Toplumsal rollerde ve yaşamın içerisinde olma.

Vücut sistemlerinde meydana gelen gerilemeler ve süreğen hastalık sayısı, yaşlı bireylerin aktivite düzeylerini ve katılım becerilerini düşüren etmenlerdir.

Dünya Sağlık Örgütü’nün 2001’de ortaya koyduğu Sağlık, Yetiyitimi ve İşlevselliğin Uluslararası Sınıflandırması çalışmasına göre yaşlanan bireylerde işlevsellik tespiti; hastalık ve teşhisin yanında aktivite ve katılım düzeyine, ayrıca aktivite ve katılım düzeyini sınırlandırıcı veya kolaylaştırıcı kişisel ve çevresel faktörler dikkate alınarak yapılmalıdır.

• Hastalık veya engellilik durumunun olmaması,
• Bilişsel, fiziksel işlevlerin sürdürülmesi,
• Yaşama aktif katılım.

Stres, herhangi bir yapılması talep edilen duruma karşı vücudun spesifik olmayan bir reaksiyonu olarak tanımlanabilir. Stres, devamlı uyum ve adaptasyon gerektiren yaşama yayılmış durumdadır. İnsanoğlunun yaşayabilmesi ve etkin şekilde işlevlerini sürdürmesinde belirli miktarda strese gereksinimi vardır.

• Savaş ya da kaç tepkisi: Genel bir alarm reaksiyonudur ve tüm duyguları aktive ederek vücudumuzun göstereceği gerekli cevaba ilişkin bir hüküm vermeyi sağlar.
• Karar verme ve seçici uyum gösterme: Gerekli olan tepkiye ilişkin vücuttaki diğer tüm aktiviteler yaşamsal dengenin korunmasına yönelir.

Yaşlanma sürecinde duyu ve sinir sisteminde gerçekleşen değişiklikler sonucu ortaya çıkan kısa süreli bellekteki kayıplar nedeniyle vücudun içinden genel duyusal bilgileri toplama ve işlemleme yeteneğindeki azalma nedeniyle, yaşlı bireyle vücutlarının strese karşı bu ilk tepkilerinede dezavantaj yaşar. Stres kaynağı karşısında aynı soruları tekrarlayarak sormak gibi.

Yaşlı bireylerde duyu ve sinir sitemindeki değişimler uygun tepkiyi araştırma ve depoladığı bellekten çıkarma sürecini yavaşlatmaktadır ve uygun tepki için gecikme olursa strese ilişkin ilk uyaran, daha uzun süre vücutta varlığını sürdürür; bu durum vücudun işlevsellik seviyesine ilişkin eşiği geçerse vücut sistemleri fizyolojik yorgunluğu aşamalı olarak yaşar ve sonucunda yaşlı bireylerin stres uyaranına anormal tepki verme olasılığı artabilir.

• Davranış ve eylem öncesi planlamada yetersizlik,
• Hatırlamama,
• Uyumsal (oryantasyon) sorunlar,
• Bilinç bulanıklığı,
• Belirsizlik durumlarına karşı düşük tolerans gösterme,
• Davranış veya eylemle ilgili karar verme sürecinde hatalar,
• İnsanları yanlış tanıma,
• Konsantrasyon, planlama ve problem çözmede yetersizlik,
• Yaratıcılık, algılama ve ilgide azalma,
• Sabırsızlık, öfke, yalnızlık, şüphe, depresyon ve ağlama.

Stres ile vücut savunma mekanizması (stres hormonu bağışıklık sisteminin işlevlerini azaltırken, vücutta ateşli olmayan iltihabı arttırmaktadır), sindirim sistemi, ve dolaşım sistemi (kalp ve damar) işlevlerinde gerileme yaşlı bireylerin daha fazla sağlık bakım hizmeti almalarına neden olmaktadır.

Stres ve stresin yol açtığı ikincil sorunlar (örneğin; bilişsel fonksiyonlarda muhtemel değişiklikler) yaşlı bireylerin gün içerisinde daha fazla oturma ve yatma gibi aktif olmayan davranışlarını pekiştirmektedir. Bu aktif olmayan yaşam biçimi yaşlılıkta gerileyen vücudun fizyolojik düzenini daha da hızlandırarak yaşlı bi- reylerin işlevsel olarak da gerilemesine yol açmaktadır. Örneğin uzun süreli hareketsizlik kas-iskelet sistemi sorunları (kas kitlesi, kas kuvveti ve kemik yıkımını hızlandırır), dolaşım sorunları (kanın kalbe dönüsünde güçlük, damar esnekliğinde azalma), idrar yolları enfeksiyonu ve zatürre, böbrek fonksiyonlarında yetmezlik ve hatta ölümle sonuçlanan bir tabloya dönüşebilir.

65 yaş ve sonrası yaşlılık dönemi uygulamalarından daha çok genç yetişkinlik ve yetişkinlik dönemlerinde (18-65 yaş) yapılacak bazı dışsal (kontrol edilebilir) faktörlerin uyarlanması ile mümkün olabilmektedir. Bunlar; sağlıklı beslenme alışkanlığı, ideal vücut ağırlığını koruma, düzenli fiziksel aktivite ve egzersiz, yeterli uyku, sigara ve alkol gibi zararlı alışkanlıklardan uzak durma, bilişsel ve ruhsal sağlığı pozitif yönde etkileyecek aktiviteler (sosyal etkinlikler, aile ve iyi arkadaş ilişkileri, hobi, üretken olma, vb.), düzenli sağlık kontrolü, ailesel geçişli hastalık (seker hastalığı, obezite) risklerine karşı kontrollü olma ve diğer uyumsal davranışlardır. Yukarıda sıralanan pozitif yaşam biçimi davranışlarının yetişkinlik döneminden yaşlılık dönemine aktarılması ve sürdürülmesi kolaylaştırıcı bir durum olup, hastalık veya engellilik durumunun oluşmamasına katkı sağlayarak başarılı yaşlanmanın temellerini oluşturmaktadır.

Kalp-damar hastalıkları, sigaraya bağlı amfizem, astım, kronik tıkayıcı akciğer hastalığı gibi solunum sistemi hastalıkları, diyabet, eklem romatizması, felç, osteoporoz gibi hastalık ve engelliliğe yol açan sağlık sorunları ile karşılaşılmaktadır. Tüm bu hastalıkların yol açtığı çeşitli şikayetler veya sonuçlar bireylerin yaşam kalitesini düşürücü unsurlar hâlini almaktadır. Örneğin ağrı ve eklem hareket kısıtlılıkları, solunum güçlüğü, bir etkinliği konforlu yapamama, erken yorgunluk nedeniyle etkinliği bırakma gibi.

Başarılı yaşlanma modelinin ikinci maddesi yüksek bilişsel ve fiziksel işlevleri sürdürme olarak tanımlanmaktadır. Buna göre bireylerin günlük yaşam alışkan-lıklarında olabildiğince hareketli olmaları, gün içerisinde uzun süreli oturma ve yatma gibi pasif pozisyonları tercih etmemeleri önerilmektedir. Ayrıca bireyin gün içerisindeki faaliyetleri sırasında düşünme, planlama, analiz etme, problem çözme, yaratıcı olma gibi zihinsel becerileri de kullanmalarının önemine dikkat çekilmektedir.

Başarılı yaşlanma modelinin üçüncü maddesi olan yaşama aktif katılarak sosyal ve üretken etkinliklerin sürdürülmesi beden ve ruh sağlığında bütünlüğü korumak açısından önemlidir. Yaşlanma sürecinde kısa süreli bellek fonksiyonlarında gerileme gibi sinir sistemine ilişkin değişiklikler zihinsel becerilerin fiziksel ve hareket temelli etkinliklerle birlikte kullanımını gerektirmektedir. Bu bağlamda, kendi evinde veya huzurevinde kalan 65 yaş üstü bireylerde fizyolojik ve diğer nedenlere bağlı gelişen stres ve beraberindeki duygusal tepkilerin azaltılmasına yönelik olarak günlük yaşam rutinlerinin büyük bir bölümünü oluşturan serbest zamana bilişsel, sosyal ve hareket temelli etkinliklerin entegre edilmesi önerilmektedir.

Serbest zaman etkinliği, yaşlının kendi isteğiyle serbestçe seçtiği fiziksel, zihinsel ve/veya sosyal- duygusal aktivitelerdir. Yaşlı bireyin yürüyüş yapması fiziksel aktivite, arkadaşlarıyla domino oynaması zihinsel aktivite, bir doğum günü kutlamasına katılarak hoşça vakit geçirmesi sosyal-duygusal aktiviteye örnek olarak verilebilir.

Bu durumda serbest zaman etkinliklerinin de içinde olduğu günlük yaşam becerileri oldukça zorlayıcı olup eşlerinin veya bakım personelinin yardımına gereksinimleri vardır. Bu nedenle, fiziksel olarak yeterince bağımsız olamayan yaşlılarda serbest zaman etkinlikleri unutulma eğilimi gösterebilir. Aktif olarak yapılmayan televizyon izleme gibi bazı serbest zaman etkinlikleri sürdürülür. Ancak unutulmamalıdır ki, böyle yaşlılarda aktivite ve katılım düzeyini arttıracak serbest zaman etkinlikleri günlük yaşama dahil edilmez ise yaşlının fiziksel yetersizliği hızla ilerleyerek daha fazla sağlık hizmeti ve bakıma ihtiyaç duyar. Bu bağlamda, tekerlekli sandalye düzeyinde olan yaşlılarda da serbest zaman etkinlikleri planlanmalıdır.

Yaşlı bireylerle çalışan uzmanların veya aile yakınlarının hizmet sundukları yaşlı bireyler için yeniden boş zaman etkinliklerine ilişkin fırsatlar oluşturmaları ve planlamalar yaparak onlara seçim fırsatı sağlamaları gerekir.

Çeşitli nedenlerle ve değişen boyutlarda stres yaşayan yaşlıların bu sorunları ile mücadelede kullanılabilecek serbest zaman etkinliklerinin bireylerde gülmeyi de tetiklediği ve birlikte oluşturduğu etkiyle stres dışında diğer psikososyal ve fiziksel yararlar açığa çıkarmayı kolaylaştırabileceği görülmektedir. Bu durum yaşlı bireylerin daha az sağlık sorunu yaşayarak hastaneye daha az başvurmasına ve daha kısa süreli tedavi ve bakım hizmetinden yararlanmasına fırsat sağlayabilir.

• Yetersizlik algısı,
• Motivasyon ve ilgi kaybı,
• Serbest zaman etkinliği için fiziki koşulların eksikliği veya erişimde güçlük,
• Serbest zaman etkinliğine katılacak fiziksel yeterliliğinin olmaması,
• Serbest zaman etkinliği için yeterli zaman diliminin olmaması,
• Uzman, bakım veren personel veya aile yakınlarının serbest zaman etkinliklerinin önemini yeterince bilmemesi,
• Yaşlının içinde bulunduğu psikososyal durumun olumsuz tutum ve davranışlara yol açması (özellikle nörolojik hastalığı olan veya sinir yaralanması geçirmis yaşlılar),
• İletişim sorunu çeken yaşlılar (özellikle orta ve üzeri bilişsel kayıpları olanlar).

• Yaşlının özgeçmiş bilgileri (doğum tarihi, hastalıkları, kullandığı ilaçlar, vb.),
• Yaşlı ve ailesi hakkında hakkında sosyal bilgiler,
• Yaşlının eğitim düzeyi ve geçmişi,
• Yaşlının mesleki geçmişi,
• Yaşlının toplumsal etkinlikleri (dernek ve inançla ilgili faaliyetler),
• Yaşlının günlük genel faaliyetleri (normal bir günde yaptıkları),
• Yaşlı için serbest zaman etkinliklerini anlamlı kılacak uğraşlar,
• Yaşlının hoşlandığı yiyecekler.

Bir ergoterapist veya fizyoterapist tarafından yaşlının bazı gelişimsel özellikleri ve serbest zaman davranışları gözlenerek değerlendirilmelidir. Bu değerlendirmeler sırasında yaşlının bakım personeli ve/veya aile üyeleri kendi gözlemlerini de ilgili uzmanlara aktarmalıdır.

Yaşlı bireye ilişkin daha kapsamlı program oluşturulmasına katkı sunar.

Bilişsel, sosyal, fiziksel, psikolojik, inanç ve serbest zaman davranışlarıdır.

Bu hedefler belirli bir alana yönelik, ölçülebilir, ulaşılabilir ve zamanlı olmalıdır.

Ülkemizde üç farklı seviyede sağlık ve bakım hizmetleri sunan merkezler mevcut olup, buralardan yararlanan yaşlıların stresleri ile mücadelede sunulan serbest zaman etkinliklerine ilişkin program içeriği farklı beceri ve aktivitelerden oluşmalıdır.

Problem davranışların gözlendiği yaşlılarda sunulan serbest zaman etkinlikleri bireylerin gereksinimlerine odaklanmalı ve problem davranışları tetiklememelidir. Fiziksel dayanıklılığı çok sınırlı olan bir yaşlıya kapasitesinin üzerinde yürüyüş süresi önerilirse erken yorulur, aktiviteyi sürdürmek istemez ve problem davranış sergileyebilir. Örneğin bakım personel ine bağırabilir. Böyle bir yaşlı için başlangıçta bir kaç dakika gibi sınırlı süre ile yürüyüş yapması ve zamanla dayanıklılığı arttıkça sürenin arttırılması önerilir.

Özellikle nabız, solunum ve kan basıncı arttırabilecek fiziksel aktivite türlerine katılmadan önce yaşlı bireyler son sağlık durumuna ilişkin hastanede kardiyoloji uzmanının kontrolünden geçirilmelidir.

Planlama sırasında unutulmaması gereken diğer önemli bir konu yaşlıların beceri ve yetenekleri arasında büyük farklılıklar olduğu, bu bağlamda yaşlıların takvim yaşlarından ziyade becerileri ve gereksinimleri dikkate alınmalıdır. Planlama aşamasında eşini kaybetmiş yaşlı bireylerin sosyal gereksinimleri dikkate alınmalı, moral ve fiziksel destek amaçlı arkadaş grupları oluşturulmalıdır.

Yaşlı bireylerde stresle basa çıkmada kullanılan yaklaşımlardan biri olan serbest zaman etkinlikleri, bireylerin eğlendikleri, hoşlarına giden etkinlikleri veya ilgi duyduğu aktiviteleri günlük yaşam rutinleri içerisine yerleştirerek bedensel ve ruhsal sağlığı koruma ve yaşam kalitesini arttırmak amacı taşımaktadır.

• İletişimi geliştirme,
• Etkinlikleri takip etme,
• Günlük etkinlik çizelgesi oluşturma,
• Yapılandırılmış bir ortam oluşturma / Farklı etkinlikler sunma,
• Yaşlının fonksiyonel seviyesine uygun etkinlikler planlama,
• Bire-bir etkinlik / Grup etkinlik,
• Hareket ve duyusal uyarı için fırsat sunma,
• Basitleştirilmiş ve yapılandırılmış seçimler sunma,
• Farklı gelişimsel alanları birlikte destekleyecek etkinlik programı,
• Oryantasyon kaybı olan yaşlılar için evrensel etkinliklere yer verme İlişkileri geliştirme,
• Fiziksel aktivitenin kullanılması.

Fiziksel Uygunluk; günlük isleri ve sorumlulukları yerine getirebilecek enerjinin olması, ayrıca bireyin serbest zaman etkinliklerine katılabilecek enerjiyi de hâlâ bulundurma becerisidir.

• Yaşlı birey yatağa bağımlı ise her 30 dakikada bir pozisyon değişikliği yapma (basınç yaralarının olusumunu engelleme amacıyla),
• Yaşlı bireyin yattığı yatağın çarşafının temiz ve katlanmamış ve yastığının yeterli yükseklikte olmasına özen gösterme (nefes darlığı olan yaşlı bireylerde yüksek yastıkla yatma solunumu kolaylastıracaktır),
• Yaşlının cilt sağlığını korumak amacıyla düzenli gözlenmesi, cilt kuruluğunun önlenmesi, kuyruk sokumu gibi kemik çıkıntısı olan bölgeler üzerine fazla yatılmaması, açılan yaralar için bakım hemşiresinin önerilerinin uygulanması,
• Ayağa kalkabilen yaşlı bireyleri olabildiğince önce yatak kenarında oturtma, sonra baston veya yürüteç gibi bir destekle ayağa kaldırmaya yardımcı olma.
• Ayağa kalkabilen yaşlıların tansiyon düzeylerini kontrol edebilmek amacıyla önce yatak kenarında oturtulmaları ve sonra yavaşça ayağa kaldırmaları ve bura-da biraz bekleyip “baş dönmesi” şikayeti yoksa kontrollü bir şekilde yürütmeye başlamaları,
• Yaşlı bireyi ayağa kaldırma ve yürütme öncesi herhangi bir denge kaybını önleme-ye yönelik bel bölgesine yürüyüş kemeri giydirme Ayağa kaldırma sırasında yaşlının tam karşısında bulunma, yürüyüş sırasında yanında olma, merdiven çıkarken arkasında, merdiven inerken önünde pozisyon almaları,
• Yaşlının yaşam kalitesini korumak amacıyla fizyoterapistin önerileri doğrultusun-da olabildiğince gün içerisinde ayağa kalkma ve yürüyüş programı uygulama,
• Yaşlı ev içerisinde hareket ettirilmeden önce yerdeki halı, kilim, eşik, gereksiz dekoratif ev malzemelerinin ortamdan kaldırılması ve güvenli hâle getirilmesi beklenmektedir.

Fiziksel aktivite düzeyi çok düşük olan yaşlı bireylerde egzersiz süresi başlangıçta sınırlı tutulur ve asamalı şekilde bireyin egzersize uyumu arttıkça arttırılır. Örneğin bir kaç dakika ile başlanır zamanla 15 dakikaya çıkarılır.

El bisikleti veya voleybol gibi üst uzuvların tekrarlı kullanımını gerektiren aktiviteler kalp-damar hastalığı olan yaşlı bir birey için uygun olmayabilir, çünkü üst uzuv etkinlikleri kalp atımı, kan basıncında ani artışa ve solunumun hızlanmasına yol açabilir. Bu nedenle, kalp- damar hastalığı olan yaşlı bireyler için sadece üst uzuvlara yüklenmeden tüm vücuda yönel ik ve daha düşük iş yükü ile etkinlik önerisinde bulunulmalıdır. Örneğin sabit bisiklete binme hem nabzı ve kan basıncını ani yükseltmeden hemde alt uzuv kaslarında kuvvet artışı sağlayabilen bir etkinliktir.

• Yaşlı bireylerin işlev düzeyini arttırmadan önce yaşlının yakınında olma, yakın çevredeki düşmeye yol açacak nesnelerin ortadan kaldırmak gibi güvenlik tedbirleri alınmalıdır.
• Yaşlı bireylerin işlev düzeyini arttırmada yardımcı teknolojiden yararlanılmalıdır.

• Yaşlı bireylerin aktif olmayan yaşam biçimleri gereğinden fazla yardım edilerek pekiştirilmemelidir.
• Yaşlı bireylerin serbest zaman etkinliklerine katılabilmeleri için yatak içerisinde ve odalarında uzun süreli zaman geçirmelerine izin verilmemelidir.

Başarılı Yaşlanma Modeli; hastalık veya engellilik durumunun olmaması, bilişsel, fiziksel işlevlerin sürdürülmesi ve yaşama aktif katılım unsurlarından oluşmaktadır. 

• Davranış veya eylem öncesi planlamada yetersizlik,
• Hatırlamama,
• Uyumsal (oryantasyon) sorunlar,
• Bilinç bulanıklığı,
• Belirsizlik durumlarına karşı düşük tolerans gösterme,
• Davranış veya eylemle ilgili karar verme sürecinde hatalar,

• İnsanları yanlış tanıma,
• Konsantrasyon, planlama ve problem çözmede yetersizlik,
• Yaratıcılık, algılama ve ilgide azalma,
• Sabırsızlık, öfke, yalnızlık, şüphe, depresyon ve ağlama

Stres ile vücut savunma mekanizması (stres hormonu bağışıklık sisteminin işlevlerini azaltırken, vücutta ateşli olmayan iltihabı arttırmaktadır), sindirim sistemi, ve dolaşım sistemi (kalp ve damar) işlevlerinde gerileme yaşlı bireylerin daha fazla sağlık bakım hizmeti almalarına neden olmaktadır. Stres ve stresin yol açtığı ikincil sorunlar (örneğin; bilişsel fonksiyonlarda muhtemel değişiklikler) yaşlı bireylerin gün içerisinde daha fazla oturma ve yatma gibi aktif olmayan davranışlarını pekiştirmektedir

1. Hastalık veya Engellilik Durumunun Olmaması,
2. Yüksek Bilişsel ve Fiziksel İşlevleri Sürdürmek,
3. Yaşama Aktif Katılarak Sosyal ve Üretken Etkinliklerin Sürdürülmesi

Yaşlanma döneminde ortaya çıkan sağlık sorunları bireylerin aktivite ve katılım düzeyini sınırlandırıp fizyolojik, psikolojik ve bilişsel gerilemeyi daha da arttırabilmektedir. Özellikle yaşlı bireyler anlamlı boş zaman etkinliklerine katılarak azalma eğilimi gösteren aktivite ve katılım düzeylerinin korunmasına yardımcı olarak daha sağlıklı yaşam biçimine dönüşüm başlatabilirler.

• Kendini değerli hissetme,
• Öfkeli ve katı tutumda yumuşama,
• Seçim fırsatını deneyimleme,
• Sosyalleşmede artış,
• Yönetme ve yürütme becerilerinde artış,
• Uyumsal davranışlar ve zorluklarla baş etme becerilerinde artış,
• Dikkat ve konsantrasyon süresinde artış,
• Kendi yaşamını organize etmeye alışma,
• Çevresindeki kişilere tolerans göstermede artış.

• Kan dolaşımında artış,
• Kaba ve ince motor işlevler, her iki uzvu kullanma ve el-göz koordinasyonunda artış,
• Vücudun denge kontrolünde payı olan vestibuler sistemin işlevini geliştirme,
• Duyusal girdileri sağlama,
• Hareket öncesi motor planlama sürecinde gelişim,
• Algısal becerilerde ilerleme,
• Kuvvet, eklem hareket genişliği ev fiziksel dayanıklılıkta artış,
• Denge ve duruş kontrolünde gelişme,
• Aktiviteleri aşamalı şekilde yerine getirme becerisinde artış.

• Kan basıncını düşürerek kalp-damar işlevlerinde iyileşme sağlar,
• Kan akışını kolaylaştırarak iyileşmeyi ve beyin dokusunun oksijenlenmesini arttırır,
• Solunum yollarının temizlenmesine yardımcı olur,
• İskelet kaslarının gevşemesine yardımcı olur,
• Bağışıklık işlevlerini arttırır,
• Kortizol ve noradrenalin gibi stres hormonlarını azaltır,
• Bazı maddelerin vücutta salınımını sağlayarak (opioid) ağryı geçici azaltabilir,
• Bireyin kendini iyi hissetmesini sağlayan endorfin ve seratonin gibi hormonların salınımını sağlar.

• Arkadaş ilişkilerinin gelişimini destekler (gülme sosyal ilişkide daha fazla),
• Sorunlarla başa çıkmayı kolaylaştırır,
• İyilik hâlini destekler ve iyimser ve umutlu olmayı kolaylaştırır,
• Olumsuz duygu ve düşüncelerden uzaklaşmaya yardımcı olur,
• Zihinsel yalınlık, yaratıcılık ve düşünme faaliyetlerini geliştirir.

• Yetersizlik algısı,
• Motivasyon ve ilgi kaybı,
• Serbest zaman etkinliği için fiziki koşulların eksikliği veya erişimde güçlük,
• Serbest zaman etkinliğine katılacak fiziksel yeterliliğinin olmaması,
• Serbest zaman etkinliği için yeterli zaman diliminin olmaması,
• Uzman, bakım veren personel veya aile yakınlarının serbest zaman etkinliklerinin
önemini yeterince bilmemesi,
• Yaşlının içinde bulunduğu psikososyal durumun olumsuz tutum ve davranışlara yol
açması (özellikle nörolojik hastalığı olan veya sinir yaralanması geçirmiş yaşlılar),
• İletişim sorunu çeken yaşlılar (özellikle orta ve üzeri bilişsel kayıpları olanlar)

• Yaşlının özgeçmiş bilgileri (doğum tarihi, hastalıkları, kullandığı ilaçlar, vb.)
• Yaşlı ve ailesi hakkında hakkında sosyal bilgiler
• Yaşlının eğitim düzeyi ve geçmişi
• Yaşlının mesleki geçmişi
• Yaşlının toplumsal etkinlikleri (dernek ve inançla ilgili faaliyetler)
• Yaşlının günlük genel faaliyetleri (normal bir günde yaptıkları)
• Yaşlı için serbest zaman etkinliklerini anlamlı kılacak uğraşlar
• Yaşlının hoşlandığı yiyecekler

Ergoterapist, kişi ve toplulukların istedikleri, ihtiyaç duydukları veya kendilerinden beklenen aktiviteleri yapabilme becerilerini geliştirerek veya aktiviteyi ya da çevreyi kişilerin katılımını daha iyi sağlayabilecek şekilde düzenleyen uzmandır. Fizyoterapist, hareket bozukluğuna yol açan her türlü yaralanma, hastalık ve yaşlılıkta, ağrı ve fonksiyon bozukluklarında uzman bir hekimin tanısı sonrası fizyoterapiye özgü değerlendirme yöntemlerini kullanarak yine birçoğu dünyada fizyoterapistler tarafından geliştirilmiş olan tedavi yaklaşımlarını planlayıp uygulamaya yönelik bilgi ve beceriyi kazanan, sağlık ve yaşam kalitesinin artırılmasında önemli görevleri olan uzmandır.

Yaşlı bireyler için serbest zaman etkinliklerine yönelik planlamada konulan hedefler belirli alana yönelik, ölçülebilir, ulaşılabilir, uygulanabilir ve zamanlı olmalıdır.

Bakım ve rehabilitasyon merkezlerinde kalan yaşlıların daha fazla sağlık hizmeti ve bakım gereksinimleri olduğu düşünüldüğünde, bu yaşlıların fiziksel, psikolojik ve sosyal iyilik hâllerini etkileyebilen serbest zaman etkinliklerinin hazırlanması gerekir. Huzurevinde kalan yaşlılar, bakım ve rehabilitasyon merkezinde kalan yaşlılardan daha az sağlık ve bakım hizmeti alıp daha fazla aktivite türü ve serbest zaman etkinliklerine katılma potansiyeli taşımaktadırlar.

• Etkinlik çizelgesi, normal günlük rutin içerisine yerleştirilmeli (örneğin huzurevindeki bir yaşlı sabahları eğlenmeyi, öğleden sonra dışarıda yürümeyi tercih
eder. Şayet yürüyüş programı varsa yaşlı bireyin tercihlerine dikkat edilmelidir).
• Etkinliğe uygun kıyafet kullanılması, günün ilgili zamanındaki rutini pekiştirir
(örneğin yürüyüş programı saati uzman eşofmanlarını giyinerek yaşlıların toplandığı salona gelmeli, normal resmi kıyafeti ile gelmemeli, bu yaklaşım yaşlının bir sonraki etkinliğin amacını tahmin etmesini kolaylaştırır).
• Günlük etkinlik çizelgesi yaşlıların göreceği bir yere asılmalıdır (örneğin; odalara, asansöre, yemek salonuna, toplantı odasına).

• Becerilerin tekrarlı uygulanması, yaşlı bireyin yaşam deneyimleri ve uzun süreli hafızasında çağrışım ve doğal düşünce oluşturmasına yarar sağlar.
• Temel motor işlevler; kuvvet, beceri ve hareketin beyin tarafından kontrol edilebilmesini geliştirme amacıyla etkinlikler küçük basamaklara ayrıştırılır, becerinin başlangıcı ve sonuna yardım sunulur.
• Temel duyusal işlevler; duyusal farkındalığı deneyimlemesi sağlanır. Bu kapsamda, aromaterapi, el masajı, enstrümental müzik, snoezelen terapi (aydınlatma, baloncuklar, akvaryum) kullanılabilir.
• Ritim ve hareket hissi; müzik, dans, öne-arkaya ve yanlara vücudu ritimli hareket ettirme.
• Uzun süreli bellek; spesifik hatıralara karşın genel hatıraları canlandırma eski fotoğraf koleksiyonuna yeniden bakma, eski dinlenilen müzikleri yeniden dinleme.
• Duygular, yaşlı bireyler iç dünyalarında negatif ve pozitif duyguları deneyimlemeye devam etmektedir ancak bunların dışarıya açılması gerekir. Bu bağlamda,
yaşlı bireylerin duygularını ifade etmeleri konusunda cesaretlendirici konuşmalar ve sohbetler düzenlenmelidir.
• Eğlenme hissi, özellikle komedi sanatçılarının abartılı ve genellikle dikkatsizce
veya mantıksızca hareketler yaparak (örneğin; muz kabuğuna basıp düşmek,
omuzda taşınan merdivenle insanlara yanlışlıkça vurmak, birine yumruk atmak
isterken yanlışlıkla bir başkasına vurmak gibi fiziksel komedi unsurları) izleyenleri eğlendirme sanatı, yaşlıların eğlenme hissini sağlamada oldukça başarılıdır.

Yaşlıların stresle mücadelesinde planlanan serbest zaman etkinliklerinin uygulama aşamasında katılımını sağlamak ve ilgili etkinliklerden yeterli yarar sağlanması için etkinliğin biçiminde, kuralında, yapılma şeklinde, yönteminde veya kullanılan araç-gereçte değişiklikler yapılması gerekebilir. Örneğin denge ezersizleri yapan bir yaşlı için pilates topunun büyüklüğü uygun olurken, başka bir yaşlı birey için daha küçük ebatlı bir pilates topu kullanmak gerekebilir. Benzer şekilde gruba sesli kitap okuma etkinliği sırasında bir yaşlı 15 dakika süreyle okuma yaparken, başka bir yaşlı okumayı 30 dakika sürdürebilir. Yaşlıların etkinliklere katılımını sağlayacak uyarlamalar ile aktivitede kalış süresi ve ilgisi artar

• Yaşlı birey yatağa bağımlı ise her 30 dakikada bir pozisyon değişikliği yapma (basınç yaralarının oluşumunu engelleme amacıyla),
• Yaşlı bireyin yattığı yatağın çarşafının temiz ve katlanmamış ve yastığının yeterli yükseklikte olmasına özen gösterme (nefes darlığı olan yaşlı bireylerde yüksek yastıkla yatma solunumu kolaylaştıracaktır),
• Yaşlının cilt sağlığını korumak amacıyla düzenli gözlenmesi, cilt kuruluğunun önlenmesi, kuyruk sokumu gibi kemik çıkıntısı olan bölgeler üzerine fazla yatılmaması, açılan yaralar için bakım hemşiresinin önerilerinin uygulanması,
• Ayağa kalkabilen yaşlı bireyleri olabildiğince önce yatak kenarında oturtma, sonra baston veya yürüteç gibi bir destekle ayağa kaldırmaya yardımcı olma.
• Ayağa kalkabilen yaşlıların tansiyon düzeylerini kontrol edebilmek amacıyla önce yatak kenarında oturtulmaları ve sonra yavaşça ayağa kaldırmaları ve burada biraz bekleyip “baş dönmesi” şikayeti yoksa kontrollü bir şekilde yürütmeye başlamaları,
• Yaşlı bireyi ayağa kaldırma ve yürütme öncesi herhangi bir denge kaybını önlemeye yönelik bel bölgesine yürüyüş kemeri giydirme

• Ayağa kaldırma sırasında yaşlının tam karşısında bulunma, yürüyüş sırasında yanında olma, merdiven çıkarken arkasında, merdiven inerken önünde pozisyon almaları,
• Yaşlının yaşam kalitesini korumak amacıyla fizyoterapistin önerileri doğrultusunda olabildiğince gün içerisinde ayağa kalkma ve yürüyüş programı uygulama,
• Yaşlı ev içerisinde hareket ettirilmeden önce yerdeki halı, kilim, eşik, gereksiz dekoratif ev malzemelerinin ortamdan kaldırılması ve güvenli hâle getirilmesi beklenmektedir.

Serbest zaman etkinliği sırasında uzman aktif dinleyici olmalı, yaşlı bireyle iletişime geçmeden önce çevredeki gürültü engellenmeli, bireyin konuşmayı başlatması kesilmemeli, iletişim sırasında yaşlının hataları sorun edilmemeli, yaşlı bireyin göz seviyesinde konuşulmalı, yaşlının vücut dili stresli olduğuna ilişkin bilgi sunar, yaşlıyla iletişim sırasında sakin bir tavırla ifadeler kullanın, iletişim sırasında karmaşık sözel ifadeler kullanılmamalı, basit ifadeler ve gerekirse görsel ipuçlarından yararlanılmalıdır.

NE YAPALIM?
• Yaşlı bireylerin işlev düzeyini arttırmadan önce yaşlının yakınında olma, yakın çevredeki düşmeye yol açacak nesnelerin ortadan kaldırmak gibi güvenlik tedbirleri alınmalıdır.
• Yaşlı bireylerin işlev düzeyini arttırmada yardımcı teknolojiden yararlanılmalıdır.
NE YAPMAYALIM?
• Yaşlı bireylerin aktif olmayan yaşam biçimleri gereğinden fazla yardım edilerek pekiştirilmemelidir.
• Yaşlı bireylerin serbest zaman etkinliklerine katılabilmeleri için yatak içerisinde ve odalarında uzun süreli zaman geçirmelerine izin verilmemelidir