodemografik özelliklerinin; yapılan tetkik ve incelemelerin, konulan tanı ve verilen tedavilerin; gelir ve giderlerin; çalışanlara ilişkin her türlü özelliklerin, elektronik veya kağıt ortamda düzenli olarak kaydedildiği enformasyon sistemleri vardır.

Çağdaş sağlık hizmetleri yönetiminde kararlar verilirken etkili olması gereken en önemli unsur bilimsel kanıtlardır.