Tarımsal faaliyet, ana yapı olarak bitkisel ve hayvansal üretimle balıkçılık faaliyetlerinden ibarettir.

Tarım, sanayi ve hizmetler

Hemen hemen tüm ekonomilerde iktisadi kalkınmanın başlangıç aşamasında öncelikli sektör, tarımdır. Bunun sebebi, tarım sektörünün sahip olduğu istihdam ve katma değerin büyüklüğüdür. Tarım sektörü oluşturduğu bu değer ile diğer sektörleri besler.

Hizmetler

Fizyokrasi

Fizyokrasi’nin kurucusu Fransız iktisatçı Quesnay’e göre, bir ekonomide tarım sektörü gelişmeden diğer üretim unsurlarının gelişmesi mümkün değildir. Serbest rekabet ve kişisel çıkar üzerine kurulu Fizyokrasi’ye göre, kıymetli madenler ve ticaret, iktisadi gelişme için o kadar önemli değildir. Çünkü bu alanlarda malın malla değişimi söz konusudur. Oysa tarımsal faaliyet, bir üretim ve değer yaratılmasını içerir ve bu alanda oluşan katma değer de daha yüksektir

Dar anlamda tarım; ekim, dikim, bakım ve yetiştirme yoluyla bitki ve bitkisel ürünler, hayvan ve hayvansal ürünler üretilmesi veya bunların üreticileri tarafından işlenip değerlendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Geniş anlamda tarım ise bitkisel ve hayvansal ürün üretiminin yanı sıra, bu ürünlerin yetiştiricileri tarafından işlenmesini, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerini, tarımsal ürünlerin taşınmasını ve saklanmasını, üreticiler tarafından satılmasını ve tarım alet ve makinelerinin üretim faaliyetlerinde bir bedel karşılığında kullandırılmasını kapsar.

• İnsanların besin gereksinimlerini karşılamak.
• Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına yardımcı olmak.
• Sanayi sektörüne hammadde sağlamak.
• Tarım dışı sektörlere istihdam sağlamak.
• Tarım dışı sektörlerde üretilen mal ve hizmetlere talep yaratmak.
• Çevre sağlığı ve toplumun ruhsal dengesini korumak.

• Tarımsal üretim iklim şartlarına bağlıdır.
• Tarımsal üretim mevsimlerin ritmine bağlıdır.
• Tarım kesiminde üretim tekniklerini geliştirebilme imkânları sınırlıdır.
• Tarımsal mallar talebinin gelir esnekliği düşüktür.
• Tarım sektöründe üretim alanları dağınıktır.
• Tarımsal işletmelerin içerisinde bulundukları piyasa koşulları farklılık arz eder.

Tarım sektörü diğer sektörlere kıyasla daha ziyade emek yoğundur ve çok ileri olmayan teknolojileri kullanır. Bu durum bölgeler, aileler ve ürünler arasındaki verimlilik farklılıklarının altında yatan en önemli etmenlerden biridir.

Tarımsal mallar genellikle temel/zorunlu mal statüsünde olduğu için, bu malların talebindeki değişme tüketicilerin gelirlerindeki değişmeden fazla etkilenmez. Buna göre, kişilerin gelirleri arttıkça tarımsal mal ve hizmetlere yaptıkları harcamalar gelire oranla daha az artar. Hatırlayacağınız üzere, bu tür mallara iktisat literatüründe düşük mal denir.

Tarım sektöründe faaliyet gösteren firmalar dağınık bir yapı içerisinde şekillenmiştir. Bunlar genellikle küçük aile şirketleri olduğu için, birleşmekte zorluk çekmekte ve işbölümü ile uzmanlaşmanın sağlayabileceği verimlilik avantajından yoksun kalmaktadırlar.

Buna göre, tarım sektöründe faaliyette bulunan bir firma sürekli olarak verimlilik dezavantajı ile karşı karşıyadır. Çünkü, tarımsal faaliyet yapılan tarım arazisinin kısa dönemde genişletilmesi söz konusu olmadığı için, üretici verimi azaltan bir sabit faktör kısıtıyla karşı karşıyadır.

Bu durumun temel sebebi, tabiat koşullarındaki beklenmedik değişikliklerdir. Tarımsal ürün arzı fazla olduğunda ürün fiyatları geriler; buna karşın, ürün arzı daraldığında ise fiyatlar bir anda yükselir. Fiyatların yükselmesinin ardından takip eden yılda üreticiler söz konusu ürünleri daha fazla eker. Bu ise arzın artmasına dolayısıyla fiyatların tekrar düşmesine yol açar. Tarımsal ürünlerin fiyatlarındaki istikrarsızlıkta bu mallara yönelik talep ile söz konusu malın arzı arasındaki gecikme önemli role sahiptir.

Bitkisel ve hayvansal üretim

Tohumculuk ve damızlık sektörlerinde kaliteli girdi temini için üretici olarak ve dolaylı bir şekilde piyasa yönlendiricisi konumundadır.

Çoğunlukla arazilerin oldukça küçük birimlerden oluşması ve aşırı parçalılık durumudur.

• Tahıllar ve diğer bitkisel ürünler,
• Sebzeler,
• Meyveler, içecek ve baharat bitkileri.

Buğday, mısır, arpa, çavdar ve çeltik gibi bitki türlerini bünyesinde barındıran tahıllar Türkiye'de en fazla ekili alanı bulunan ürün grubudur.

Türkiye'de en fazla üretilen sebzeler ise sırasıyla domates, karpuz, biber, soğan, hıyar, kavun, patlıcan, lahana, fasulye ve maruldur.

Tarımsal faaliyet, ana yapı olarak bitkisel ve hayvansal üretimle balıkçılık faaliyetlerinden ibarettir.

İktisat literatüründe üç temel sektör arasında “tarım” birincil, “sanayi” ikincil, “hizmetler”
ise üçüncül sektör olarak tanımlanır.

İktisadi gelişme sürecinde tarım sektörünün önemine ilk kez sistematik olarak değinen iktisat ekolü, Fizyokrasi’dir.  Fizyokrasi’nin kurucusu Fransız iktisatçı Quesnay’e göre, bir ekonomide tarım sektörü gelişmeden diğer üretim unsurlarının gelişmesi mümkün değildir. Serbest rekabet ve kişisel çıkar üzerine kurulu Fizyokrasi’ye göre, kıymetli madenler ve ticaret, iktisadi gelişme için o kadar önemli değildir. 

Dar anlamda tarım; ekim, dikim, bakım ve yetiştirme yoluyla bitki ve bitkisel ürünler, hayvan ve
hayvansal ürünler üretilmesi veya bunların üreticileri tarafından işlenip değerlendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Geniş anlamda tarım ise bitkisel ve hayvansal ürün üretiminin yanı sıra bu ürünlerin
yetiştiricileri tarafından işlenmesini, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerini, tarımsal ürünlerin taşınmasını ve saklanmasını, üreticiler tarafından satılmasını ve tarım alet ve makinelerinin üretim faaliyetlerinde
bir bedel karşılığında kullandırılmasını kapsar.

İnsanların besin gereksinimlerini karşılamak

Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına yardımcı olmak

Sanayi sektörüne hammadde sağlamak

Tarım dışı sektörlere istihdam sağlamak

Tarım dışı sektörlerde üretilen mal ve hizmetlere talep yaratmak

Çevre sağlığı ve toplumun ruhsal dengesini korumak

Tarım sektörünün genel özelliklerini aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:
Tarımsal üretim iklim şartlarına bağlıdır

Tarımsal üretim mevsimlerin ritmine bağlıdır

Tarım kesiminde üretim tekniklerini geliştirebilme imkânları sınırlıdır

Tarımsal mallara yönelik talebin gelir esnekliği düşüktür

Tarım sektöründe üretim alanları dağınıktır

Tarımsal işletmelerin içerisinde bulundukları piyasa koşulları farklılık arz eder

Tarım sektöründe “azalan verimler kanunu” geçerlidir

Tarımsal üretim canlı varlıkları konu alır

Tarımsal ürün fiyatları istikrarsızdır

Tarımsal üretim büyük ölçüde iklim ve doğa koşullarına bağlı bir iktisadi faaliyettir. Türkiye bu açıdan
oldukça avantajlıdır, zira Türkiye tarımsal üretim için elverişli bir iklim ve doğa yapısına sahiptir. Büyük ölçüde Latin Amerika ve Güney Afrika ülkelerinde yetişen tropikal ürünler ve sadece dünyanın belirli bölgelerinde bulunan hayvansal ürünler dışında birçok tarımsal ürün Türkiye toprakları üzerinde yetiştirilebilmektedir.

Türkiye’de tarım sektörünün organizasyonel yapısına bakıldığında, tarım sektöründe doğrudan ve dolaylı olarak faaliyette bulunan iktisadi birimler arasında özel sektör firma ve kuruluşları, ilgili bakanlık,
kamu iktisadi teşekkülleri, tarım satış kooperatif birlikleri, ticaret borsaları ve bazı tarımsal aracı kuruluşlar yer almaktadır.

Bakanlığın merkez birimleri arasında Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü (GM), Çölleşme ve Erozyonla Mücadele GM, Gıda ve Kontrol GM, Hayvancılık GM, Su Yönetimi GM, Şeker Dairesi Başkanlığı ve Tütün ve Alkol Dairesi Başkanlığı sayılabilir.

Taşra birimleri arasında ise daha ziyade araştırma, eğitim ve kontrol birimleri yer almaktadır

İlgili kuruluşlar olarak Çay İşletmeleri GM, Et ve Süt Kurumu GM, Tarım İşletmeleri GM, Toprak Mahsulleri GM ve Tarım ve Kırsal kalkınmayı Destekleme GM yer almaktadır.

Bağlı kuruluşlar olan Atatürk Orman Çiftliği, Devlet Su İşleri GM, Meteoroloji GM, Orman GM ve Türkiye Su Enstitüsü aracılığıyla da daha genel çerçevede tarımsal faaliyetlerin yürütülmesine katkı sağlanmaktadır

2017 yılı itibarıyla Türkiye’de tarım ve orman arazilerinin büyüklüğü 60.345 bin hektar olup; bunun %63’ü (38.002 bin hektarı) tarımsal, kalan %37’si ise orman alanıdır. Toplam tarımsal alanın %62’si işlenen tarımsal alan, kalan %38’i çayır ve mera arazisi konumundadır. Toplam işlenen tarımsal alanın %66’sı ekilen tahıl alanı, %16’sı nadas, %9’u meyveler, içecek ve baharat, %4’ü zeytin, %3’ü sebzeler ve %2’si bağ olarak kullanılmaktadır.

2017 yılında yaklaşık 324 milyar liralık toplam tarımsal üretim değerinin %42’si bitkisel, %58’lik kısmı ise hayvansal üretime aittir. Buna karşılık, bitkisel üretimin %84 gibi çok büyük bir kısmı pazara dönük üretim şeklinde iken, hayvansal üretimin sadece %54’ü pazarlanabilir nitelikte olup geriye kalan kısmı öz-tüketim için yapılmaktadır. Diğer yandan, bitkisel üretim değerinin de %41’lik kısmı tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerden, %34’ü meyveler, içecek ve baharat ürünlerinden, %25’lik kısmı ise sebzelerden oluşmaktadır. Meyve ve sebze üretiminde rekabet gücü giderek arttığı için pazarlanabilirlik oranları, tahıl ve diğer bitkisel ürünlere göre daha yüksek çıkmaktadır.

Türkiyede en fazla ekili alanı bulunan bitkisel ürünlerin buğday, arpa, mısır, çavdar ve çeltik gibi bitki
türlerini bünyesinde barındıran tahıllar olduğu (%73,6) anlaşılmaktadır. Nitekim toplam tahıl üretiminin yaklaşık %60’ı buğday, %20’si arpa ve %16’sı da mısırdan oluşmaktadır.

Türkiye’de bazı tropikal ürünler dışında hemen hemen tüm sebze ve meyve türlerini üretmek mümkündür. Ülkemizde sebze üretimine uygun yaklaşık 7 milyon dekarlık tarım alanı bulunmaktadır. Söz konusu alanda 2017 yılı itibarıyla yaklaşık toplam 31 milyon tonluk sebze üretimi yapılmaktadır.

Türkiye’de 2017 yılı itibarıyla 800 milyondan fazla meyve ağacı bulunmaktadır. Bu ağaçlardan toplam
21 milyon ton meyve üretilmektedir. 2017’de üretilen meyvelerin toplam meyve üretimindeki payları
büyükten küçüğe doğru sıraladığımızda, ilk sırayı turunçgiller almaktadır.

Son yıllarda meyvecilikte üretim ve rekabet gücünde sağlanan artışın
sebeplerinden bazıları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Meyve üretimine eğitim ve girişimcilik düzeyi yüksek, daha nitelikli üreticilerin girmesi,
• Bu kişilerin uluslararası pazarların ihtiyaçlarını iyi analiz edebilmeleri,
• Asya ve tropikal bölgelerde üretilebilen meyvelerin üretilmesine başlanması ile ürün çeşitlemesine
gidilmesi,
• Üreticilerin özellikle AB ülkeleri başta olmak üzere, satın alma gücü yüksek ülkelere yönelmeleri,
• İç pazarda da halkın eğitim ve gelir seviyesinin yükselmesi ile birlikte, daha sağlıklı ürün tüketme
ihtiyacının artması,
• Küreselleşme olgusunun hızla yayılmasıyla birlikte, küresel sağlık ve tüketim kalıplarına yaklaşılması,
• Akdeniz- Ege havzasının pek çok meyve türünün üretimine müsait olması,
• Bazı ürünlerde örtü-altı (sera) üretim imkânlarının artması ve
• Genel olarak kentlilik ve gelir düzeyindeki artışa bağlı olarak, aynı ürünü dört mevsim tüketme
alışkanlığının yaygınlaşmasıdır.

Tohum ıslah politikaları Cumhuriyetin başından beri küçük çaplı olarak yürütülse de ciddi politikaların geliştirilmesi 1980’li yılların başlarına rastlar.Nitekim 2018 yılsonu itibarıyla, yetkilendirilmiş
çoğu özel 687 tohumculuk kuruluşu bulunmakta ve bunların çok büyük bir kısmı son birkaç yılda
yetkilendirilmiştir. Türkiye’nin ticari tohumluk üretim değeri, dünya üretim değerinin yaklaşık
%1’ine karşılık gelmektedir. Ancak, son yıllarda ülkenin tohumluk üretim hacmi hızla artmaktadır. 2017 yılı itibarıyla, Türkiye’nin tohumluk ithalatında en büyük kalem sebzecilik, tohumluk ihracatında ise ayçiçeği olmuştur.

2017 sonu itibarıyla, Türkiye’de toplam tarımsal üretim değerinin %58’i hayvansal
üretime aittir. Hayvansal üretim değerinin %54’ü pazarlanan değerdir. Hayvansal üretimde pazarlanan oran canlı hayvan üretiminde görece düşük (%40), hayvansal ürünlerde ise görece yüksektir (%77). Bu da  hayvancılık sektöründe rekabetçi avantajın hayvansal ürünlerin üretiminde olduğunu göstermektedir.
Türkiye’de canlı hayvan üretimi; sığır, koyun, keçi, kümes hayvanları, arıcılık ve ipek böcekçiliğinden oluşur. 

Türkiye’de toplam hayvansal üretimin %63’ü canlı hayvan üretiminden oluşurken, kalan %37’si
hayvansal ürünlerden oluşmaktadır. Fakat bunların pazarlanabilirlik oranlarına bakıldığında, hayvansal
ürünlerin çok daha önde oldukları, yani pazar sürecine daha entegre oldukları görülmektedir. Zira canlı
hayvan üretiminde pazarlanan değer oranı yaklaşık %40 düzeyinde iken, bu oran hayvansal ürünlerde
%77 seviyesindedir. Bu nedenle canlı hayvan sayılarında zaman içerisinde meydana gelen rakamsal değişmeler, bunlardan elde edilen ürünlerin miktarı ve değeri ile tam olarak ilişkili olmayabilir. Nitekim 2002- 2017 yılları arasında Türkiye’de koyun ve keçi sayıları ciddi oranda artmış ve bu artış söz konusu
hayvanlardan elde edilen et üretimine de yansımıştır.

Türkiye’de 2000-2017 yılları itibarıyla, cari fiyatlarla hesaplanan GSYH’ya ve tarım sektörünün GSYH
içerisindeki payına bakıldığında (Tablo 4.7), cari fiyatlarla tarımsal GSYH 2000 yılında yaklaşık 16 milyar
lira iken, 2017’de 189 milyar liraya yükselmiştir. Ancak, sektörün GSYH içindeki payında gözle görülür bir düşüş söz konusudur. Nitekim 2000’de Türkiye’de tarım sektörünün GSYH içerisindeki payı
%10,1 iken, 2017 yılına gelindiğinde %6,1’e gerilemiştir.

• Tarımsal üretim seviyesini ve verimliliği artırmak, sektörün gelişme hızını sürdürülebilir kılmak,
• Tarımsal üretimde mümkün olduğunca kendine yeterli bir düzeye ulaşmak ve toplumun dengeli bir şekilde beslenmesini sağlamak,
• Tarıma dayalı sanayinin, tarımsal girdi ihtiyacını yurt içinden karşılamak,
• Sektörde gelir düzeyini yükselterek, sektörler arasındaki gelir farklılıklarını gidermek,
• Tarımsal istihdamı verimli hâle getirmek ve buradan başka sektörlere işgücü göçünü kontrol etmek,
• Sektörün teknoloji düzeyini yükselterek, tarımsal üretimin doğal koşullara bağımlılığını azaltmak,
• Tarımda verimlilik düzeyinin artırılması amacıyla modern girdi kullanımını (sertifikalı tohumculuk ve damızlık) teşvik etmek, sulama faaliyetlerini geliştirmek,
• Tarım ürünlerinin uluslararası rekabet gücünü artırmak ve
• Tarımda destekleme politikasını etkin bir araç olarak kullanmak.

• Tarım doğa koşullarına fazlasıyla bağımlı olduğu için negatif arz şoklarına ziyadesiyle açıktır, o nedenle risk ve belirsizlik fazladır.
• Arazi yapısı genellikle çok parçalıdır ve dağınıktır, dolayısıyla üretimde ölçek dezavantajı vardır.

• Tarımsal ürünlerin arz ve talep esneklikleri genel olarak düşüktür.
• Tarımsal ürünlerin saklanması ve pazarlanması hem daha zor hem de daha maliyetlidir.

Üye ülkelerin tarım politikalarını siyasal ve ekonomik anlamda bütünleştirmeyi hedefleyen bu politika demetinin amaçları
aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Üretim standartlarını ve tarım teknolojisini geliştirmek,
• Tarımsal üretim araçlarının etkili kullanımını sağlamak,
• Avrupa’daki tarımsal üretimin verimliliğini artırmak,
• Piyasalarda istikrarı sağlamak,
• Ürün arzının güvenliğini sağlamak,
• İşgücünün optimal kullanımını sağlamak,
• Gelir artışı sağlamak,
• Fiyata dayalı haksız rekabetin önüne geçmek