BDT’nin neden ve nasıl kurulduğu kısaca özet- lendikten sonra, örgüt yapılanması üzerinde dur- mak yararlı olacaktır. 1993’te kabul edilen BDT Şartı’nın birinci maddesinde topluluğun eşit hak- lara sahip bağımsız uluslararası hukuk öznelerinin egemen eşitliği ilkesi üzerine kurulu olduğu kabul edilmiştir. BDT, siyasal, askerî, ekonomik, toplum- sal ve kültürel alanlarda yakın işbirliğini hedefleyen çok amaçlı bir bölgesel örgüttür. BDT Şartı’nın ikinci maddesinde amaçlar sıralanmıştır:

• Siyasal, ekonomik, ekolojik, insani, kültü- rel ve diğer alanlarda işbirliği,

• Ortak ekonomik alan, devletlerarasındaişbirliği ve bütünleşme çerçevesinde üye devletlerin dengeli ekonomik ve toplumsal kalkınmasını sağlamak,

• Uluslararası hukukça benimsenmiş evrensel ilkeve normlarla AGİK belgeleriyle uyumlu biçim- de insan hakları ve özgürlüklerinin sağlanması,

• Uluslararası barış ve güvenliğin sağlanma- sında üye devletler arasında işbirliği,

• Silahlanma ve askerî harcamaların azaltılma- sı, nükleer ve diğer kitle imha silahlarının ortadan kaldırılması ve evrensel/kapsamlı bir silahsızlanma için etkin önlemlerin alınması,

• Üye devlet vatandaşlarının iletişim ve dola- şım özgürlüklerinin sağlanması,

• Diğer hukuksal alanlarda karşılıklı hukukiyardım ve işbirliğinin sağlanması,

• Üye devletler arasında anlaşmazlık ve çatış- maların barışçıl yöntemlerle çözümü.

Şartın üçüncü maddesinde üye devletlerin ulus- lararası hukukça benimsenmiş evrensel norm ve il- kelere saygılı olacakları da kabul edilmiştir. Ayrıca Topluluk amaç ve ilkelerini paylaşan diğer devlet- lerin katılımına açıktır.

Topluluğun temel organları şunlardır: Devlet Başkanları Konseyi (DBK), Topluluğun en üst dü- zey organıdır. Olağanüstü durumlar dışında yılda iki kez toplanır. Kararlar oydaşmayla (consensus) alınır. Devlet başkanlarından birinin alınacak kara- ra katılmaması, kararın alınmasına engel değildir. Karar, onaylayan devletler için alınabilir. Nisan 1999’da DBK başkanlığının bir yılı geçmemek kaydıyla rotasyon usulünce belirlenmesi kara- rı alınmıştır (Purtaş, 2005: 74-75). DBK, en üst düzeyde görüş alış verişinin yapıldığı ve çıkan an- laşmazlıkların masaya yatırılarak doğrudan çözüm arayışlarının gündeme geldiği bir platform işlevi görmektedir.

Hükûmet Başkanları Konseyi, üye devletlerin yü- rütme organlarını bir araya getirir. Ekonomik, top- lumsal, siyasal alanlarda işbirliğini geliştirmek ve DBK’nin bu doğrultuda verdiği görevleri yerine getir- mek işlevine sahiptir. Ekonomik Birlik Anlaşması’nın uygulanması ve ortak pazarın yaratılması için faaliyet- lerde bulunur. HBK de oydaşma ile karar alır ve bir/ birkaç üyenin karara katılmaması, kararın alınmasına engel değildir. Yılda iki kez toplanır.

1992’den başlayarak BDT içerisindeki pek çok işbirliği girişimi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Örneğin, bütün üyeleri kapsayan bir ortak pazar hedefine ulaşılamamıştır. Bütün çabalara karşın 2008’de BDT ülkeleri yaptıkları ihracatın yalnızca yüzde 20’sine yakınını, ithalatın ise yüzde 30’unu diğer BDT ülkelerine/ülkelerinden yapmışlar- dır. 2008’de RF ile yaşanan çatışmanın ardından 18 Ağustos 2009’da Gürcistan BDT’den ayrılma- sı topluluğun bütünlüğüne yönelik çok ciddi bir darbe niteliğini taşımaktadır. Son olarak, 2013 gü- zünde başlayan, 2014’te Rusya’nın Kırım’ı ilhakı ve Ukrayna’daki devlet bütünlüğünün sona ermesiyle sonuçlanan bunalım ilişkileri son derece olumsuz yönde etkilemiştir (Özdal, 2016: 235-265).

Yine de BDT’yi toptan bir başarısızlık olarak değerlendirmek yanlış olacaktır. 2016’da 25. yılını kutlayan topluluk sürekliliğini kanıtlamıştır (http:// www.cis.minsk.by/page.php?id=19200) Bir kere, düzenli olarak yapılan DBK zirveleri bölgedeki so- runların dile getirilerek çözüm arandığı bir platform işlevini görmektedir. SSCB’nin dağılmasının ardın- dan yaşanan pazar ekonomisine geçiş ve devletin inşası süreçlerinin kansız biçimde gerçekleşmesin- de BDT’nin büyük katkısı olmuştur. Bu coğrafya- nın “Balkanizasyonu” engellenmiştir. Kazakistan ve Ukrayna’nın nükleer silahlardan arınma süreci de BDT çerçevesinde gerçekleştirilmiştir (İvanov, 2002: 106). Bu gelişmelere paralel biçimde, bölge- de uyuşturucu kaçakçılığından insan ticaretine pek çok sorunla BDT çerçevesinde mücadele edilmekte- dir. Yürütme komitesine bağlı olarak çalışan onlarca uzmanlık komisyonu hemen her alanda işbirliğini geliştirmek için çaba harcamaktadır. BDT’nin ku- rumsal yapısını hızla tamamlayabilmesi ve uluslara- rası kabul görmesi de ona saygınlık kazandırmıştır. BDT’ye Mart 1994’te BM Genel Kurulunda göz- lemci statüsü verilmiştir (Purtaş, 2005: 87). İşbir- liğinin en çok ilerleme kaydettiği alan savunma ve güvenlik olmuştur. Tüm BDT üyeleri katılmasalar da KGAÖ, 2000’lerde bölgede ortak savunmayı he- defleyen en önemli yapı hâline gelmiştir.

Çin Halk Cumhuriyeti’nin ilk yılları, SSCB ile en azından ideolojik (“yoldaşlık”) temelli iyi ilişkilerin söz konusu olduğu dönemdir. Bu dönem kısa sürede yerini rekabete bırakmıştır. Çin ve SSCB arasında Kore Savaşı’yla başlayan müttefiklik, sınır sorunları dâhil pek çok nedenle kısa sürede bozulmuştur. Bir yandan 1953’te Stalin’in ölmesi ve Kruşçev’le başlayan “de-Stalinizasyon”/“revizyonizm” dönemi diğer yandaysa Çin’de Kültür Devrimi’nin getirdiği ideolojik ayrışma ilişkileri bir ölçüde “düşmanlık” seviyesine getirmiştir. Öyle ki SSCB’nin Afganistan’ı işgalinedek giden süreç içinde, bölgede ciddi bir örgütlenme çabası “imkânsız” hâle gelmiştir. Çin’in dünya politikası bir yana “zorunlu” durumlar hariç bölge politikasına bile dahil olmama anlayışı, SSCB’nin de uluslararası ilişkilerini büyük ölçüde iki-kutuplu dünyanın iki ana devletinden birisi olarak ve nihayetinde temel ola- rak Avrupa merkezli yürütmesi (Varşova Paktı), bir bölgesel örgütlenmenin siyasal zeminini yok etmiştir.

Soğuk Savaş’ın bitiş sürecinde durum aşamalı olarak değişmiştir. Bu anlamda ilk dönüşümün Çin’de yaşandığı söylenebilir. Dışta hem SSCB’yle hem de Batı dünyasıyla ciddi sorunlara, içeride de ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel çalkantılara neden olan Kültür Devrimi, Mao’nun ölümüyle terk edilmiştir. Üstelik 1978’de yapılan Çin Komünist Partisi’nin 11. Kongresi’nde alınan kararlarla da “reform ve dışa açılma” süreci başlatılmıştır. Bu çerçevede “Çin’e özgü sosyalizm” yani “piyasa sosyalizmi” ya da “devlet kapitalizmi” olarak da anılan karma ekonomik ve siyasi sisteme geçilmiştir. Böylece Çin, yaygın görüşe göre binlerce yıldır için- de durduğu kabuğu kırmaya ve ekonomik ve hatta siyasi olarak sınırlarının dışıyla aktif olarak ilgilenmeye başlamıştır. Bölgesinden başlayarak uluslararası sahada varlık göstermeye başlamasının tartışmasız en önemli nedenlerinden birisi, yeni ekonomi politikaları için gerekli hammadde ve pazar arayışıdır. Zaten bu arayış, Şangay İşbirliği Örgütü’nün kurulmasına giden süreçte Çin açısından çok belirleyici olmuştur.

Örgüt, “Şangay Ruhu” olarak atıf yapılan ku- rucu ilkelerini, karşılıklı güven, karşılıklı fayda, dayanışma, kültürel farklılığa saygı ve ortak bir ge- leceğe yönelme olarak belirtmektedir. Örgütün dış ilişkilerinin esası da bağlantısız ilkeleri esas alma, kimseyi hedef almama ve açıklıktan yana olma ola- rak sıralanmaktadır.

Ana amaçlarsa “karşılıklı güveni ve üyeler ara- sı iyi ilişkileri güçlendirmek; siyaset, ticaret, eko- nomi, bilim ve teknoloji, kültür, eğitim, enerji, ulaşım, turizm, çevre koruma vb. alanlarda etkin işbirliğini artırmak; bölgede barış, güvenlik ve is- tikrarı sağlamak, korumak ve sürdürmek için ortak çaba göstermek ve yeni demokratik, adil ve makul bir siyasi ve ekonomik uluslararası düzen kurmaya yönelmek” olarak ifade edilmiştir.

Bu çerçevede toplumsal yakınlaşmayı amaçlayan çeşitli ortak kültür aktiviteleri yapılmakta, orta-uzun vadede serbest ticaret bölgesi kurmak ve hatta alterna- tif banka sistemi kurmak gibi ekonomik-finansal he- defler belirlenmekte, doğal gaz, petrol arama ve hatta su kaynakları üzerinde ortak enerji çalışmaları yürüt- me fikirleri geliştirilmektedir. Nitekim ŞİÖ’nün ener- ji, ulaşım, iletişim gibi alanlarda yürütmekte olduğu geniş kapsamlı projelere de sıklıkla dikkat çekilmekte ve örgütün “asıl” amaçlarının altyapısal gelişmeye da- yalı “hazırlık” dönemini takiben orta vadede görünür/ hissedilir olacağı ileri sürülmektedir.

Örgütün en üst karar alma organı olan Devlet Başkanları Konseyi, yılda bir kez (Rus alfabesine göre sırayla) üye ülkelerden birisinin başkentinde toplanmakta ve ev sahibi ülke devlet başkanı da bir anlamda o yıl için dönem başkanlığı yürütmekte- dir. Örgütün genel siyasasını belirleyen, makro ka- rarları alan ve tüm önemli konularda diğer örgüt organlarına direktifler veren bu Konseyin yanı sıra bir de üye devlet hükümet başkanlarından oluşanHükümet Başkanları Konseyi bulunmaktadır. Yıllık bütçeyi onaylama yetkisine de sahip olan Konsey, yılda bir kez toplanarak üyeler arası işbirliğini çe- şitli boyutlarıyla ele almaktadır. İşbirliği stratejileri belirleme ve işbirliği alanlarında gerekli kararları alma yetkisi de bu organa verilmiştir.

Onun da altında yine düzenli toplantılar yapan ve örgütün dış ilişkilerini yürüten Dışişleri Bakan- ları Konseyi yer almaktadır. Üyeler arası ilişkileri koordine eden ve ŞİÖ’nün bu çerçevede işleyişini yürüten ise Ulusal Koordinatörler Konseyi’dir. Ay- rıca, ele alınacak konuya göre üye ülke bakanları da işbirliğini artıracak mekanizmalar üzerinden iş- leyen çeşitli düzeylerde toplantılar yürütmektedir.

Nihayet, ŞİÖ’nün sürekliliğinin aracı ve sembolü olarak bir uluslararası örgüt olmasını sağlayan bir deSekretarya vardır. Örgütün tüm rutin “bürokratik”

1969-1972 arasında düzenlenen bir dizi konferans neticesinde kurulan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), 2011’de İslam İşbirliği Örgütü (İİÖ) adını almıştır. Başlangıçtan beri isminde bir din adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüt olan İİÖ, amaç ve faaliyet alanlarını da büyük ölçüde bu çerçevede belirlemiştir. İİÖ’nün bir diğer dikkat çekici özelliğiyse, Birleşmiş Milletler’den sonra en fazla üyeye sahip olan uluslararası örgüt olmasıdır. Örgütün 57 üyesi, toplam 1.5 milyarlık nüfuslarıyla dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 22’sini teşkil etmektedir. Öte yandan, örgütün dünya siyasetinde bir uluslararası güç merkezi ya da
önemli bir aktör olduğunu söylemek zordur. Bunda, örgüte ismini de veren ortak dini referansa rağmen, üyelerinin coğrafi olarak Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarına dağılmış olması, ekonomik olarak çok farklı seviyelerde bulunmaları, birer ulusal devlet olarak farklı siyasi yönelimleri ve angajmanları olmaları ve hatta kültürel anlamda da farklı dini yorum ve uygulamalara sahip olmaları etkili olsa gerektir. Nihayetinde modern uluslararası ilişkiler sistemi, bu türden dini-kültürel boyutları olduğu düşünülen kimi ittifak ilişkilerinin söz konusu olduğu ya da olabi- leceği yönünde kimi görüşler olsa da, büyük ölçüde siyasi ve ekonomik çıkar ilişkileriyle değer ortaklıkları temelinde şekillenmektedir. Dolayısıyla, uygulamada da görüldüğü gibi, İİÖ sadece dini-kültürel boyutu ön planda olduğu düşünülen kimi sorunlara karşı kısmen ön plana çıkabilmektedir. Tabii ancak üyeleri arasındaki siyasi ve ekonomik farklılıkların ve uluslararası ilişkilerin genel işleyişinin izin verdiği ölçüde.

Örgütün kuruluş sürecinde biri genel bir de özel ve hızlandırıcı iki etkenin rol oynadığı söylenebilir. Ge- nel etken olarak karşımıza dünya ve özellikle de bölge politikasında yaşanan gelişmeler çıkmakta. Şöyle ki, bir önceki bölümde ele alınan Arap Birliği’nin 1945’te, İsrail’in de 1948’de kurulması Ortadoğu siyasetini derinden etkiledi. Mısır önderliğinde kurulan Arap Birliği, özellikle Bağlantısızlar Hareketi’nin de liderlerinden olan Nasır döneminden itibaren Ortadoğu’da seküler/sosyalist ve pan-Arabist politikaların ön pla- na çıkmasına neden oldu. Buysa, diğer boyutları bir yana, bölgede Filistin sorunu konusunda yürütü- lecek mücadelenin merkezinin neresi olacağı ve bu mücadelenin hangi temelde yürütüleceği tartışmala- rını da başlattı. Yanıtı seküler Arap milliyetçiliğinde arayanların Mısır merkezli Arap Birliği üzerinden ve kısmen Sovyetler Birliği’ne yakın olarak yürüttü- ğü politikalara alternatif olma arayışı zamanla daha belirgin olmaya başladı. 1958’de Mısır’la Suriye’nin “Birleşik Arap Cumhuriyeti” adı altında birleşti- rilmesi girişiminin başarısız olsa da, bu kez Baas Partisi’nin Irak ve Suriye’de güç kazanmasıyla böl- gede Sovyetler Birliği’nin etkisinin arttığı yönünde düşünceler de artmaya başladı. Tüm bunlar, İsrail- Filistin sorunun dini boyutları da olduğu ve hatta mücadelenin ve daha da önemlisi Ortadoğu devlet- leri arasında İsrail karşıtı birliğin zemininin din ol- ması gerektiği düşüncesini başını Suudi Arabistan’ın çektiği devletler arasında ön plana çıkardı.

Örgütün kurucu metninde (Madde 1) yer alan güncellenmiş amaçlarından bazıları şöyledir:

• Üyeler arasında kardeşlik ve dayanışmabağlarını geliştirmek;

• Ortak çıkarları korumak ve meşru davala- rında üyelerini desteklemek;

• Kendi geleceğini tayin hakkına ve iç işleri- ne karışmama ilkesine saygı göstermek ve üyelerin egemenliğine, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı duymak;

• İşgal altındaki üyelerin tam egemenliğininve toprak bütünlüğünün yeniden sağlan- masını desteklemek;

• Üyelerin küresel siyasi, ekonomik ve toplum- sal karar alma süreçlerine ortak çıkarlarını sağ- layacak şekilde aktif katılımını sağlamak;

• Küresel barışı, güvenliği ve uyumu sağla- mak için adalet, karşılıklı saygı ve iyi kom- şuluk üzerine bina edilmiş devletler arası ilişkileri teşvik etmek;

• İslam ülkeleri arasındaki ekonomik ve ticariilişkileri bir İslam Ortak Pazarı kurmakla sonuçlanacak ekonomik bütünleşmeyi sağ- layacak şekilde güçlendirmek;

• Üyelerde sürdürülebilir ve kapsamlı insanikalkınmayı ve ekonomik refahı sağlamak için çaba sarf etmek;

• Ilımlı ve hoşgörüye dayalı İslami doktrinlerive değerleri teşvik etmek, korumak ve yay- mak, İslami kültürü teşvik etmek ve İslam mirasını korumak;

• İslam’ın gerçek imajını korumak ve savun- mak, İslam karşıtlığıyla mücadele etmek ve medeniyetler ve dinler arası diyalogu teşvik etmek;

• Bilim ve teknolojiyi güçlendirmek ve geliş- tirmek ve üyeler arasında bu alanlarda araş- tırma ve işbirliğini teşvik etmek;

• Kadınların, çocukların, gençlerin, yaşlılarınve engellilerin hakları dâhil olmak üzere in- san haklarını ve temel özgürlüklerini ve İsla- mi aile değerlerini teşvik etmek ve korumak;

• Her türlü terörizm, uyuşturucu ticareti,yolsuzluk, para aklama ve insan kaçakçılı- ğıyla mücadelede işbirliği yapmak;

• Doğal afetler gibi acil insani durumlarda iş- birliği yapmak ve birlikte çalışmak.

Bu amaçların dışında 2016-2025 yıllarını kap- sayacak yeni 10 Yıllık Eylem Programı da kabul edilmiştir. Buna göre, ılımlılığın ve hoşgörünün teşviki, terörizmle ve İslamofobi ile mücadele, baş- ta Filistin sorunu olmak üzere çatışmaların önlen- mesi ve çözümü, ekonomik işbirliği ve Afrika’da yoksullukla mücadele, bilim ve teknoloji alanın- da ortak çalışmalar yapılması, insan hakları ve iyi yönetişim ile üyeler arasında kültürel değişim gibi konular öncelikli çalışma alanları ve hedefler olarak belirlenmiştir.

İİÖ’nün üç ana organı bulunmaktadır. Güncel gelişmelerin ve İslam dünyasının sorunlarının ele alındığı Zirve, İİÖ’nün en üst düzeyde yönetim ve karar alma organıdır. Üyelerin devlet ya da hükü- met başkanlarının katılımıyla üç yılda bir toplan- maktadır (madde 6-8). Üyeler, zirve toplantılarına coğrafi gruplar (Arap, Asya ve Afrika) esasında dö- nüşümlü olarak ev sahipliği yapmaktadır. Ayrıca, “Ümmet’in çıkarlarının gerektirmesi durumunda”,Dışişleri Bakanları Konseyi’nin tavsiyesi ya da üye- lerin salt çoğunluğunun desteğini almak kaydıyla üyelerden birinin ya da Genel Sekreter’in girişimiy- le olağanüstü toplantı da mümkündür (Madde 9). Nitekim bu yönteme son yıllarda sıklıkla başvurulmaktadır. 

Türkiye’nin kurucu konferanslar sırasında me- safeli yaklaştığı İİÖ’yle ilişkileri zamanla gelişmiş- tir. 1969 Rabat toplantısına davet edilen Türkiye’de konunun birkaç açıdan tartışıldığı söylenebilir. Bi- rincisi, dini nitelik taşıyan bu girişimin anayasada yer alan laiklik ilkesine aykırı olduğu gündeme gelmiştir. İkincisi, Ortadoğu’da Mısır gibi ülkele- re karşı yapıldığı açık olan toplantının Türkiye’yi doğrudan tarafı olmadığı karşıtlıkların içine çekeceği düşünülmüştür. Üçüncüsü, İsrail’i ilk tanıyan devletlerden olan Türkiye’nin Filistin sorunun ba- rışçıl çözümü adına aldığı tüm taraflara eşit mesafe- li tutumun zarar görebileceği görüşü hâkimdir.

Öte yandan, “dışarıda kalmaktansa içeride olmak iyidir” şeklindeki Dışişleri Bakanlığı politikasının da etkisiyle olsa gerek, davet alınan (ve zamanla bir ör- güte dönüşme olasılığı yüksek olan) bir uluslararası toplantıya katılmayarak dışarıda kalmanın çeşitli de- zavantajları olacağı düşüncesi ağır basmış ve Türkiye, Rabat toplantısına dışişleri bakanı düzeyinde gözlem- ci olarak katılmıştır. Toplantıda İsrail’i işgal ettiği tüm topraklardan çekilmeye çağıran bir karar alınsa da, bu ülkeyle diplomatik ilişkilerin kesilmesi yönünde açık bir karar alınmaması, bu konuda çekinceleri olan İran’la birlikte Türkiye’yi de konferanslara katılmaya devam etme anlamında rahatlatmıştır. Yine de iç po- litikada artan tartışmaların etkisiyle 1970’deki Cidde toplantısında bu kez dışişleri bakanlığı genel sekrete- rinin temsil ettiği Türkiye, kurulan ve katkı vermek istemediğini açıkladığı konferans sekretaryasına bir çekince mektubu vermiştir. Buna göre, “konferans kararlarına ancak anayasasının ve dış politikasının il- keleriyle bağdaştığı ölçüde” katılacaktı. Nitekim Türkiye, örgüt çalışmalarına laiklik ilkesiyle çelişmediği ve Filistinlilerin haklarını gözeten barışçıl çözümü desteklemekle birlikte İsrail’le ilişkilerini de etkilemediği sürece katılacaktır.

1945’te kurulan Arap Birliği, isminde bir etnisite adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüttür. İmparatorlukların dağıldığı, sömürgeciliğin sürdüğü ve “merkezi” devletlerin “ulus” temelli olarak kurulmaya başladığı 20. yüzyılın ilk yarısında, nüfusunun çoğunluğu Arap olan Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde de çeşitli görüşler ortaya çıkmıştır. Sömürgeciliğe ve manda sistemine karşı Arap dünyasının ortak mücadelesinin ancak tek bir Arap devleti (Pan-Arabizm) kurulmasıyla mümkün olduğunu dillendirilenler olsa da, kurulan ve kurulacak egemen ve bağımsız devletlerin yakın işbirliği esasında birlikte hareket etmesi fikri daha ağır basmıştır. Bunda geniş bir coğrafyaya yayılan ülkelerin ekonomik, toplumsal ve kültürel farklılıklarıyla iç ve dış politikalarındaki çıkar ve görüş ayrışmalarının da etkisi olmuştur. Ayrıca bölge dışı müdahaleler kadar özellikle Mısır gibi devletlerin ön plana çıkması olasılığının da bölge içinde kimi çekincelere neden olduğu söylenebilir. Bu gibi nedenlerle nihayetinde bir “uluslararası” örgüt olarak 1945’te kurulan Arap Birliği’nin çalış- malarında zamanla etkisi epey hissedilen sorunlar da olmuştur. Nitekim “Arap dünyasını bir bütün olarak ilgilendirdiği için” kurucu metinde özel olarak ele alınan Filistin sorunu kronikleştikçe, uluslararası politikadaki konumlarının da etkisiyle üyelerinin soruna yaklaşımları zamanla farklılaşmıştır. Ayrıca Bağ- lantısızlar Hareketi’nin en önemli ülkelerinden olan Mısır’ın kendi liderliğinde tek bir Arap devleti kurma arayışları da bölgede ilgiden çok endişe yaratmıştır. Nitekim 1958’de Mısır’la Suriye’nin “Birleşik Arap Cumhuriyeti” adı altında birleştirilmesi aslında Suriye’de bile tepki çekmiş, Yemen’in savaşla karşı çıkma- sıyla da bu girişim kısa sürede başarısız olmuştur. Öte yandan, Soğuk Savaş’ın etkisiyle 1950’lerde ABD ve Sovyetler Birliği’ne yakın bölge ülkeleri arasında oluşan mesafe, temel ilkeleri vahdet (Pan-Arabizm), hürriyet ve iştirakkiye (Arap sosyalizmi) olan Baas Partisi’nin 1968’de Irak, 1970’te de Suriye’de iktidara gelmesiyle daha da derinleşmiştir. 1973 krizi sonrasında petrolün artan öneminin de etkisiyle ekonomik imkânları ve siyasi çıkarları farklılaşan bölge ülkeleri, bağımsız varlıklarını korumaya daha fazla önem ver- miştir. Nihayet 1979’da Camp David Antlaşmaları’yla Mısır’ın İsrail politikasını değiştirmesi, bölge ülke- leri arasındaki çatlağı daha da büyütmüştür. Aslında kurucu Mısır’ın bir süreliğine üyelikten atılmasına ve örgüt merkezinin Kahire’den Tunus’a taşınmasına neden olan sorun 1989’a gelindiğinde aşılmıştır. Ancak Soğuk Savaş sonrasında uluslararası siyasette beraber bölge de belirsizlik içine girmiş, 2011’den itibaren de Arap Birliği’nin yaşadığı iç sorunlar daha da belirgin hale gelmiştir. Her ne kadar Suriye’nin üyeliğini as- kıya alma kararı 2011’de alınabilse de, Mısır, Libya, Yemen, Katar ve hatta Suriye krizlerinde oluşan görüş farklılıkları, bölge siyasetinde pek etkili olamadığı eleştirilerine hep konu olan Arap Birliği’nin etkinliğinin ve işlevinin daha fazla sorgulanmasına neden olmuştur.

I. ve II. Dünya Savaşları’nın en çok etkilediği bölgelerin başında Orta Doğu gelmektedir. 20. yüzyılın başında önem kazanan petrol nedeniyle paylaşım mücadelesinin yoğunlaştığı bölge olan Orta Doğu, doğrudan sömürgeciliğin tasfiyesi sürecinde de bölge dışı devletlerin müdahalelerine maruz kalmıştır. Çeşitli siyasi aktörlerle akımların bölge sorunlarını kendi lehlerine çare bulma arayışları çerçevesinde gündeme gelen fikirlerin başında da “Arap dayanışması”nın sağlanması ve derinleştirilmesi gelmiştir. 1930’larda kimi bölge devletleri kendi aralarındaki sorunları barışçıl yollarla çözme, saldırmazlık ve kültürel işbirliğini geliştirme adımları atmış, bu girişimleri pekiştiren ve yayarak kurumsallaştıransa Arap Birliği’nin 22 Mart 1945’te kurulması olmuştur.

Arap Birliği’nin kurucu metni, 22 Mart 1945’te Kahire’de altı devlet (Mısır, Irak, Ürdün, Lübnan, Suudi Arabistan ve Suriye) tarafından imzalanmış- tır. Aynı yıl Yemen’in de katıldığı örgütün üye sa- yısı zamanla 22’ye çıksa da, 2011’de kuruculardan Suriye’nin üyeliğinin “hükümetin siyasi muhale- fete yönelik acımasız yöntemler uygulaması nede- niyle” askıya alındığı açıklanmıştır. Ağustos 2017 itibariyle örgütün 21 üyesi şunlardır: Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir, Cibuti, Fas, Fi- listin, Irak, Katar, Komor Adaları, Kuveyt, Libya, Lübnan, Mısır, Moritanya, Oman, Somali, Sudan, Suudi Arabistan, Tunus, Ürdün ve Yemen.

Kurucu metninde bağımsız tüm Arap devlet- lerinin örgüte üye olma hakkının olduğu belirtil- mekte ve isteyen Arap devletinin üyelik talebinin Genel Sekreterlik’e kayıt ettirebileceği ve takip eden ilk toplantıda da Konsey’e sunabileceği hük- me bağlanmaktadır (madde 1). Dolayısıyla, örgüt üyeliğinin “başvuran” Arap devletleri için herhangi bir kabule ya da onaya tâbi olmadan (bir hak ola- rak) kendiliğinden gerçekleştiği kabul edilebilir.

Örgüt üyeliğinden Konsey’e bir yıl önceden haber vermek kaydıyla ayrılmak mümkündür (madde 18). Ayrıca Konsey’in kurucu metinden kaynaklanan yü- kümlülükleri yerine getirmediğine diğer tüm üyelerin oybirliğiyle karar verdiği bir devletin üyelikten atılma- sı da mümkündür (madde 18). Nitekim İsrail’le 1979 Camp David Anlaşması’nı imzaladığı için üyelikten çıkarılan Mısır, 1989’da tekrar üye olmuştur.

Öte yandan, kurucu metinde bu yönde açık bir hüküm olmasa da, örgüt üyeliğinin askıya alın- ması uygulamasına da rastlanmaktadır. Nitekim Mart 2011’de Libya’nın üyeliğinin askıya alındığı duyurulmuştur. Kaddafi’nin Arap Birliği’ni gay-

rimeşru ilan etmesine neden olan bu kararın ge- çerliliği Kaddafi’nin devrilmesiyle kurulan Geçiş Yönetimi’nin tanınmasıyla bir anlamda son bulmuş ve Libya’nın tam üyeliğinin devam ettiği ilan edil- miştir. Benzer şekilde, 2011’de iç savaşın başladığı Suriye ve Yemen’in üyeliklerinin askıya alınması da gündeme gelmiş, Suriye, Lübnan ve Yemen’in aleyh- te oy kullandığı, Irak’ın da çekimser kaldığı oylama sonrasında Suriye’nin üyeliğinin askıya alındığı du- yurulmuştur. Her ne kadar 2013’te Suriye’yi Arap Birliği’nde Suriye Ulusal Koalisyonu’nun temsil ede- ceği açıklansa da, kısa süre sonra Suriye muhalefeti kurumsal yapılanmasını sağlayana kadar Suriye kol- tuğunun boş kalacağı ilan edilmiştir.

Arap Birliği’nin dört gözlemci üyesi ise şunlar- dır: Brezilya, Eritre, Hindistan ve Venezuela.

Örgütün amacı kurucu metninde “üyeler arası ilişkileri güçlendirmek, politikaların uyumlulaş- tırılmasını sağlamak, egemenlik ve bağımsızlık- larını korumak ve Arap ülkelerinin çıkarlarının gözetmek” şeklinde ifade edilmektedir. Bu çerçe- vede ticaret, gümrük, tarım ve endüstriyi içerecek şekilde ekonomik ve finansal konularda; ulaşım ve iletişimde; kültürel konularda; vatandaşlık iş- lemlerinde ve sosyal güvenlikle sağlığı ilgilendiren konularda her bir üyenin koşullarını ve yapılarını gözetecek şekilde yakın işbirliğinin hedeflendiği de ayrıca vurgulanmıştır (madde 2). Dolayısıyla örgü- tün hemen her alanda işbirliği yapılmasını amaç- ladığı söylenebilir. Öte yandan, üyeleri arasındaki kimi derin ekonomik farklıklar ve farklı siyasi an- gajmanlar nedeniyle bu amaçların ancak belirli bir seviyeye kadar gerçekleştirilebildiği görülmektedir.

Kurucu metinde yapılan ve aşağıda Konsey’in yetkileri bağlamında ele alınacak ayrıntılı düzenle- meler dikkate alındığında, özellikle bölgedeki uyuş- mazlıkların çözümüne ve üyelerin iç yapılarının ko- runmasına da büyük önem verildiği görülmektedir.

Arap Birliği’nin üyelerine getirdiği belki de en ilginç yükümlülükse, örgüt üyesi olsun ya da ol- masın imzalanan tüm uluslararası antlaşmaların bir nüshasının Genel Sekreterliğe tescil edilme- sidir (madde 17). Bu hükmün, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan Milletler Cemiyeti’nin getirdiği gizli antlaşmaların yasaklanması anlayışı- nın devamı olduğu söylenebilir.

Örgütün kurucu metninde açıkça zikredilen iki ana organı bulunmaktadır: Konsey ve Genel Sekreterlik. Ocak ve ekim aylarında olmak üzere yılda iki olağan toplantı yapan Konsey’de üyelerin istedikleri sayıda temsilci bulundurması mümkün olsa da, her üye devlet bir oy hakkına sahiptir. Konsey’de örgütün çalışanlarını ve iç işleyişini il- gilendiren konularla oturumların sona erdirilmesi ve bütçenin kabulü kararları basit çoğunlukla alınmaktadır (Madde 16). Öte yandan hemen aşağıda ele alınacak uyuşmazlıkların çözümü gibi konular- da aranacak karar çoğunluğu ayrıca belirtilmiştir.

Örgütün amaçlarının ve üyeler arasında imzalanan anlaşmaların hayata geçirilmesinin takibinden sorumlu olan Konsey’e barış ve güvenliği sağlamak ve ekonomik ve toplumsal ilişkileri düzenlemek amacıyla gelecekte kurulabilecek uluslararası örgütlerle ilişkileri yürütme görevi verilmiştir (Madde 3). Mart 1945’te yazılan bu maddede, kuruluş hazırlıkları başlamış olan Birleşmiş Milletler kastediliyor olsa gerektir.

Kurucu metninde (Madde 5) üye devletler ara- sında çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümünde kuv- vet kullanmaya başvurulmasına izin verilmeyeceğini hükme bağlayan örgütün bu konulara verdiği önem, Konsey’e verilen yetkilerde de kendini göstermektedir. Zira aynı maddede, aralarında egemenliği ve toprak bütünlüğünü ilgilendirmeyen uyuşmazlıklar çıkan üyelerin konuyu Konsey’in önüne getirmesi duru- munda taraflar katılmadan yapılacak görüşmelerle oylama sonrasında alınacak kararların taraflar için bağlayıcı olacağı belirtilmektedir. Öte yandan, üyeler arasında ya da bir üyeyle üye olmayan bir devlet ara- sında savaşa gidebilecek bir uyuşmazlık yaşanması du- rumunda, Konsey’in çoğunluk oyuyla arabuluculuk yapabileceği de hükme bağlanmıştır (Madde 5). Bir üyenin bir saldırıyla ya da saldırı tehdidiyle karşılaştığı durumlarda acilen toplanmasını isteyebileceği Konsey,

Arap Birliği Üyeleri

ilgili devletin üye olması durumunda katılamayacağı oylamada oy birliğiyle karar alabilecektir (Madde 6).

Genel olarak Konsey’in oy birliğiyle aldığı karar- ların tüm üyeleri bağladığı örgütün bu anlamdaki en özgün özelliğiyse, çoğunluk oyuyla alınan kararların sadece kabul eden üyeleri bağlayacağının, dahası her durumda Konsey kararlarının üyelerin temel iç ya- pısına uygun olarak hayata geçirileceğinin hükme bağlanmasıdır (Madde 7). Nitekim üyelerin kendi hükümetlerini oluşturma biçimlerine karşılıklı ola- rak saygı duyulacağı, bu anlamda müdahalede bu- lunulmayacağı ve hükümetlerin tanınacağı da kay- da alınmaktadır. Tüm bunlar, Arap Birliği’nin bir yandan üye devletler içinde diğer yandansa bölgede statükonun korunmasına verdiği merkezi önemi göstermektedir. Temel amaç statükonun korunma- sı olduğu için de, daha önce de vurgulandığı gibi, başta Filistin sorunu olmak üzere Arap Birliği’nin bölgesel uyuşmazlıkların çözümü konusunda kuru- cu metinde yazan amaçlara ulaşması zorlaşmaktadır.

Örgütün kurucu metinde ismen zikredilen ikinci ana organıysa Genel Sekreterlik’tir. Genel Sekreter, yar- dımcıları ve uygun sayıda çalışandan oluşan (Madde 12) Genel Sekreterlik, Konsey tarafından belirlenecek üyelik aidatlarını da içerecek şekilde bütçeyi hazır- layıp Konsey’in onayına sunmak (Madde 13) başta olmak üzere örgütün rutin işleyişinden sorumludur. Konsey tarafından üçte iki oyla atanan ve büyükelçi sıfatı taşıyacağı hükme bağlanan Genel Sekreter, yar- dımcılarını ve başlıca görevlileri belirleme yetkisine de sahiptir (Madde 12).

Arap Birliği’nin merkezi Kahire’dir. An- cak Konsey’in belirleyeceği başka bir yerde toplanması da mümkündür (mad- de 10). 1979’da imzalanan Camp David Anlaşması’yla İsrail’le yakın ilişkiler kuran Mısır’ın üyelikten çıkarılmasıyla örgüt çalışmaları Mısır’ın tekrar üye olacağı 1989’a kadar Tunus merkezli olarak yürü- tülmüştür.

ŞİÖ’nün orta vadede küresel siyasette daha etkin bir güç merkezi olabileceğini, en azından bu potansiyeli taşıdığını ve “mücadele merkezi”nin Asya-Pasifik’e kaymasıyla da örgütün gelecekte adından sıklıkla söz ettireceğini ileri süren görüşle- re yaygın şekilde rastlanmaktadır.

Dünya petrol üretim ve kullanım pazarı- nın yarısından fazlasını elinde bulundu- ran İran ve Moğolistan’ın gözlemci olarak bulunduğu örgüt, ABD’ye karşı etkili bir kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rus- ya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbir- liği Örgütü’nün Ağustos 2007 Bişkek Zirvesi’nde “tek kutuplu dünya kabul edi- lemez” diyerek bir anlamda Örgüt misyo- nunu da belirtmiştir.

Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Mao Zedong’un iktidarının son 10 yılında yürüttüğü “Çin Devrimi’nin ruhunu yeniden canlandırma” hareketi. SSCB’nin Stalin’in ölümüyle Bolşevik ilkelerden uzak- laştığı ve Batı’yla fazla yaklaştığı görüşü, Çin’in benzer bir “tehlike”ye karşı önlem alması gerektiği fikrinde olanları harekete geçirmiş, Parti içi iktidar mücadelelerinden galip çıkan Mao liderliğindeki ekip de köklü bir “toplumsal yeniden yapılanma” programı başlatmıştır. “Geçmişi hatırlatan her şeye lanet olsun” ve “Feodaliz- mi ve burjuvazizmi hatırlatan her şeyi tahrip edin” gibi sloganlar eşliğinde yürütülen “Büyük Proleter Kültür Devrimi” çerçevesinde eski ve klasik sanat eserleri, kitaplar, kültürel öğeler ve hatta zanaatlar yasaklanmış, sadece “devrimci” eserlere ve çalışmalara izin verilmiştir. Mao’nun kült haline geldiği, “devrimci şiddet”i be- nimseyen “gönüllü” Kızıl Muhafızlar eliyle baskıcı bir rejimin kurulduğu dönem, Çin’in ekonomik ve kültü- rel hayatında önemli çalkantılara sahne olmuş, 1976’da Mao’nun ölümüyle de terk edilmiştir. Çin Komünist Partisi’nin 1978’deki 11. Kongresi’nde alınan “reform ve dışa açılma” kararlarıyla da günümüzde de süren karma ekonomik ve siyasi sisteme geçilmiş ve Çin uluslararası sistemde günümüzdeki pozisyonunu almıştır.

Bu ünitede, ders kitabımızın genelinde yapmış olduğumuz sınıflandırmaya uymayan, kendine özgü uluslararası örgütler tanıtılmaya çalışılacaktır. Bu örgütler Bağımsız Devletler Topluluğu, Şangay İşbirliği Örgütü, İslam İşbirliği Örgütü ve Arap Birligi olarak belirlenmiştir.

1917 Ekim Devrimi’nin ardından yaşanan İç Savaş’ın sonunda 1922 Aralık’ında kurulan Sov- yet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) Aralık 1991’de dağılmıştır. Kurmaya çalıştığı “Bolşevik Sistem”le, İkinci Dünya Savaşı’nda faşizme karşı kazanılan zaferdeki büyük payıyla ve Soğuk Savaş dönemindeki iki kutuplu sistemde iki süper güç- ten biri olma nitelikleriyle 20. yüzyıla damgasını vuran bu büyük devletin yıkılması uluslararası sis- tem içerisinde köklü değişikliklere yol açmıştır. Bu değişikliklerden bazıları tüm sisteme ilişkin iken (örneğin iki kutuplu sistemin sona ermesi) bazıları ise eski Sovyet coğrafyasını ve komşu coğrafyaları etkilemiştir. Bağımsız Devletler topluluğu, SSCB sonrasında bu coğrafyadaki kendine özgü örgütler- den biridir. Bölgedeki gelişmelerin masaya yatırıl- dığı önemli bir platform rolü oynamaktadır.

Bu bölümde SSCB’nin dağılmasının sonuçların- dan biri olan Bağımsız Devletler Topluluğu ile So- ğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra temelde Rusya Federasyonu (RF) ve Çin arasındaki işbirliği arayış- larına zamanla dört bölge ülkesinin de katılmasıyla kurulan Şangay İşbirliği Örgütü incelenecektir.

İslam İşbirliği Örgütü, Filistin Sorunu ve buna bağlı gelişmeler karşısında İslam ülkelerinin tep- kilerini daha güçlü bir şekilde ortaya koymak için toplanan konferanslar sonucunda kurulmuştur. Ör- güt faaliyetleri açısından üye ülkelerin nüfuslarının çoğunluğunun Müslüman olması, bir avantaj olarak görülse de din dışında çok fazla ortak noktanın bu- lunmaması önemli bir dezavantajdır. Farklı coğraf- ya, kültür (dinsel boyut hariç), dil, ırk ve yönetim şekilleri ülkelerin çıkarlarını uyumsuzlaştırırken pek çok konuda uzlaşmayı da zorlaştırmaktadır.

Arap Birligi ise Arap devletleri arasında her alanda işbirliğini geliştirmek amacıyla kurulmuş- tur. Günümüzde 22 üyesi bulunan Örgüt, yoğun bölgesel sorunlar karşısında ve İsrail ile ilişkilerde başarılı politikalar geliştirememiştir.