TÜRKÇE SES BİLGİSİ Dersi SES OLAYLARI II : BİÇİMSEL SES BİLGİSİ soru cevapları:
Toplam 48 Soru & Cevap#1
SORU: Eylem tabanları ile ilgili Tekin’in düşünceleri nelerdir?
CEVAP: Tekin, doyur ve duyur eylemlerinde sıfırla nöbetleşme olmadığını söyler. Ayrıca; ayrı, buyruk, süprüntü, kavşak, yaylım, emzir, kötrüm, gibi sözcüklerin ayrı sözcüksel kimlikleri olduğunu ve eski dönemlerden böylece geldiklerini, artzamanlı ele alınmaları gerektiğini belirtir.
#2
SORU: Eylem Tabanlarında nöbetleşmeler nasıl açıklanır?
CEVAP: İlk hecesi açık, kapalı ikinci hecesi -yXr, -vXr, -ğXr, -kXr, -pXr, -yXl, -nXl, -vXş, -kXl yapısında olan iki heceli eylemlere ünlüyle başlayan veya yardımcı ünlü alan yapım eklerinden biri geldiğinde, ünlüleri sıfırla nöbetleşmektedir. Buyur-buyruk-buyrul, savur-savruksavrul, süpür-süprüntü-süprül, çevir-çevril-çevre.
#3
SORU: Tekin’e ait görüş nedir?
CEVAP: Bazı sözcüklerde ikinci hecedeki dar ünlü sıfırla nöbetleşirken, aynı yapıda olan bazı sözcüklerde nöbetleşme olmaması ile ilgili görüştür. Farsça asılları uzun ünlülü olan ahır ve havuç örneklerinden hareketle, ikinci hecedeki dar ünlünün düşmediği ağıl, ağız, gelin, deniz, domuz, koyun, kayın gibi sözcüklerde de ikinci hecenin uzun ünlülü olabileceğini öne sürer. Deniz ve gelin sözcüklerinin ünlülerinin Türkmencede düştüğünü ifade eder.
#4
SORU: Uzunluk kısalık nöbetleşmesi ile ilgili söylenecek özellikler nelerdir?
CEVAP: İkizleşme ve vurgusuz orta hece düşmesi örneklerinin bir kısmında olduğu gibi, eklenmede kısa ünlünün uzaması da Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerle ilgilidir. Bu sözcüklerin orijinal biçimlerinde zaten uzun ünlü bulunur. Aynı sözcükler özel ad olarak kullanıldıklarında, bir ünlüden önce ünlü uzamasına rastlanmaz. Murat-muradı, Murat-Muart’ı. Ancak aynı kökenden gelen sözcüklerde, farklı anlam veya bağlamlarda uzun ve kısa ünlüler arasında nöbetleşme gerçekleşebilmektedir. Kitap sözcüğünün ünlüsü bir ünlüden önce de kısa kalır, kitabı. Ancak hesabı, kitabı deyimi içinde hesabı söyleyişinin de etkisiyle uzun söylenmektedir. Uzun biçimlerle kısa biçimler arasında anlam farkları ortaya çıkabilmektedir. Bazı alıntı sözcüklerin sonundaki uzun ünlüler de bir ünsüzle başlayan eklerden önce söyleyişte kısalabilmektedir. Menfi-menfilik, şahsi-şahsiyet.
#5
SORU: İsim tabanlarında sıfırla nöbetleşme nasıl gerçekleşir?
CEVAP: İlk heceleri açık, ikinci heceleri dar ünlülü ve kapalı olan sözcükler vardır. Kapalı olan ikinci heceleri, g-n, g-r, g-z, g-s ya da l-n, r-n, m-z, n-z, v-ç ve y-n ünsüz dizilişindedir. Ağız, burun gibi. Bu tür hece yapısına sahip sözcükler ünlüyle başlayan, vurgulanabilir bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü sıfırla nöbetleşir. Ünlüyle başlayan eklerden önce sıfırla nöbetleşmeni n yaygın görüldüğü sözcük gruplarından biri organ adlarıdır. Belirleyici olan sözcüğün organ adı olmasından değil, hece yapılarının özelliğinden kaynaklanmaktadır. Ağızağzı, alın-alnı, beyin-beyni, göğüs-göğsü, gibi. Hece yapıları farklı olan organ adlarında ise sıfırla nöbetleşme gerçekleşmez. Topuk-topuğa, kemik-kemiğe gibi. Benzer hece yapısında olup organ adı olmayan az sayıda ad kökünde, ekin veya birleşik sözcüklerde ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması durumunda nöbetleşme görülür. Kayın-kaynı, oğul-oğlu gibi.
#6
SORU: Ön ünlü Art Ünlü nöbetleşmesi nedir?
CEVAP: Eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüye değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki - (y) A aldıklarında görülür. Ben e- bana, sen e- sana gibi. Yönelme eki eski Türkçede -KA şeklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek geniz n sine dönüşür. Geniz n sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır.
#7
SORU: Alıntılarda ünlü uyumu açısından araştırılması gereken farklı husus nedir?
CEVAP: Sözcüklerde eklenmede ikinci hecenin türeme ünlüsü düşse bile ekin ünlüsünün art yada ön olmasını belirler. Bu durumda sözcüğe eklenecek eklerin niteliğini ilk hece değil, ünlü uyumunda genel olarak olduğu gibi ikinci hecenin niteliği belirler. Orijinal dilde tek hece olmakla beraber, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan kimi alıntılarda sıfırla nöbetleşme olmaz. Bunlarda araya giren ünlü, sadece ünsüzle başlayan eklerden önce değil, ünlüyle başlayan bir ekten önce de korunur. Cevz-cevizi, havz-havuzu, tohm-tohumu gibi. Vz, nf, hm ünsüz çiftlerinin çağdaş Türkçede bulunmayışıyla açıklanabilir.
#8
SORU: Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi Türkçe sözcüklerde nasıl gerçekleşir?
CEVAP: Dar ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi, ad ve eylemlerde kökleri arasındaki en dikkat çekici ayrım şudur. İsim köklerinde hem çekim hem de yapım eklerinden önce nöbetleşme olabilmektedir. Oğlu, oğlan, oğlak. Buna karşılık eylem köklerinde türetimle sıfırla nöbetleşme gerçekleşir. Buyruk, kavşak gibi. Fakat çekimde sıfırla nöbetleşme gerçekleşmez. Buyurur, buyuran, kavuşur, kavuşan gibi.
#9
SORU: Açık ünlü, kapalı ünlü nöbetleşmesi nasıl olur?
CEVAP: Türkçede kapalı hecelerdeki açık e sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı e ile nöbetleşir. Sen - seni, gel - gelir, verdi - verir örneklerinde olduğu gibi. Bu nöbetleşme yazıda gösterilmez.
#10
SORU: Sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği diğer örnekler nelerdir?
CEVAP: Güncel Türkçe sözlük bazı sözcüklerin her iki biçimine de yer vermekte ancak Yazım Kılavuzu’nda sadece üç heceli biçimler bulunmaktadır. Sıfırla nöbetleşme, sözcük yapımı sırasında söz sonunda da gerçekleşir. Ünlüyle biten üç heceli ad köklerine addan eylem türeten -lA- eki getirildiğinde, sözcüğün sonundaki ünlü sıfırla nöbetleşebilir. İçeri-içerle, ileri-ilerle, tasarı- tasarla, yumurta-yumurtla, bileği-bileyle. Üç heceli olmayan durumlarda örneğin koku adında da -la ekinden önce sıfırla nöbetleşme gerçekleşmiştir. Kokula-kokla. Eski Türkçedeki er-eyleminden gelişen -i ek eylemi de eklenmede sıfırla nöbetleşebilir. Güzel idi-güzeldi, geliyor idi-geliyordu.
#11
SORU: Sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği diğer durumlar nelerdir?
CEVAP: Farklı bir hece yapısına sahip olduğu halde sıfırla nöbetleşmenin gerçekleştiği bir örnek uyu-ku, uyku sözcüğüdür. Düzenli durumlar yanında ünlülerin sıfırla nöbetleştiği başka örnekler de vardır. Konuşma dilindeArl eki ile kurulmuş yer zarflarına, -DA, -DAn, ve sl eklerinin eklenmesi sırasında da sıfırla nöbetleşme gerçekleşir. Dışarıda-dışarda, dışarısı-dışarsı, içerideniçerden, ileriden-ilerden, ilerisi-ilersi, yukarıda-yukarda, yukarısı-yukarsı, gibi. Yine konuşma dilinde, işaret zamirlerinden türeyen ve iki heceleri de açık olan bura, şura, ora, nere zarflarının ikinci hecesindeki geniş a ve e ünlüleri, ilk hecenin vurgulu olmasından ötürü, -DA ve -DAn eklerinden önce sıfırla nöbetleşir.Burada-burda, şurada-şurda, orada-orda, nerede-nerde.
#12
SORU: Nöbetleşme ne anlama gelmektedir?
CEVAP: Kaynaklarda başka isimlerle de anılan ses olayları nöbetleşme olarak anılır. Eklenmeyle bağlı oldukları ve hem ses olayına uğramış hem de uğramamış biçimlerin dilde aynı anda kullanılıyor olması sebebiyle nöbetleşmeden söz edilebilir. Nöbetleşmeler ünlülerle veya ünsüzlerle ilgili olabilmektedir.
#13
SORU: Söz sonunda tek ünsüz-ikiz ünsüz nöbetleşmesi nasıl gerçekleşir?
CEVAP: Sonda ikiz ünsüz bulunan tek heceli alıntılar, Türkçede yalın durumda veya ünsüzlerden önce tek ünsüzle kullanılır ancak eklenme veya birleşme sırasında, bir ünlüden önce bu söz sonu ünsüz yeniden ikizleşir. Bu ses olayı b,c,d,t,k,l,m,n,s,z ünsüzleriyle biten sözcüklerde ortaya çıkar. Türkçede söz sonunda ikiz ünsüz bulunmaz.
#14
SORU: Yuvarlak ünlü düz ünlü nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: Dokuz on, sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün ünlüsü düzleşerek a, e olmuştur. Bu düzleşmede Türkçenin yapısal özelliklerinden ünlü uyumları ve Türkçe kökenli sözcüklerde ilk hece dışında o ve ö ünlülerinin bulunmaması etkili olmuştur. İki sözcükte de birleşiğin ikinci kısmı unutulmuş, ünlü uyumu sözcüğün tamamını kapsayacak biçimde gelişmiştir. Dar yuvarlak u, ü ünlüleri konuşma dilinde, ünlüyle başlayan ve bu nedenle y yardımcı ünsüzünü alan eklerin önünde düzleşerek ı, i olur. Çürüyecek çüriyecek gibi.
#15
SORU: Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi nasıl gerçekleşir?
CEVAP: Çok sayıda kök ve gövde, hem çekim hem de yapım eklerinin bir bölümünden önce ikinci veya son hecedeki ünlülerinin yitirebilmektedir. Bu olay yapım eklerinden önce gerçekleşirse, türemiş sözcükte ünlü kalıcı olarak düşmektedir. Ancak türeyen sözcüğe kaynaklık eden eylem tabanı, ünsüzle başlayan yapım eklerinden ve neyle başlandığına bakılmaksızın çekim eklerinden önce ünlüsünü düşürmez. Bu olay vurgusuz orta hece düşmesi olarak adlandırılmaktadır. Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi, hem Türkçe kökenli sözcüklerde hem de alıntı sözcüklerde görülür.
#16
SORU: Çok heceli Türkçe sözcükler için ötümlülük ve ötümsüzlük konusunda neler söylenebilir?
CEVAP: Çok heceli Türkçe sözcüklerde ötümsüz ç, t, k ünsüzlerinin eklenmede ünlüden önce ötümlüleşmesi genel bir kuraldır ve ünlü uzunluğu ile ilgisi yoktur. Ancak ötümlüleşme düzenli değildir, özellikle eylemden ad yapan t eki ile yeni türetilmiş adlarda ötümlüleşme olmaz. Çok heceli sözcüklerin sonunda eklenmede gerçekleşen ötümlüleşme, ad ve eylem ayrımı yapılmadan genelleştirilir. Çok heceli eylemlerin sonunda ç ve p ünsüzleri bulunmaz, k, t ünsüzleri de ünlüden önce standart dilde ötümlüleşmez.
#17
SORU: Ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: Türkçede eklenme sonucunda ortaya çıkan ünsüz türemesi yardımcı ünsüz olarak tanımlanan y,ş,s,n ünsüzlerinin çekimde ortaya çıkan görünümleriyle ilgilidir. Artzamanlı bakış açısıyla Türkçenin tek yardımcı ünsüzünün y olduğu bilinmektedir. Eşzamanlı bakış açısıyla bu sesler sadece çekimde ortaya çıktıkları için yardımcı ses gibi davrandıkları kabul edilebilir. Çekimsiz durumda görünmedikleri için aynı zamanda sıfırla nöbetleşme örneğidir. • y ~ ø nöbetleşmesi: ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek gelmesi durumu. • s ~ ø nöbetleşmesi: ünlü ile biten sayı adlarına üleştirme eki -Ar eklendiğinde arada bir ş sesi türer. • s ~ ø nöbetleşmesi: ünlüyle biten adlara üçüncü tekil kişi iyelik eki eklenirken arada bir s sesi türer. • n ~ ø nöbetleşmesi: Bu, şu, o ve kendi zamirlerinin çekiminde üçüncü kişi iyelik eki almış sözcükler durum eki aldıklarında ilgi ekinin başında ve aitlik eki -ki’den sonra zamir n’si olarak bilinen bir ses türer. • k ~ ø nöbetleşmesi: standart Türkçede, eklenme sırasında, yardımcı ses olarak nitelenenler dışında, ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesinin en bilinen örneği /k/ ile biten sözcüklerin -cAk, -cXk, -rAk gibi yapım ekleri öncesinde bu sesi yitirmeleridir. • t ~ ø nöbetleşmesi: Arapça kökenli olup Türkçede e ünlüsü ile biten bazı sözcükler Arapça zarf yapım eki -An aldıklarında arada bir t sesi türer.
#18
SORU: Dokuz on, sekiz on sayılarının nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: İki sayı on sözcüğüyle birleşik oluştururken ikinci hecedeki dar, vurgusuz ünlü sıfırla nöbetleşir. Dokuz on- doksan, sekiz on- seksen. Bu sözcükler bu birleşikler dışında ünlülü kullanılmaktadır. Bunlara ünlüyle başlayan ek getirilmesi durumunda da ünlüleri sıfırla nöbetleşmez. Sekiz-e, dokuz-u gibi. Türkçe sözcüklerde dar ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi dar bir ünlüden önce daha alışılmıştır. Söyleyişte geniş ünlülerden önce de nöbetleşme görülebilir, ancak dar ünlünün korunduğu biçimler de kullanılır: Burun - buruna - burna, karın - karına - karna gibi.
#19
SORU: Alıntı sözcüklerin diğer özellikleri nelerdir?
CEVAP: Alıntı sözcüklerde ikinci hecede türemiş olan dar ünlüler, sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında düşer. Günümüz Türkçesinde aynı yapıdaki ahır ve havuç sözcüklerinde sıfırla nöbetleşme olmaz. Her iki sözcüğün de orijinal biçimlerinde uzun ünlü bulunması bunun nedenidir. Ünlüler günümüz Türkçesine uygun biçimde kısaldığı halde sözcükler Türkçedeki dar ünlülerin sıfırla nöbetleşme kuralına henüz uymamaktadırlar. Ayrıca /ht/, /ls/, /ns/, /yk/, /yn/, /yt/ gibi ünsüz çiftleri Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda bulunmaz ama alıntı sözcüklerde aralarında her zaman ünlü türemez: Kaynak dillerde tek heceli olan alıntı sözcüklerde geniş ünlülerden önce sıfırla nöbetleşme Türkçe sözcüklere göre daha alışılmıştır. Hem Türkçe hem de alıntı adlarda kökün dar ünlüsü, ünlüyle başlayan vurgusuz bir ekten önce sıfırla nöbetleşmez ve vurguyu üzerine alır. Yine alıntı ve Türkçe adların ortak davrandığı bir konuda özel ad olarak kullanıldıklarında bu nöbetleşmenin gerçekleşmemesidir.
#20
SORU: Türkçedeki bağlama ünlüsü, yardımcı ses gibi adlarla anılan seslerin nöbetleşmeleri ile ilgili neler söylenebilir?
CEVAP: Ünsüzle biten sözcüklere ünsüzle başlayan bir ek geldiğinde eğer iki ses Türkçede sonda bulunamayan bir ünsüz çifti oluşturuyorsa arada bir ünlü türer. Ev-i-m, bili-m, okul-u-n, gel-i-ş, kaz-ı-l gibi. İkilemelerde veya birleşik sözcüklerde de değişik nöbetleşme örnekleri verebiliriz. Koyu vermek-koyvermek, biri birine-birbirine, gide gide-gitgide gibi.
#21
SORU: Ötümlülük, ötümsüzlük nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: Ötümlülük bir sesin oluşumu sırasında ses tellerinin titreşmesi, ötümsüzlük ise titreşmemesi anlamındadır. Yaygın görüş Türkçe sözcüklerde ötümlü ünsüz bulunmadığı biçimindedir. Tek heceli sözcüklerin tarihi dönemlerine bakılırsa, ilk hecelerinde uzun ünlüler bulunduğu ortaya çıkar.
#22
SORU: Alıntılarda sıfır nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: Arapça, farsça, ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan veya yardımcı eylemlerden önce sıfırla nöbetleşir. Hüküm-hükmü-hükmet, isim-ismi, sabır-sabrı-sabret gibi.
#23
SORU: Geniş ünlü dar ünlü nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: Bazıları yazıya yansıyan, bazıları da konuşma diliyle sınırlı olan bu nöbetleşme ad ve eylem tabanlarında farklı gelişir. Türkçede geniş a ve e ünlüleri belli koşullar altında dar ı, i, u, ü ünlüleriyle nöbetleşir. Eylem kök ve gövdelerinin sonundaki düz-geniş a, e ünlüleri standart dilde şimdiki zaman ekinden önce düzenli olarak daralır, y ünsüzünün daraltıcı etkisi sebebiyle gerçekleşir. Başlı-yor, gelmi-yor örneklerinde olduğu gibi. Aynı durumdaki ünlüler, konuşma dilinde, ünlüyle başlayan -(y) An, -(y) AcAk gibi eklerden önce araya giren yardımcı ünsüz y nin etkisiyle daralabilir. Ağlaya-ağlıya, başlayan-başlıyan gibi. Ad kök ve gövdelerinin sonundaki geniş a, e ünlüleri, konuşma dilinde - (y)A eki öncesinde daralarak ı,i olur. Buraya burıya, nereye neriye gibi. Ancak ad ve kök gövdelerindeki daralma eylemlerde olduğu gibi yaygın değildir ve y sesi ile bağlanan her ekten önce gerçekleşmez.
#24
SORU: Alıntı sözcüklerde ötümlüleşme nasıl gerçekleşir?
CEVAP: Alıntı sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler eklenmede iki ünlü arasında kalınca ötümlüleşir. Eklenmede sözcüğün asli biçiminde olan ötümlü ünsüzün tekrar ortaya çıktığı söylenebilir. Özel adların sonundaki ötümsüz ünsüzler de söyleyişte ötümlüleşir, ancak ötümlüleşme yazımda gösterilmez. Gerek Türkçe kökenli gerekse alıntı sözcüklerde, ötümlü biçimlerle ötümsüz biçimler arasında anlam farkı ortaya çıkabilmektedir.
#25
SORU: Tek heceli Türkçe sözcükler için neler söylenebilir?
CEVAP: Türkiye Türkçesinde sadece yarın ve yad el deyimi içindeki yad yabancı sözcüklerinde uzunluk korunmuş, geri kalanlarda kısalmış, kısalırken seslik izler bırakmışlardır. Bunlardan biri de ötümlüleşmedir. Bir grup tek heceli sözcükte eklenme olmadan da söz sonundaki ünsüz ötümlüdür. Bunun nedeni ünlülerinin Ana Türkçe döneminde uzun olmasıdır. Buna karşılık benzer hece yapısında olan ancak ünlüsü Ana Türkçede kısa olan tek heceli sözcüklerde söz sonundaki ünsüzler ötümsüz kalır. Ana Türkçede ünlüsü uzun olan çok sayıda tek heceli sözcük ise söz sonunda ötümsüz ünsüz bulundurur; ancak bu ünsüz, ünlüyle başlayan bir ek gelmesi durumunda ötümlüleşir. Tek heceli sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin eklenmede ötümlüleşmesi uzun ünlülerin bıraktığı seslik izlerdir: Bir kısım sözcükte ise ötümlüleşme gerçekleşmez, çünkü bu sözcüklerin ünlüleri Ana Türkçede kısadır.
#26
SORU: Sıfırla nöbetleşmenin anlam farkı yarattığı örnekler nelerdir?
CEVAP: Koyuvermek-koyvermek örneklerinin her ikisi de standart dilde kullanılmaktadır. Ancak koyuvermek, koymak, bırakmak; koyvermek, ise oluruna bırakmak, salmak, ipin ucunu kaçırmak, boş vermek gibi anlamlara gelir ve makaraları koyvermek,, kendini koyvermek gibi birleşik sözcüklerde de kullanılır. Gitgide örneği, gide gide den farklı bir sözcüksel anlam kazanmıştır. Gide gide; giderek, gitmek suretiyle, gitgide ise; gittikçe, artan oranda anlamında kullanılır.
#27
SORU: Nedeni açıklanamayan sıfırla nöbetleşmeler nelerdir?
CEVAP: Eklenme sürecinde nedeni açıklanamayan sıfırla nöbetleşmeler görülür. Bunlardan biri pekiştirici hece ile pekiştirilen sözcük arasında gerçekleşir. Türkçede, sıfatlarda pekiştirme yapılırken, sözcük ünlüyle başlıyorsa, sözcüğün başındaki ünlü-nün sonuna /p/ sesi getirilerek kapalı bir hece oluşturulur ve sıfatın başına getirilir: ap-ak, ap-acı, ep-eski ip-ince. Sözcük ünsüzle başlıyorsa, sözcüğün ilk iki sesi, yani baştaki ün-süzle sonraki ünlü alınır, sonuna /m/, /p/, /r/, /s/ ünsüzlerinden biri getirilir ve oluşan hece sözcüğün başına eklenir. Kap kara, sap sarı, mos mor gibi. Ancak kimi durumlarda p ile biten bu pekiştirici hece ile asıl sözcük arasında bir ünlü türer ve bu ünlü sıfırla nöbetleşir. Düp-e-düz, düp-düz, sap-a-sağlam, sap-sağlam gibi. Kimi sözcüklerde ise -cXk küçültme ekinden önce de nedeni açıklanamayan bir sıfırla nöbetleşme örneği görülür. Bir-i-cik, dar-a-cık, az-ı-cık gibi.
#28
SORU: Uzunluk kısalık nöbetleşmesi nasıl açıklanır?
CEVAP: Türkçe sözcüklerde bulunan birincil uzun ünlüler Türkiye Türkçesinde kısalmıştır. Yarın sözcüğündeki işitilen telaffuz bu uzunluğu yansıtır. Yad-el deyimi içinde kullandığımız yad sözcüğünde de birincil uzun ünlü vardır. Aynı sözcükten türemiş olan yadırga eyleminde ise ünlü kısadır. Arapça ve Farsçadan alınmış bir grup sözcükte, kapalı son hecede bulunan uzun /a/, /u/, /i/ ünlüleri Türkçedeki uzun ünlülerden kaçınma eğilimine bağlı olarak kısalmışlardır. İlgili sözcükler yalın hâlde veya ünsüzle başlayan bir ek aldıklarında ünlüleri kısa söylenmektedir. Ancak bu kısa ünlü, ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemden önce uzun ünlüye dönüşebilir. Emin-eminim-emin ol, hayat-hayatım, hukuk-hukuken, gibi.
#29
SORU:
Ünlülerdeki nöbetleşmeler hangi şekillerde incelenmektedir?
CEVAP:
Ünlülerdeki nöbetleşmeler;
- Açık ünlü-kapalı ünlü nöbetleşmesi
- Geniş ünlü-dar ünlü nöbetleşmesi
- Yuvarlak ünlü-düz ünlü nöbetleşmesi
- Ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesi
- Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi
- Uzunluk kısalık nöbetleşmesi şeklinde incelenmektedir.
#30
SORU:
Ünsüzlerdeki nöbetleşmeler hangi şekillerde incelenmektedir?
CEVAP:
Ünsüz nöbetleşmeleri;
Ötümlülük Ötümsüzlük Nöbetleşmesi
Söz Sonunda Tek Ünsüz ~ İkiz Ünsüz Nöbetleşmesi
Ünsüzlerin Sıfırla Nöbetleşmesi şeklinde incelenmektedirler.
#31
SORU:
Türkçe'de "sen", "gel" gibi sözcüklerin ortalarındaki e seslerinin eklenme sırasında değişmesi hangi nöbetleşme kuralı ile açıklanmaktadır?
CEVAP:
Türkçede kapalı hecelerdeki açık e sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı e ile nöbetleşir. Bu nöbetleşme yazıda gösterilmez ve açık ünlü-kapalı ünlü nöbetleşmesi olarak adlandırılır.
#32
SORU:
Eylem kök ve gövdelerinde, geniş /a/, /e/ ünlüleri belli koşullar altında dar /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleriyle nöbetleşmesinin nedeni nedir?
CEVAP:
Eylem kök ve gövdelerinde, geniş /a/, /e/ ünlüleri belli koşullar altında dar /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleriyle nöbetleşmesinin nedeni /y/ ünsüzünün daraltıcı etkisidir. başl/ı/yor, gelm/i/yor gibi sözcükler bu nöbetleşmeye örnektir.
#33
SORU:
Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine -(y)acak eki geldiğinde, konuşma dilindeki etkisi nasıl olmaktadır?
CEVAP:
Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine -(y)AcAk eki geldiğinde,ekin ilk ünlüsü konuşma dilinde dar ünlüyle nöbetleşir:
yapacak ~ yapıcak
edecek ~ edicek
olacak ~ olucak
görecek ~ görücek
#34
SORU:
Dokuz on ve sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün değişimi hangi nöbetleşme ile açıklanabilir?
CEVAP:
Dokuz on ve sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün ünlüsü düzleşerek /a/, /e/ olmuştur. Bu nöbetleşme yuvarlak ünlü düz ünlü nöbetleşmesidir.
#35
SORU:
ben+e>bana, sen+e>sana örneklerindeki ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesinin tarihsel açıklaması nedir?
CEVAP:
Yönelme eki Eski Türkçede -KA şeklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek /geniz n/’sine dönüşür. /Geniz n/’sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır. Gelişme şöyle kurgulanabilir:
ben-ke> ben-ge> beñe>baña>bana
sen-ke> ben-ge > señe>saña>sana
#36
SORU:
agız, köngül, ogul gibi yalın haldeki sözcüklerde dar ünlünün sıfırla nöbetleşmesiyle ekli biçimleri nasıl ifade edilmektedir?
CEVAP:
Eski Türkçeye kadar gittiğini örneklerle belirleyebildiğimiz dar ün??-
lülerin sıfırla nöbetleşmesi, Türkçe sözcüklerde ad ve eylemlerde farklı biçimlerde gerçekleşir.
agız-agzı
köngül-köngli (gönlü)
ogul-oglı şeklinde ifade edilmektedir.
#37
SORU:
Nöbetleşme gerçekleşmeyen organ adlarına iki örnek veriniz.
CEVAP:
topuk, kemik sözcüklerine gelen eklemelerde nöbetleşme gerçekleşmez.
topuk-topuğa
kemik-kemiğe
#38
SORU:
Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda
bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler geldiğinde nasıl değişim gösterirler?
CEVAP:
Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda
bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler veya yardımcı eylemlerden önce sıfırla nöbetleşirler.
hüküm-hükmü
isim- ismi gibi.
#39
SORU:
Orijinal dilde tek hece olmakla birlikte, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan sözcüklerden üç tanesi nelerdir?
CEVAP:
cevz- cevizi
havz- havuzu
lehm- lehimi
#40
SORU:
sınf- sınıfı
tohm-tohumu
Yukarıda verilen sözcüklerde nöbetleşme olmamasının nedeni nedir?
CEVAP:
Orijinal dilde tek hece olmakla birlikte, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan kimi alıntılarda sıfırla nöbetleşme olmaz. Bunlarda araya giren ünlü, sadece ünsüzle başlayan eklerden önce değil, ünlüyle başlayan bir ekten önce de korunur.
#41
SORU:
Lewis'e göre, ev+ünsüz yapısının genellikle türeme ünlü almadığına örnek olarak hangi sözcük verilebilir?
CEVAP:
zevk sözcüğü Lewis'e göre, ev+ünsüz yapısının genellikle türeme ünlü almadığına örnek olarak verilebilir.
#42
SORU:
baht, taht, vals, şans gibi sözcüklerin sonunda ünlü türememesinin nedeni nedir?
CEVAP:
/ht/, /ls/, /ns/, /yk/, /yn/, /yt/ gibi ünsüz çiftleri de Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda bulunmaz ama alıntı sözcüklerde aralarında her zaman ünlü türemez.
#43
SORU:
hayat-hayatım, hukuk-hukuken, yar-yari gibi sözcüklerde ünlü ile gelen eklerde uzayan son hecedeki ünlü hangi nöbetleşme kuralı ile açıklanmaktadır?
CEVAP:
Arapça ve Farsçadan alınmış bir grup sözcükte, kapalı son hecede bulunan uzun /a/, /u/, /i/ ünlüleri Türkçedeki uzun ünlülerden kaçınma eğilimine bağlı olarak kısalmışlardır. İlgili sözcükler yalın hâlde veya ünsüzle başlayan bir ek aldıklarında ünlüleri kısa söylenmektedir. Ancak bu kısa ünlü, ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemden önce uzun ünlüye dönüşebilir. Bu durum, uzunluk kısalık nöbetleşmesi ile açıklanmaktadır.
#44
SORU:
Ötümlülük ve ötümsüzlük kavramları nasıl tanımlanmaktadır?
CEVAP:
Ötümlülük, bir sesin oluşumu sırasında ses tellerinin titreşmesi, ötümsüzlük ise titreşmemesi anlamındadır.
#45
SORU:
Milat sıralarına tarihlenen Ana Türkçe döneminde sözcüklerin ilk hecesinde uzun ünlüler bulunmaktadır. Bugün Türkiye Tükçesinde hangi iki sözcük bu hali korumaktadır?
CEVAP:
Araştırmalar, milat sıralarına tarihlenen Ana Türkçe döneminde sözcüklerin
ilk hecesinde uzun ünlüler bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Bugün Türkiye Türkçesinde sadece yârın ve yâd el deyimi içindeki yad “yabancı” sözcüklerinde uzunluk korunmuştur.
#46
SORU:
Ötümlüleşme hangi ünsüz çiftlerinde gerçekleşmektedir?
CEVAP:
Ötümlüleşme, uzun ünlüleri takip eden /nt/, /rt/, /nç/ gibi Türkçede sonda bulunabilen ünsüz çiftlerinde de gerçekleşir.
#47
SORU:
Alıntı sözcüklerdeki eklenmelerde ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi nasıldır?
CEVAP:
Eklenmede ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi Türkçenin baskın
yapısal özelliklerinden biri olduğundan, alıntı sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler de eklenmede iki ünlü arasında kalınca çoğunlukla ötümlüleşirler.
#48
SORU:
Söz sonunda tek ünsüz-iki ünsüz nöbetleşmesinin kuralı nedir?
CEVAP:
Kaynak dilde, sonda ikiz ünsüz bulunan tek heceli alıntılar, Türkçede yalın durumda veya ünsüzlerden önce tek ünsüzle kullanılır ancak eklenme veya birleşme sırasında, bir ünlüden önce bu söz sonu ünsüz yeniden ikizleşir. Bu ses olayı /b/, /c/, /d/, /t/, /k/, /l/, /m/, /n/, /s/, /z/ ünsüzleriyle biten sözcüklerde ortaya çıkar.