Klasik ikti­sattan neoklasik iktisada geçişi sağlayan faktörlerden en önemlisi, ekonomik karar süreçlerinin toplam değerlerle değil marjinal değerlerle açıklanmasını öngören marjinal analizdir. Bu yeni akımın temel ilgi noktası, ekonominin temel iki aktörü olan tüke­tici ve üreticilerin karar verme mekanizmalarının ve bunun sonucu olarak ekonominin işleyişinin nasıl açıklanabileceğidir.

Marjinalizm İngilizce kav­ram olarak ilk kez 1914 yılında kullanılmıştır. İn­gilizce en kapsamlı iktisat sözlüğü olan Palgrave’in Siyasal İktisat Sözlüğü’nün ilk baskısında marjinal kelimesinin kullanıldığı açıklamalar yer almasına rağmen “marginalism” başlığı altında ayrı bir kavra­ma yer verilmemiştir.

Neo-klasik kuram, iktisatta egemen olma ko­numunu yüzyıldan fazla bir süredir korumaktadır. Marshall’ın, Walras / Pareto / Menger’in geliştir­diği öneriler temelinde sentezlediği “Neo-klasik” iktisat 20. yüzyılın başlarında iktisadın “bağımsız” bir disiplin olarak doğmasına yol açtı. Bu dönemde sosyoloji, toplumlarda üretim, değişim ve bölüşüm ilişkilerini inceleyen iktisadi analiz dışında bağım­sız yeni bir disiplin haline geldi.

Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisadıdır. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli üzerine çalışmışlardır. Ama, hem daha kolay anla­şılabilir hem de daha yaygın uygulama alanı olan Marshall’ın geliştirdiği kısmi denge modelidir. Bi­rinci ve ikinci kuşağın geliştirdiği hem genel hem de kısmi denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda fotoğraflamayı amaçlayan statik denge modelleridir. Zaman fak­törünü de içine alacak şekilde kurgulanan dinamik denge modelleri daha sonraki kuşaklar tarafından geliştirilecektir.

Neoklasik iktisat iki temel aksiyom üzerine ku­rulmuştur. Bunlardan birisi maksimizasyon diğeri de rasyonellik ilke­sidir. Bu iki ilke, tüm insanların is­teklerini karşılaya­mama anlamında kıt olan kaynak­ların, nasıl, kim tarafından ve ne miktarda sahiple­nilebileceğinin ka­rarlaştırılabilmesi için insan iradesi­nin devreye sokul­ması durumunda ortaya çıkacak seçimin mantığını açıklamaya çalış­maktadır.

İnsanların tercihlerinde, kendilerine en az maliyet yükleyecek ve en fazla fay­da veya kazanç sağlayacak seçenekleri tercih etmeleridir.

Üreticilerin amacının kârı, tüketicilerin ise fay­dayı maksimuma çıkar­ma olduğu varsayımıdır.

Marjinalistlere göre bir malın fiyatını, söz konusu malın üretimi için geçmiş­te ne kadar maliyete katlanıldığı değil, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sağlamayı umduğu belirlemektedir.

Marjinalistler, gerek klasiklerin gerekse Marxistlerin merkezî an­lam yükledikleri emek-değer teorisinin, fiyatları belirleyen güçleri açıklamada yetersiz kaldığını söy­lemektedirler. Emek değer teorisine yöneltilen te­mel eleştiri, fiyatların üretim maliyetleri tarafından belirlendiği tezinin, birçok malın fiyatlarının kla­siklerin öngördüğü biçimde ele alınmamasından dolayı genellikten yoksun olduğudur. Bunlar hem Ricardo’nun emek değer teorisini, hem de Senior ve Mill’in üretim maliyetleri teorilerini, söz konusu teorilerin arzı sabit olan malların fiyatlarının açık­lanması için ayrı bir teori gerektirdikleri gerekçe­siyle eleştirmektedirler.

Bir mal veya hizmetin değerinin son tahlilde, satıcının söz konusu malı veya hizmeti teslim etmek için yapacağı feda­karlık marjı ile alıcının bunu elde etmek için göze alacağı fedakarlık marjı arasında yapılacak bir kıyasla belirlenebileceğini sa­vunan yaklaşımdır.

Avrupa’da 1870’lerden sonra ortaya çıkan ve iktisadi davranışları marjinal fayda kav­ramı ile açıklayan yeni iktisada ilişkin bir nitelendirmedir.

İktisatta azalan marjinal fayda yasası’nı ilk formüle eden kişi F. Herman Gossen’dir.

Firma davranışlarının çözümlenmesinde mar­jinal değerleri kullanan ve monopol teorisine ilk önce katkıda bulunan Augustin Cournot (1801- 1877); Soyutlanmış Devlet isimli eserinde marjinal verimlilik teorisinin ipuçlarını taşıyan görüşler ileri süren Johann H. Von Thünen (1783-1850); aza­lan marjinal fayda, tüketici artığıve fiyat farklılaştı­rılması gibi konularda önemli katkıları olan Jules Dupuit (1804-1866) gibi isimler marjinalizmin erken öncüleri arasında yer almışlardır.

Politik İktisat Teorisi adlı eserin yazarı William Stanley Jevons’dur.

Bentham’ın faydacı yaklaşımını tümüyle be­nimseyen Jevons, haz ve elemin ekonomi ma­tematiğinin nihai nesneleri olduğunu, hazzı maksimize etmenin ekonominin konusunu oluşturduğunu, bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kaydırmanın doğru olacağını savunmaktadır.

Jevons, “Değer yalnızca nihai düzeydeki fay­daya bağlıdır.” diyerek emek-değer teorisine itiraz eder. Ona göre üretim maliyetleri arzı belirler, arz faydanın nihai düzeyini belirler, nihai fayda düze­yi de değeri belirler. Jevons’a göre, son tahlilde bir malın değeri ona harcanan emeğe değil, nihai kul­lanıcıya sağlayacağı faydaya bağlıdır.

Walras’ın genel denge modeli çok önemli bir kavramsal icat olmasına karşın çokça da eleştiril­miştir. Eleştirilerin odak noktası, modelde bilin­meyen sayısının, modelde yer alan denklem sayısı kadar olmasının, bu denklemler kümesinin tek bir çözümü olduğunu garantilemediği gibi mal ve fak­tör piyasasında negatif fiyatların ortaya çıkmasının da ihtimal dahilinde olmasıdır. Halbuki mal piya­sasında negatif fiyat bir kişiye malı tüketmesi için ödeme yapılması, faktör piyasasında negatif fiyat ise bir kişinin para vererek bir yerde çalışması anla­mına gelir ki, bunlar ekonominin olağan işleyişine pek uygun durumlar değildir.

İkinci kuşak marjinalistler yerleşik iktisat teori­sinin bir yandan birinci kuşağın marjinal değerler üzerine kurulmuş olan talep teorisini geliştirirken, öte yandan da üretim teorisi ve arz yönünü incele­mişlerdir. Bunların döneminde matematiksel for­mülasyonlarla üretim teorisi geliştirilmiş, toplum­sal refah ve dışsallık konuları ele alınmıştır.

Neoklasik iktisadın bugünkü ders kitaplarına girecek biçimde formüle edilmesinde en büyük katkısı olan kişi şüphesiz Marshall’dır.

Neoklasik iktisadın en önemli isimlerinden biri olan ve yerleşik iktisada pek çok katkısı olan Fisher’in en yaygın bilinen katkılarından biri de Fisher denklemidir. Paranın miktar kuramı olarak da bilinen Fisher denklemi MV=PQ’dur. Burada M dolaşımdaki para miktarını, V paranın dola­nım hızını, P fiyatlar genel düzeyini ve Q da yıl boyunca üretilen mal miktarını ifade etmektedir.