Kök, gövde, sürgün, yaprak, çiçek, meyve ve tohumlarından gıda olarak faydalanılan bit­kilere sebze denilmektedir. Sebzeler insan beslenmesinde önemli bir yer tutar. Besin kaynaklarının çeşitlendiril­mesinde ise sebzeler önemli bir rol oynar.

Tarımsal üretim sistemini sosyal açıdan yaşanabilir, ekonomik açıdan kârlı ve verimli, insan sağlığını koruyan, hayvan sağlığı ve refahı ile çevreye önem veren bir hâle getirmek için uygulanması gereken işlemleri ifade eder.

Pestisid: Tarım ürünlerine zarar veren böcekleri ortadan kaldırmak için kullanılan kimyasal madde ya da bileşimler. Tarımsal faaliyetlerde aşırı pestisid kullanımı, havaya, toprağa, yer üstü ve yer altı sularına zarar verir.

Sebzelerin, vitamin içerikleri bakımından zengin olması, madensel (mineral) maddeler yönünden vücudun gereksinimini karşılaması, kalorisi az olduğundan kilo aldırmaması, iş­tah açıcı olmaları, sindirimi kolaylaştırmaları ve tedavi edici fonksiyonları sebebiyle insan sağlığı ve beslenmesi yönünden önemi büyüktür.

Sebzeler, insanların beslenmesinde doğrudan kullanıldıkları gibi; taze, konserve, sebze suyu, toz, kurutma, turşu, salça, reçel, marmelat ve dondurulmuş olarak gıda endüstri­sinde çok çeşitli şekillerde kullanılmaktadır. Ülkemizdeki gıda sanayi, hayvansal kökenli gıdalar hariç, ihtiyacı önemli ölçüde karşılamaktadır.

Sebzeler değişik iklim koşulları altında yetiştirilebilen bitkilerdir. Sebzelerin yetiştirilme­sinde iklim koşullarının yanı sıra toprak, sulama, gübreleme, kaliteli tohum, makineleş­me, pazarlama, tarımsal kuruluşlar ve uygulanan tarım politikaları gibi faktörler de önem­lidir. Sebzeler toprak bakımından fazla seçici değildir. Ancak istedikleri toprak şartlarında yetiştirilmeleri, ürünün zamanında ve verimli bir şekilde alınmasını etkiler. Sebze yetiş­tirmede sulama ve gübreleme önemlidir. Yetiştirilecek sebzelerin zamanında, yeterince sulanması ve gübrelenmesi gerekmektedir. Mahsulün bol olması için de kaliteli ve yöreye uygun tohumların seçilmesi gerekmektedir.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) 2012 yılı verilerine göre; dünya­da 572 milyon dekar alanda yaş sebze üretimi yapılmıştır. Bu alanda üretilen toplam yaş sebze miktarı 1,1 milyar tondur. Sebzeler içerisinde en fazla üretim yaklaşık 162 milyon ton ile domatese aittir. Domates üretiminden sonra en fazla üretimi yapılan sebzeler; karpuz, kuru soğan, lahana, hıyar, patlıcan, havuç, biber, marul ve sarımsaktır.

2012 yılı FAO verilerine göre dünyada en fazla yaş sebze üreten ülkeler sırasıyla; Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan, ABD, Türkiye, İran, Mısır, Rusya Federasyonu, Meksika, İspanya ve İtalya’dır. Bu ülkeler dünya yaş sebze üretiminin yaklaşık %77’sini sağlamakta­dır. Çin, dünya yaş sebze üretiminin yarısından fazlasını tek başına gerçekleştirmektedir. Türkiye ise 28 milyon tonluk üretimi ile dünyada dördüncü sırada yer almakta ve dünya sebze üretiminin %2,5’ini gerçekleştirmektedir (Tablo 4.1). Bu ülkelerde sebze üretiminin fazla olmasında iklim çeşitliliği, nüfusun fazla olması, tarım kültürü ve tekniklerinin ge­lişmiş olması etkilidir.

2012 yılı verilerine göre dünyada en fazla ihracatı yapılan ilk beş ürün; domates, biber, so­ğan, patates ve hıyardır. Domatesin küresel yaş sebze ihracatındaki payı %24,8 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu ürünün maddi değeri ise yaklaşık 8 milyar ABD do­larına ulaşmıştır. İkinci sırada olan biberin küresel yaş sebze ihracatındaki payı ise %13,5 olarak gerçekleşmiştir. İhracat hacmi ise 4,3 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. So­ğan ise 2,6 milyar dolarlık ihracat ve %8,2’lik pay ile küresel yaş sebze ihracatında üçüncü sırada yer almaktadır.

Ülkemizde sebze yetiştiriciliği en fazla Akdeniz Bölgesi’nde gelişmiştir. Bu bölgeyi Ege ve Marmara Bölgeleri takip etmektedir. Yaz mevsiminin kısa sürdüğü Doğu Ana­dolu Bölgesi’nde ise sebze üretimi çok azdır. Sebzeler bol su isteyen bitkiler olduğundan, sulama imkânlarının yetersiz kaldığı İç Anadolu Bölgesi’nde sebze tarımı gelişmemiştir. Akdeniz ikliminin etkilerinden dolayı kışların ılık geçtiği ve güneşlenmenin fazla olduğu Akdeniz ve Ege Bölgelerinde ise seracılıkta çok gelişmiştir. Bu sayede sebze üretimi bütün yıl yapılabilmektedir.

 İklim faktörlerinin etkisinin azaltılarak özel çevre koşullarının yaratılması ile yapılan sebze, meyve ve süs bitkileri yetiştiriciliğine verilen addır. İklim faktörlerinin etkisini azaltmak için genellikle cam, plastik ve naylonlardan yararlanılır. Bu yapılara ise sera adı verilmektedir.

TÜİK verilerine göre; Türkiye’de son yirmi yılda örtü altı sebze üretimi yaklaşık üç kat artmıştır. 1995 yılında 2,3 milyon ton olan örtü altı sebze üretimi, 2014 yılında 6,2 milyon tona çıkmıştır. Biber, domates, fasulye, hıyar, karpuz, kavun, marul, patlıcan, roka ve taze soğan en fazla artış görülen sebzelerdir. Ülkemiz Avrupa’da örtü altı sebze yetiş­tiriciliğinde İspanya ile birlikte ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye’de örtü altı sebzecilik yapılan alan yaklaşık 600 bin dekar kadardır. Ülkemizde örtü altı üretiminde Antalya ilk sırada yer almaktadır. Antalya’yı Mersin, Adana ve Muğla izlemektedir. Bu dört ildeki top­lam örtü altı üretimimiz yaklaşık 5,4 milyon ton ile ülkemiz toplam örtü altı üretiminin yaklaşık %90’ını oluşturmaktadır. Sera alanlarımızın %95’inde sebze, %4’ünde meyve ve %1’inde ise süs bitkileri yetiştirilmektedir. Örtü altında yetiştirilen önemli sebze türleri domates (%50), hıyar (%16), karpuz (%12), biber (%6), patlıcan (%4) ve kavundur (%2).

Türkiye’de 2013 yılında yetiştirilen sebzelerin ürün deseni incelendiğinde domates, hıyar, biber, patlıcan ve karpuz gibi meyvesi için yetiştirilen sebze grubunun toplam seb­ze üretiminin %83’ünü oluşturduğu görülmektedir. Yaklaşık 12 milyon tonluk üretimi ile domates ülkemizde en çok yetiştirilen sebzedir ve toplam sebze üretiminin yaklaşık %42’sini meydana getirmektedir. Domatesi, 3,9 milyon tonluk üretimi ile karpuz ve 2,2 milyon ton ile biber ve 1,9 milyon tonluk üretimi ile kuru soğan izlemektedir.

Türkiye’nin en fazla ihraç ettiği yaş sebze 391 milyon ABD doları ile domates olmuştur. Domatesi, biber ve hıyar ihracatı izlemiştir. Yaş sebze ve meyve ihracatımızın en fazla olduğu ülkeler ise Rusya, Irak, Ukrayna, Almanya ve Bulgaristan’dır.

Domates, A, B1, B2 ve C vitaminlerinin yanı sıra fosfor, kalsiyum, potasyum ve demir mineralleri içerir. Besin değeri yüksek olduğundan sağlık için yararlıdır. Yemek, salata, çorba ve sandviçlerin hazırlanmasında bolca kullanılır. Yeşil olgunlaşmamış domatesten turşu ve ülkemizin bazı yörelerinde reçel yapılır. Meyve suyu olarak da tüketilir. Domates konserve, salça ve ketçap yapımında çok kullanılan bir bitkidir.

Ülkemizde adı salatalık olarak da bilinen hıyarın, ana yurdu Hindistan’dır. Hıyar kabak­giller familyası içerisinde yer almakta ve kornişon, çıtır, çengelköy ve langa gibi birçok türü bulunmaktadır. Hıyar, domates gibi çok dallanan ve meyve verdiği zaman eğilen bir bitki olduğundan, dik durması için çubuklarla desteklenmesi gerekir. Sıcağı seven bir seb­ze olan hıyar, değişik toprak koşullarında yetiştirilebilir. Ancak en iyi su tutma kabiliyeti iyi, derin, geçirgen, humus ve besin maddelerince zengin tınlı topraklarda yetişir. Sulama düzenli yapılmaz ise hıyarın tadı acı olur. Hıyar yaz sebzesi olmasına rağmen son yıllarda gelişen seracılık sayesinde bütün yıl üretimi yapılabilmektedir.

Dünya lahana üretimi 2000 yılında 75.850.734 ton iken 2013 yılında 71.436.600 tona düşmüştür. Dünya lahana üretiminde ilk beş sırada Çin, Hindistan, Rusya, Güney Kore ve Japonya yer almaktadır. Çin, 32.265.843 ton üretimi ile dünya lahana üretiminin %45’ini tek başına sağlamaktadır. Türkiye’nin lahana üretimi ise 2000 yılında 725.000 ton iken 2014 yılında 733.081 ton olarak gerçekleşmiştir. Türkiye dünya lahana üretiminin %1’ini vermektedir. Türkiye’de lahana en çok Karadeniz, Marmara ve Ege Bölgelerinde yetiştiri­lir. Samsun ve Niğde illeri lahana üretiminde önemlidir.

Ana yurdu Asya kıtası olan semizotu semizotugiller familyasındandır. Semizotu ılıman iklim koşullarının egemen olduğu bölgelerde iyi yetişir. Toprak bakımından fazla seçici olmamakla birlikte organik madde miktarı bakımından zengin kumlu ve kumlu-tınlı top­rakları sever. Semizotu yemek olarak tüketildiği gibi çiğ olarak salatalarda da kullanılmak­tadır. Ülkemizde cacık yapımında da bolca kullanılır.

Semiz otu, B1, B2 ve A vitaminleri ile kalsiyum, fosfor ve demir bakımından zengin olduğundan besin değeri yüksek ve sağlık açısından yararlıdır. Türkiye’de en çok Ege, Ak­deniz ve Marmara Bölgelerinde yetiştirilmektedir.

Dünya kuru soğan üretimi 2011 yılında 85.008.230 ton iken 2012 yılında 82.851.732 tona yükselmiştir. Dünya kuru soğan üretiminde ilk beş sırada Çin, Hindistan, ABD, İran ve Rusya Federasyonu yer almaktadır. Çin, 22.300.000 ton üretimi ile dünya kuru soğan üretiminin %27’sini tek başına sağlamaktadır. Türkiye’nin kuru soğan üretimi ise 2000 yılında 2.200.000 ton iken 2014 yılında 1.790.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Türkiye dünya soğan üretiminin %2,2’sini vermektedir. Dünya soğan üretiminde Çin, ABD, Rus­ya, Japonya, İspanya ve Türkiye önde gelir. Türkiye’de kuru soğan en çok Orta Karadeniz Bölümü’nde ve İç Anadolu’da yetiştirilir. Türkiye’de kuru soğan en çok Amasya, Çorum, Tokat, Ankara, Eskişehir, Hatay, Adana ve Bursa illerinde yetiştirilmektedir (Şekil 4.16). Taze soğan ise Hatay ve Karaman illerinde çok yetiştirilmektedir.

Dünya pırasa üretimi 2000 yılında 1.614.909 ton iken 2013 yılında 2.121.588 tona yükselmiştir. Dünya pırasa üretiminde ilk beş sırada Endonezya, Türkiye, Belçika, Fran­sa ve Çin yer almaktadır. Endonezya, 509.382 ton üretimi ile dünya pırasa üretiminin %24’ünü tek başına sağlamaktadır. Türkiye’nin pırasa üretimi ise 2000 yılında 308 000 ton iken 2014 yılında 223.303 ton olarak gerçekleşmiştir. Türkiye dünya pırasa üretiminin %10,5’ini vermektedir. Türkiye’de pırasa Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz Bölgelerin­de çok yetiştirilir. Pırasa üretiminde Samsun, Ankara, Konya, Karaman, Samsun, Burdur, Antalya, İzmir, Denizli, Kırklareli ve Balıkesir illeri ön plana çıkmaktadır.