Para arzı sadece merkez bankasının ihraç edip piyasaya sürdüğü emisyon
tutarından, bankaların kasalarındaki paranın (dolaşmayan paranın) düşülmesiyle elde edilen dolaşımdaki para hacminden oluşmamaktadır. Para arzı tanımı içerisinde ticari bankaların ve bankaların müşterilerinin
belirlediği vadesiz mevduat kalemi de yer almaktadır.

• Merkez bankası: Para politikasının yürütülmesinden sorumludur.
• Bankacılık sistemi: Bireyler ve kurumlardan mevduat kabul ederek bunları krediye dönüştüren
aracı kuruluşlardır.
• Banka dışı kesim (Mevduat sahipleri): Birikimlerini bankalarda mevduat olarak tutmayı tercih
eden bireyler ve kurumlardır.

Dolaşımdaki para en basit hâliyle banka dışı kesimin elinde tuttuğu nakit para olarak tanımlanabilir. Rezervler, serbest rezervler ile zorunlu karşılıkların toplamına eşittir.

bankalar, ani mevduat çıkışları yaşamaları durumunda
mevduat sahiplerine karşı olan sorumluluklarını yerine
getirebilmek için toplam mevduatlarının merkez bankası
tarafından belirlenen oranını merkez bankasındaki
rezerv hesaplarında tutmak zorundadır. Merkez
Bankasının belirlediği bu orana zorunlu karşılık oranı,
merkez bankasında tutulan bu rezervlere ise zorunlu
karşılıklar denilmektedir.

Banka bilançosu içerisinde likiditesi
en yüksek olan varlık rezervlerdir. Bankalar, ani
mevduat çıkışlarını karşılamak veya yatırım fırsatlarını
değerlendirebilecek likit bir kaleme sahip olmak amacıyla
merkez bankalarınca zorunlu tutulan oranların
üzerinde de nakit varlık tutabilirler. Buna serbest rezerv
denmektedir.

Likidite, Bir varlığın hızlı ve kolay bir biçimde nakde çevrilebilme derecesidir.

Reeskont Kredisi merkez bankasının bankacılık sistemine kullandırttığı kredilere verilen isimdir.

Açık piyasa işlemleri, merkez bankasının
tahvil ve bono piyasasından kamu kesimi
kâğıtlarını alıp satmasıdır.

Merkez Bankasının parasal tabanı genişletmek
amacıyla, açık piyasa işlemleri aracılığıyla 1000 lira
değerindeki devlet tahvilini piyasadaki Güven Bankasından
satın aldığını düşünelim. Burada alımın
geri satım vadiye değil de doğrudan yapıldığını,
yani geçici değil kalıcı bir alım olduğunu kabul ediyoruz.
Bu durumda merkez bankası, tahvillerin bedeli
olarak Güven Bankasına nakit olarak ödemede
bulunacak veya hesabına 1000 lira yatıracaktır. Her
iki koşulda da parasal taban artacaktır.
• Merkez Bankası, tahvilleri elinde bulunduran
kuruma ödemeyi nakit olarak yaparsa
emisyonun dolaşımdaki para kısmı dışında
kalan kısmı, yani bizim serbest rezervler
içinde gösterdiğimiz bankaların kasası 1000
lira artacak ve buna bağlı olarak parasal taban
1000 lira yükselecektir.
• Merkez bankası, parayı bankanın merkez
bankasındaki hesabına yatırırsa bankanın
serbest rezervlerinin kasa dışında kalan
miktarı 1000 lira artacaktır. Farklı bir ifadeyle
Güven Bankasının Merkez Bankasında
tuttuğu rezervler 1000 lira yükselecektir.

Merkez bankasının parasal taban üzerinde etkili olabilmek amacıyla kullanabileceği bir
diğer yöntem reeskont kredileridir. En yalın tanımıyla reeskont kredisi, merkez bankasının
bankacılık sistemine kullandırttığı kredilere verilen isimdir. Merkez bankası,
reeskont kredileri aracılığıyla bankacılık sisteminin sahip olduğu rezerv düzeyi ve buna
bağlı olarak parasal taban üzerinde etkili olabilir. Bu yöntem para ve menkul kıymet piyasalarının
gelişmediği dönemlerde merkez bankalarının en önemli politika araçlarından
biri olmuştur. Günümüzde ise piyasaların gelişmesi, açık piyasa işlemlerinin çok
daha esnek ve etkin bir araç olması gibi sebeplere bağlı olarak reeskont kredisi işlemleri
aktif olarak kullanılmamaktadır.

Para çarpanı, bir ekonomide para arzı miktarının dört değişkene bağlı olarak oluştuğunu göstermektedir.
Bunlardan birincisi parasal tabandır. Parasal taban büyük ölçüde merkez bankası tarafından kontrol
edilmektedir. Bankacılık sektörü ve banka dışı kesimin davranışlarının değişmediği bir ortamda, parasal
tabanın artışı para arzını arttıracaktır.
İkinci değişkenimiz zorunlu karşılık oranıdır ve merkez bankası tarafından belirlenir. Üçüncü değişkenimiz
serbest rezerv oranıdır ve bankacılık sektörü tarafından belirlenir. Merkez bankasının parasal tabanı
sabit tuttuğu bir ortamda, zorunlu rezerv oranı (rD) ve serbest rezerv oranı (e) değişkenlerinden birinde
veya her ikisinde birden meydana gelecek artış, para çarpanının değerini küçülterek para arzını azaltacaktır.
Son değişkenimiz ise banka dışı kesimin kararlarına bağlı olarak belirlenen nakit oranıdır (c). Nakit
oranı, çarpan formülümüzün hem payında hem de paydasında yer almaktadır. Bu sebeple nakit oranı ile
çarpan arasındaki ilişkiyi ilk bakışta dile getirmek kolay değildir.

Ekonomik birimlerin bulundurmak istediği para miktarını belirleyen üç faktör vardır:
• Fiyat düzeyi,
• Faiz oranı,
• Reel Gelir.

Para birimi cinsinden ölçülen para miktarına nominal para denilmektedir.

Fiyat Düzeyi: Fiyatlarda meydana gelecek bir
artış, aynı miktar mal ve hizmeti satın alabilmek
için daha fazla miktarda para gerektireceği için, nominal
para talebiyle fiyatlar arasında doğru yönlü
ve oransal bir ilişki söz konusu olacaktır. Eğer fiyat
düzeyi %10 artacak olursa yanımızda taşımak isteyeceğimiz
nominal para miktarı da %10 artacaktır.
Örneğin, haftalık olarak ulaşım ve öğlen yemeği
için harcadığımız para 50 lira ise o hafta için yanımızda
taşımak isteyeceğimiz para miktarı, başka bir
ifadeyle para talebimiz de 50 lira olacaktır. Haftalık
ulaşım ve yemek giderlerimizin fiyatında %20’lik
bir artış olursa para talebimizde oransal olarak artacak
ve 60 lira olacaktır.

Nominal para talebi, dolaşım halindeki efektif ve kaydi ödeme
araçlarının üzerlerindeki yazılı para birimiyle
hesaplanan miktarıdır.

Reel para talebi deflatör (fiyatlar genel düzeyi)
süzgecinden geçirilerek sabit fiyatlarla
değerlendirilen satın alma gücü dolaşım
hacmidir.

Bireylerin ve şirketlerin tutmak istedikleri
para miktarı, harcamalarına bağlıdır. Gelirle
harcamalar arasında doğru yönlü bir ilişki vardır.
Bununla bağlantılı olarak bir ekonomide gelir
arttıkça harcamalar artacak, harcamalardaki artışa
bağlı olarak para talebi de artacaktır.
Haftalık olarak ulaşım ve öğlen yemeği için harcadığınız
paranın 50 lira olduğunu varsaydığımız
örneğimizde, fiyatların sabit kaldığını ve gelirimizin
yükseldiğini düşünelim. Gelirdeki artışa bağlı
olarak daha fazla harcamaya ve bu harcamalarda
kullanmak üzere daha fazla para talep etmeye başlayacaksınızdır.
Benzer bir şekilde bir ülkenin millî
geliri arttığı zaman o ekonomide talep edilen para
miktarının da artması beklenmektedir.

Ekonominin temel prensiplerinden
biri; bir varlığın fırsat maliyeti arttıkça ekonomik
birimlerin o varlığın ikamesini bulma arayışlarının
artacağıdır. Bu prensip “para” için de geçerlidir. Para
tutmanın alternatif maliyeti arttıkça diğer koşullar
sabit olmak üzere, reel para tutma talebi azalmaktadır.
Paranın alternatif maliyeti nedir? Bu maliyeti,
para tutarak elde ettiğimiz faiz getirisi (sıfır) ile para
yerine başka bir varlık tutmamız durumunda elde
edeceğimiz faiz getirisi arasındaki fark olarak belirleyebiliriz.
Örneğin, 1000 liralık bir nakdi bankaya
mevduat olarak yatırıp faiz geliri elde etmek yerine
cüzdanımızda taşırsak mevduat hesabından elde
edebileceğiniz faiz gelirinden vazgeçmiş oluruz. Bu
da bize bir maliyet yükleyecektir. Faiz oranlarının
düşük olduğu bir ortamda kaybedilen faiz kazancı
anlamındaki maliyet düşük olacaktır. Ancak faiz
oranları yükseldikçe maliyet de yükselecektir. Bu
nedenle faiz oranları ile para talebi arasında negatif
yönlü bir ilişki olduğunu söyleyebiliriz. Faiz oranı
yükseldikçe para talebi azalacak, faiz oranları azaldıkça
para talebi artacaktır.

Para Talebi Eğrisi: Para talebi eğrisi, para tutmayı etkileyen diğer bütün faktörler sabitken, talep edilen
reel para miktarı ile faiz oranı arasındaki ilişkiyi gösterir.

Para arzının belirlenme sürecinde üç
temel ekonomik birim söz konusudur. Bunlar: Merkez bankası, bankacılık sistemi ve banka dışı kesimdir. Para
arzını belirleyen iki temel değişken ise parasal taban ve para çarpanıdır. Merkez bankası para tabanını büyük
ölçüde kontrol edebilirken para çarpanının değeri merkez bankası, bankacılık sektörü ve banka dışı kesimin
kararlarına bağlı olarak belirlenir. Bir merkez bankasının parasal tabanı nasıl etkilediğini görebilmek için bankanın
bilançosuna ilişkin temel değişkenleri tanımamız gerekmektedir. Basitleştirilmiş hâliyle merkez bankası
bilançosunun pasifinde, dolaşımdaki para ve rezervler kalemleri yer almaktadır. Bunların herhangi birisinde
veya her ikisinde birden meydana gelecek artış, para tabanının da artmasına yol açacaktır.
Dolaşımdaki para en basit hâliyle banka dışı kesimin elinde tuttuğu nakit para olarak tanımlanabilir. Rezervler
ise serbest rezervler ile zorunlu karşılıkların toplamına eşittir. Bankalar, ani mevduat çıkışları yaşamaları durumunda
mevduat sahiplerine karşı olan sorumluluklarını yerine getirebilmek için toplam mevduatlarının merkez
bankası tarafından belirlenen oranını merkez bankasındaki rezerv hesaplarında tutmak zorundadır. Merkez
bankasının belirlediği bu orana zorunlu karşılık oranı, merkez bankasında tutulan bu rezervlere ise zorunlu
karşılıklar denilmektedir. Bankalar, ani mevduat çıkışını karşılamak veya yatırım fırsatlarını değerlendirebilecek
likit bir kaleme sahip olmak amacıyla merkez bankalarınca zorlanan oranların üzerinde de nakit varlık tutabilirler.
Buna serbest rezerv denmektedir. Merkez bankası basitleştirilmiş bilançosunun aktifinde yer alan iki kalem
ise menkul kıymetler ve reeskont kredileridir. Bilançonun aktifinde yer alan bu iki kalemin değerinde yer alan
değişmeler önce rezervleri ardından parasal tabanı ve para arzını etkilemektedir.

Para arzı ve talebi birlikte, para piyasasında dengeyi oluşturarak ekonominin önemli fiyatlarından biri olan faiz
oranını belirlerler. Para talebi eğrisi, para tutmayı etkileyen diğer bütün faktörler sabitken talep edilen reel para
miktarı ile faiz oranı arasındaki ilişkiyi gösterir. Para arzı eğrisi ise, para tutmayı etkileyen diğer bütün faktörler
sabitken para arzı ile faiz oranı arasındaki ilişkiyi gösterir. Para arzı ile para talebinin birbirine eşit olduğu noktada
para piyasası dengede olacaktır ve bu dengeye bağlı olarak faiz oranı belirlenecektir. Bu denge noktasının
istikrarlı bir denge noktası olduğu ve faiz oranının herhangi bir sebeple bu noktadan ayrılması durumunda
tekrar bu noktaya doğru yöneleceği kabul edilir.